Päivnouzmaine Timor

Timor-Lesten Demokratine Tazovaldkund
Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e (tetuman kel')
República Democrática de Timor-Leste (port.)
Flag;	Valdkundznam;
Pälidn	Dili
Eläjiden lugu (2018)	1,321,929 ristitud
Pind	14,874 km²
Kel'	tetuman, portugalijan
Valdkundan pämez'	Žoze Ramuš-Orta
Päministr	Taur Matan Ruak
Religii	hristanuskond
Valüt	AÜV:oiden dollar ($) (USD)
Internet-domen	.tl
Telefonkod	+670
Aigvö	UTC+9

Päivnouzmaine Timor, portugaline nimi om Timor-Leste, täuz' oficialine nimi — Timor-Lesten Demokratine Tazovaldkund (tetuman kelel: Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e, port.: República Democrática de Timor-Leste), om valdkund Timor-saren päivnouzmas penen anklavanke sen päivlaskmas, Suvipäivnouzmaižes Azijas, Indižen valdmeren Timoran da Savu meriden randoil, Indonezijan da Avstralijan keskes. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Dili.

Istorii

Vl 2002 semendkun 20. päiväl Päivnouzmaine Timor tedištoiti ičeze ripmatomudes Indonezijaspäi. Sil-žo päiväl nügüdläine Konstitucii^[2] tuli väghe, se om vahvištadud vn 2002 keväz'kun 22. päiväl i om olmas vajehtusita.

Geografijan andmused

Päivnouzmaine Timor sijadase Indižen valdmeren päivnouzmas. Üks'jäine Azijan valdkund Suvižel mapoliškol.

Valdkund om röunoiš Indonezijanke, röunan piduz — 228 km. Valdmererandan piduz om 706 km. Savumeri om sarespäi lodeheze, Bandameri — pohjoižpolehe, Timoran meri — suvipolehe.

Man südäimes om mägišt 500..700 metrad ü.m.t. korktusil. Kaikiš korktemb čokkoim om Tatamailau-mägi, 2963 m valdmeren pindan päl. Oleskeleb äi manrehkaidusid, tropižid ciklonid da cunamid.

Klimat om subekvatorialine mussonine. Kesklämuz om +25..+27 C° vodes läbi. Om kaks' sezonad: neps da kuiv. Paneb sadegid 1500..2000 mm vodes. Om severt-se lühüdoid mägijogid (Loes, Lakio, Seikal, Be Lulio).

Londuseližed pävarad oma kivivoi, londuseline gaz, kuld, platin, marganc; toižed varad oma mramor, kala, sandalpuiden mecad.

Politine sistem

Ohjandusen form om unitarine konstitucine prezidentiž-parlamentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident (tetum.: Prezidente Republika Demokratika Timor-Leste, port.: Presidente da República Democrática de Timor-Leste). Kaik rahvaz valičeb händast videks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas. Prezidentale sab panda kel'dod parlamentan käskusihe, pästta sidä radmaspäi da panda uziden valičendoiden datad. Prezident paneb päministrad radsijha. Päministr om sajan vägestust parlamentan partijan lider, hän paneb ministrid radnikusile.

Üks'kodine Nacionaline Parlament (tetuman kelel: Parlamentu Nasionál, port.: Parlamento Nacional) om 65 ühtnijanke. Kaik rahvaz valičeb heid videks vodeks. Kaiked ristitud oma valičendoiktusenke 17-voččes igäspäi.

Päivnouzmaižen Timoran parlamentan ühtnijoiden edelstrokuižed valičendad oliba vn 2018 12. päiväl semendkud. Prezidentan järgvaličendad oliba vn 2022 keväz'kun 19. päiväl i sulakun 19. päiväl, Žoze Ramuš-Orta (José Ramos-Horta) sai vägestust kahtendes turas (62,1% änid) da tuleb radho sen-žo voden semendkun 20. päiväspäi, hän radoi jo prezidentan vll 2007−2012. Taur Matan Ruak radab päministran vs 2018 kezakun 22. päiväspäi, hän oli valdkundan prezidentan vll 2012−2017.

Administrativiž-territorialine jagand

Kacu kirjutuz: Päivnouzmaižen Timoran administrativiž-territorialine jagand.

Päivnouzmaine Timor jagase 13 administrativižeks ümbrikoks. Ned alajagasoiš 65 alaümbrikoks. Edemba alaümbrikod alajagasoiš suko:ikš (niid om 442), sukod — 2225 lidn- da küläkundaks.

Eläjad

Päivnouzmaižes Timoras elädas timoralaižed. Vl 2014 valdkundan ristitišt oli 1 201 542 eläjad. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Mamankelen mödhe (2020): tetum prasa — 30,6%, mambai — 16,6%, makasai — 10,5%, tetum terik — 6,1%, baikenu 5,9%, kemak — 5,8%, bunak — 5,5%, tokodede — 4,0%, fataluku — 3,5%, vaimaa — 1,8%, galoli — 1,4%, naueti — 1,4%, idate — 1,2%, midiki — 1,2%, toižed keled — 4,5%. Kaik om 32 sijališt kel't valdkundas. Ottas kävutamižhe portugalijan, anglijan i indonezijan kelid radkelikš.

Religijan mödhe (2015): riman katolikad — 97,6%, protestantad — 2,0%, islamanuskojad — 0,2%, toižed uskojad — 0,2%.

Toižed sured lidnad (enamba 10 tuh. ristituid, vn 2010 rahvahanlugemižen mödhe^[3], surembaspäi penembha): Baukau, Maljan, Lospalos, Same. Lidnalaižiden pala om 31,3% (2020).

Ižanduz

Vl 2010 Päivnouzmaižen Timoran päeksport oli kivivoi (31%) da sen gazad (26%), räkištamatoi kofe (21%); toine eksport — sandalpu, vanil', mašinad teid sauvomha, telefonad, grammofonplatad da kirjad.

Homaičendad

Irdkosketused

Timor-Lesten Demokratižen Tazovaldkundan ohjastusen oficialine portal (timor-leste.gov.tl). (port.) (tetum.) (angl.)
Päivnouzmaižen Timoran Statistikan radnikoičendan sait (statistics.gov.tl). (angl.) (port.) (tetum.)

Päivnouzmaine Timor Vikiaitas

	Azijan valdkundad
	Azijan valdkundad Afganistan \| Araban Ühtenzoittud Emiratad (AÜE) \| Armenii \| Azerbaidžan¹ \| Bahrein \| Bangladeš \| Brunei \| Butan \| Egipt² \| Filippinad \| Gruzii¹ \| Indii \| Indonezii³ \| Irak \| Iran \| Izrail' \| Japonii \| Jemen² \| Jordanii \| Kambodž \| Kazahstan¹ \| Katar \| Kipr¹ \| Kirgizstan \| Kitai \| Korejan Rahvahaliž-Demokratine Tazovaldkund \| Korejan Tazovaldkund \| Kuveit \| Laos \| Livan \| Malaizii \| Mal'divan Sared \| Mjanmar \| Mongolii \| Nepal \| Oman \| Pakistan \| Päivnouzmaine Timor \| Saudan Arabii \| Singapur \| Sirii \| Šrilank \| Tadžikistan \| Tailand \| Turkanma¹ \| Turkmenistan \| Uzbekistan \| Venäma¹ \| Vjetnam
	¹ Om Evropas mugažo. ² Om Afrikas mugažo. ³ Om Valdmerimaiš mugažo.

[1] Päivnouzmaižen Timoran ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)

[2] Päivnouzmaižen Timoran Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)

[3] Direcção Nacional de Estatística: Preliminary Result of Census 2010 English (Vn 2010 rahvahanlugemižen satused). — Dne.mof.gov.tl. (PDF; 3,2 MB) (angl.)

[1]

[2]

[3]