Qoraqalpoq tili
| Qoraqalpoq tili | |
|---|---|
| Milliy nomi | Qaraqalpaq tili, Қарақалпақ тили |
| Mamlakatlar |
 Afgʻoniston |
| Rasmiylik holati |
 Qoraqalpogʻiston |
| Soʻzlashuvchilarning umumiy soni | 1 mlnga yaqin (2021) |
| Turkumlanishi | |
| Turkum | Yevroosiyo tillari |
| Til oilasi | |
| Alifbosi | lotin, Kirill |
| Til kodlari | |
| ISO 639-2 | kaa |
| ISO 639-3 | kaa |
Qoraqalpoq tili – turkiy tillar qatoriga kiradi. Qoraqalpoq tilida gaplashuvchilar soni 1 mlnga yaqin. Qoraqalpogʻiston Respublikasida istiqomat qiluvchi qoraqalpoq xalqining ona tilidir. Qoraqalpoq tili – Oʻzbekiston Respublikasining tarkibidagi Qoraqalpogʻiston Respublikasining rasmiy tilidir. Bu toʻgʻrisida maxsus qonun chiqarilgan. Qonunda qoraqalpoq tili Qoraqalpogʻistonning barcha hududida davlat tili sifatida foydalanishga imkon berilgan.
Qoraqalpoq tili – turkiy tillarning qipchoq guruhiga mansub tillardan; qozoq va noʻgʻay tillari bilan birgalikda qipchoq tillarining qipchoqnoʻgʻay guruhchasini tashkil etadi. Qoraqalpogʻiston Respublikasining davlat tili (oʻzbek tili bilan birga). Asosan, Qoraqalpogʻistonda, shuningdek, Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlari hamda Qozogʻiston va Turkmanistonning unga qoʻshni hududlarida, Rossiya Federatsiyasi va Afgʻonistonda tarqalgan. Qoraqalpoq tilida soʻzla-shuvchilarning umumiy soni 883 ming kishidan iborat (oʻtgan asrning 90-yillary oʻrtalari). Qoraqalpoq tili, asosan, 2 ta: shimoli-sharqiy va janubi-gʻarbiy lahjalarga boʻlinadi; bu lah-jalar fonetik jihatdan oʻzaro farqlanadi. Adabiy Qoraqalpoq tili 20-asrning 1-yarmida shimoli-sharqiy lahja asosida shakllangan.
Qoraqalpoq tilining oʻziga xos belgilari: unlilar ohangdoshligi – singarmonizm mavjud, mas, Atlarshmz (otlarimiz). kunler – (kunlar); umumturkiy ch undoshi sh bilan; sh esa s undoshi bilan almashadi, mas, qash (qoch), tas (tosh), bas (bosh). Ayrim soʻzlarda gʻ undoshi oʻrnida v; g undoshi oʻrnida y ishlatiladi, mas, tav (togʻ), tiy (teg) va boshqa Qoraqalpoq tilida, boshqa koʻpchilik turkny tillarda boʻlganidek, umumturkiy soʻzlardan tashqari, arab, eroniy, rus tillaridan oʻzlashgan soʻzlar ham ancha-gina.
Qoraqalpoq tili yozuvi isloh qilingan arab grafikasi asosida 1924-yilda shakllantirilgan. 1929—1940-yillarda lotin grafikasiga asoslangan qoraqalpoq yozuvi amalda boʻlgan boʻlsa, 1940-yildan rus grafikasi asosidagi yozuv joriy etilgan. 1999-yildan lotin grafikasi asosidagi yozuvga oʻtish ishlari amalga oshirilmoqda.
Alifbosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoraqalpoqlar asosan Lotin alifbosidan foydalanishadi. Hozirgi qoraqalpoq alifbosi:
| A a | Á á | B b | D d | E e | F f | G g |
| Ǵ ǵ | H h | X x | Í ı | I i | J j | K k |
| Q q | L l | M m | N n | Ń ń | O o | Ó ó |
| P p | R r | S s | T t | U u | Ú ú | V v |
| W w | Y y | Z z | C c | Sh sh | Ch ch |
Yozish
[tahrir | manbasini tahrirlash]1924-yildan 1928-yilgacha arab alifbosi ishlatilgan. 1928-yildan 1940-yilgacha – lotin alifbosidan foydalanilgan. 1940-yilda SSSR yozma tillarini kirilllashtirish jarayonining bir qismi sifatida kirill alifbosi ishlab chiqildi va joriy etildi. Uning isloh qilingan versiyasi 1957-yilda tasdiqlangan.
Kirill qoraqalpoq alifbosi:
| A a | Ә ә | B b | V v | G g | Gʻ gʻ | D d | Ye e | Yo yo |
| J j | Z z | I i | Y y | K k | Q q | L l | M m | N n |
| Ң ң | O o | Ө ө | P p | R r | S s | T t | U u | Ү ү |
| Oʻ oʻ | F f | X x | H h | Ts s | Ch ch | Sh sh | Щ щ | Ъ ʼ |
| I i | E e | Yu yu | Ya ya |
Oʻzbekiston mustaqilligi eʼlon qilinganidan keyin 1994-yilda oʻzbek tilidan keyin qoraqalpoq tiliga lotin alifbosi asosidagi alifbo tasdiqlandi. Dastlabki versiya turkchaga yaqin edi, lekin tez orada oʻzbek va qoraqalpoq alifbolari ham qayta koʻrib chiqildi: diakritik harflar oʻrniga digrafik va apostrofli harflar kiritildi. Yangi qoraqalpoq alifbosiga soʻnggi oʻzgartirishlar 2016-yilda kiritilgan.
Yangi yozuvga oʻtish 2005-yilga qadar amalga oshirilishi kerak edi[1], ammo 1957-yildagi kirill alifbosi hali ham keng qoʻllanadi.[manba kerak]
Tipologik xususiyatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoraqalpoq tili boshqa turkiy tillarning aksariyati kabi tipologik xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Grammatik maʼnolarni ifodalash turi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Qoraqalpoq tili sintetik tildir. U Grammatik maʼnolar rivojlangan affikslar tizimi yordamida ifodalanadi:
Ata-m atız-ǵa bar-a-dı.
„Otam dalaga ketyapti“
Shu bilan birga, qoraqalpoq tili, boshqa turkiy tillar singari, „gerundlar + shaxs shaklidagi feʼllar“ kabi analitik feʼl komplekslariga boy. Grammmarizatsiyaning turli bosqichlarida boʻlgan bu konstruktsiyalar turli xil maʼnolarni ifodalaydi, jumladan, aspektual va modal.
Belgilash turi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ot soʻz birikmasida belgilashning asosiy turi – ikki marta belgilashdir. Ot egalik qoʻshimchasi yoki izafetik koʻrsatkich bilan belgilanadi (uchinchi shaxs egalik qoʻshimchasi bilan mos keladi). Bogʻliq genitiv koʻrsatkich bilan belgilanadi:
meniń kitab-ım
PRON.1SG.GEN kniga-POSS.1SG
„mening kitobim“
Biroq, izafet konstruksiyasi holatida, aniqlash toifasi bilan bogʻliq boʻlgan turli belgilar kuzatiladi. Predikatsiyada belgilash odatda bogʻliqlik orqali ifodalanadi.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Baskakov N. A.. Karakalpakskiy yaznk, t. 1 – 2, M. – L., 19 5 1-52;
- Berdimuratov Ye., Hazirgi zaman qaraqalpoq tilinip lsksikologiyasm, Nokis, 1968;
- Baskakov N. A., Vvedeniye v izucheniye tyurskix yazmkov, 2-izd., M.. 1969;
- Berdimuratov Ye.. Umarov A.. Bekimbetov P., Karakalpakskiy yazj (fonetika, morfologiya, sintaksis), Nukis. 1983.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ethnologue o karakalpakskom yazike(ingl.)
- Anglo – Karakalpakskiy i Russko – Karakalpakskiy onlayn slovari (Wayback Machine saytida 19-sentyabr 2012-yil sanasida arxivlangan)
- Qoraqalpoqcha kirilldan qoraqalpoqcha lotinga oʻgiruvchi
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
- ↑ Birgit N. Schlyter. Language Policies in Present-Day Central Asia(ingl.) // International Journal on Multicultural Societies. — UNESCO, 2001. — Iss. Vol. 3, No. 2. — P. 130. — ISSN 1817-4574. Архивировано 10 aprel 2018 года.