Шак куржаа

Үени хемчээри дээрге физикада болгаш өске эртемнерде кезек чугула кылдыныгларның бирээзи.

Хемчээр чуруму

Кандыг-бир черге чедир хемчээлди тодарадырда ыяап-ла үени ажыглаарын шагдан тура билир бис. Амгы үениң пассажир самолеттарының расписаниези безин, ол хоорайдан ындыг хоорайга чедир ынча шак ужар деп бижип, а астрономнар сылдыстарга чедир хемчээлдерни чырыктың эртер чылдары-биле санап турар.
Кандыг-бир чүвениң узунун метр-биле, деңзизин – килограмм-биле (ол хемчеглерни оон улуг хемчеглерге илергейлеп азы бичии хемчеглерже шилчидип болур) хемчээп турар. Ол кижиниң таарыштыр чогаадып алган хемчеглери-дир. Оларны оон өске эге хемчеглер-биле солуп кааптып база болур.

Үениң шынары

Үениң кол хемчээ бистиң сагыш-сеткиливистен хамаарышпас, ону бойдус чайгаар чаяаган. Хонук дургузунда Чер бодунуң өзээн долузу-биле бир дескинер, бүдүн чылдың дургузунда ол Хүннү бир долганыр. Ынчангаш үениң эге хемчээ кылдыр Черниң өзээ долузу-биле бир дескинер үезин хүлээп алгаш ону хонук деп адаан. Физикага үениң эге хемчээ кылдыр секунданы хүлээп алган. 1 секунда Черниң 1900 чылда Хүннү долганган үезиниң 1/31 556 925, 9747 кезиинге чоокшулашканы-биле дең. Бо эге хемчеглер астрономия талазы-биле ындыг чиге эвес болгаш оларны улам тодаргайлаза чугула.
Бирээде, Черниң шимчээшкинин кандыг-бир санаашкын системазынга хамаарыштыр көөрү эргежок чугула. Бир эвес, Черниң шимчээшкинин Хүнге хамаарыштыр көөр болза, ынчан үени Хүн үезиниң эге хемчеглери-биле хечээр. Бир эвес Черниң шимчээшкинин сылдыстарга хамаарыштыр көөр болза, ынчан үени сылдыстар үезиниң эге хемчеглери-биле хемчээр апаар. Ийиде, Чер бодунуң өзээн бир дески эвес дескинип турары илерээн. Ол бичии карышкакты херекке албайн барып болур.
Элээн каш кежээлерниң дургузунда дээрде сылдыстарны хайгаарап көөр болзувусса, олар кандыг-бир чүвелерге хамаарыштыр шимчеп чоруп турары илдең болгай. Сылдыстарның чавыс болгаш бедик кульминацияларының дараалаштыр болуп эртер үезин сылдыс хонуу дээр. Сылдыс хонуун 24 дең кезектерге үлээш, ооң бир кезиин сылдыс шагы дээр. Сылдыс шагы 60 сылдыс минуталарынга, а ол минута 60 секундаларга үлеттинер.
Сылдыс шагын хүн бүрүнүң ажыл-амыдыралынга ажыглаары таарымча чок. Ону чүгле чамдык астрономия хайгааралдарын кылырынга ажыглаар. Ынчангаш хонук иштинде Хүннүң көстүп чоруп турар шимчээшкининге дүгжүр үе хемчээн тургузары негеттинген. Хүннүң төвү дээр меридианының мурнуу чартыын кежилип эртер эң бедик точказын (кульминациязын) чогум хүн дүжү дээр. Дараалашкак ийи ындыг дүъштерниң болуп эртер үезин чогум шын хүн хонуу дээр.
Херек кырында хүн хонуунуң эгези кылдыр чогум хүн дүжүн санааш, хүн шагы Хүннүң херек кырында шак булуңунга дең деп чугаалап болур. Ынчаар хүлээп алган хүн шагында частырыг чок ышкаш болур, а шынында ындыг эвес, Хүннүң эклиптика-биле шимчээшкини чаңгыс аай эвес. Оон аңгыда, эклиптика (Хүн оруу) экваторга 23,5º ийленчек болганы шак булуңун шын тыварынга дыка таарымча чок. Бо-ла бүгүнүң түңнелинде, херек кырында хүн хонуу чылдың янзы-бүрү үезинге хамаарыштыр чаңгыс аай эвес – узун, кыска болуп турар.

Ортумак хүн

Амыдыралга ажыглаар эптиг хүн үези хемчээр чаа-чаа аргаларны астрономнар дилеп тыпканнар. Хүн үезин хемчээри-биле херек кырында Хүннүң орнунга “ортумак хүннү” киирерин сүмелээннер. “Ортумак хүннү” Дээр экватор-биле барыын чүктен чөөн чүкче углуг шимчээр кылдыр хүлээп алган. Хонуктуң дургузунда “ортумак хүннүң” дорт үнүүшкүнүн санап болур. Ону тыварда 30 градусту чылдың иштинде 365,2422 хонуктарга үлептер. Үнүп келир онаашкын 0,98564 градуска дең, азы дорт үнүүшкүннүң үезиниң ылгалы 3 минута 56,55 секундага дең.
“Ортумак хүннү” ажыглааш, ортумак хүн шагын астрономнар илередип турарлар. “Ортумак хүннүң” бедик кульминациязының үезин ортумак дүъш дээр.
Ол үеде “ортумак хүннүң” ак булуңу 0 шак 0 минутага болгаш 0 секундага дең. “Ортумак хүннүң” дараалашкак үстүкү кульминациялары эртер үени ортумак хүн хонуу дээр. Ортумак хүн хонуунуң уламчылаары шуут доктаамал. Оларны дең кезектерге үлеп болур. Ортумак хүн шагы – хонукту 24 дең кезекке үлээш, ооң бир кезиин алганынга дең. Ортумак шак – 60 ортумак минуталарга, ортумак минута – 60 ортумак секундаларга чарлыр. Үе хемчээр херекселди шак дээр. Олар янзы-бүрү хевирлерлиг болгулаар.
Ортумак хүн хонуунуң эгези кылдыр дүн ортузун санаар. Тус-тус черлерге үе саналгазын чүгле ол черлерге дүүштүр чорудар болза, ынчан ук черлерниң географтыг долготазы бот-боттарындан ылгалып турар ужурунда, ол черлерге үелер база аңгы-аңгы болу бээр. Ынчангаш ындыг таарымча чок чорукту болдурбазы-биле үени куржаглап (пояс) санаар кылдыр хүлээп алган.
Чер бөмбүрзээниң кырын меридианнар-биле 24 куржагларга чарган, оларның аразы бот-боттарынан 15º азы бир шакка ыраттынган. Ынчангаш куржагларның кыдыында турар черлерниң тус шагы куржагның ортузундан чартык шак ылгалдыг. Баштайгы куржагның ортузунда меридианны тик меридиан деп адаар болгаш ол гринвичини таварып эрткен. Оон дараазында чөөн талаже куржагларны бирээ, ийи, үш дээш, оон-даа ыңай ынчаар санап чоруй баар.
Куржаг бүрүзүнүң иштинде тус черниң шагын тргузар кылдыр хүлээп алган. Чижээ: Красноярск, Кызыл, Игарка алды дугаар шак куржааның төвүнде эвес, кыдыг-кызыгаарында, соо-мурнунда турза-даа, оларның тус черлерде көргүзүп турар шактары куржагның шагы-биле бир дөмей.
Куржаларга хамаарыштыр санаар шакты куржаг шагы дээр.

Дөзү

Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.