Ногаан Дарийги Бурганга мактал ыдык ырлар
Ногаан Дарийги Бурганга 21 мактал ыдык ырлар
Кол таринаның бо ыдык ыры - 21 мактал ырны Дарийги Бурганның угаанныг, буянныг, сүзүктүг чүдүкчүзү кижи кежээ имиртиңде болгаш даң бажында катаптап номчуур болза, Дарийги Бурганны сактып адаанындан шупту коргуушкуннары, сезик болгаш нүгүл-хири арыгланып, хилинчек-човулаңныг чаяалгаларга төрүттүнеринден чайлаар. Мактал ырны катаптаары - Тиилекчи Бурганнарның өг-бүлезинден айысты дүрген ап, ооң түңнелинде боду өндүр бедик деңнелдиг болуп, Будда Бурганның байдалынга чедериниң чылдагааны болур.
Бир эвес кижи билбейн хоран оът азы дириг амытанның хоранын чип, ижипкен болза, Дарийги Бурганны сактып адааны безин өлүмнүг оо-хоранны мага-боттан үндүрүп кааптар.
Аарыгдан, хорандан азы чер ээлеринден келген хай-халаптыг багай чүүлдер - бүгү-ле хилинчек-човулаңнар көңгүс арыгланып, аарыг-аржык эттине бээр.
Бо ыдык ырны хүнде 3, 7, 21 катап номнап, сүзүглээр болза, долгандыр турар өске-даа амылыг амытаннарга эки, буян болур. Оон аңгыда, оолдуг болуксаан кижи оолдуг апаар, эт-хөреңги, акша күзээн кижи бай апаар, шупту күзелдери боттанып, оларның бодарап бүде бээринге кандыг-даа шаптараазыннар шаптык кадып шыдавас. Чүгле Дарийги Бурганга, бо ыдык ырның сөстеринге бичии-даа сезик чок, долу бүзүрел херек. Ынчан күзелдер долузу-биле боттаныр.
1. Чаяалгалыг өртемчейни чагырыптар
Чаңнык-от дег карактары чидиг Маадыр
Бадымаа деп чечек ышкаш шырайлыгның
Баарынга сөгүрээштиң, тейлеп тур мен!
2. Арнында муң сылдыс-шолбан чайнап турар
Аккыр, долу ай дег чазык, чаагай, силиг
Тааланчыг көрүжү хып, херелденген
Дарийгиге бараан болуп тейлеп тур мен!
3. Эрес, маадыр, шыдамыккай, оожум-топтуг,
Бүдээл кылыр, өргүл сөңнээр ёзу-чаңчыл
Бүгүдези чүрээн долган, Ыдык Башкым,
Энерелдиг Дарийгиге тейлеп тур мен!
4. Буруу-хинчек, нүгүл-хирден арыглангаш,
Бурганнарның ынак, чассыг кызы болган
Тейинде дөң Бурган демдээ көстүп турар
Дээди Ыдык Дарийгини сүзүглээйн!
5. Чеди Дээрниң дөгерезин чагырыпкан,
Черде турар чуртталгага утка сиирген,
Түмен, муң-муң кижилерге сүзүүн берген
"Дүү-Дарый!", "Хум! Хум!" диңмиреп тур.
6. Марутаның, Агниниң, Шакраның,
Бхутаның, Брахманың, Веталаның,
Гандхарваның, Ишвараның, якшаларның
Хайыралын чаалап алган Дарый Бурган!
7. Багай, хирлиг, нүгүл долган номналдарны
"Пхат!" дээрге, "Трат!" дээрге буступ калды,
Магалыг, шын олудунга саадап алгаш,
Бар-ла турган моондактарны арыглапты.
8. Хаваан, кирбиин дүйүп алган Дарый Бурган,
Хамчык-аарыг, нүгүл-бакты чылча басты.
Очалаңда мараларны коргудуптар
Ногаан Дарийги Бурганымга чалбарыдым!
9. Дээди Үш Эдертикчи Ыдыктарның
Демдээ-биле чүрээн каастап, айызанган,
Азып, тениир дүмбей дүннү чырыдыптар
Ай, Хүн ышкаш Дарийгиге тейлеп тур мен!
10. Амыр-чыргал, өөрүшкүлүг сеткили хып,
Алдын бөрт бооп, бажын бүргей чайынналды,
Орлан-шоваа "Дүрүг!" диген каткы-биле
Очалаңның ораннарын коргудупту.
11. Хаваан, кирбиин дүйүп алган Дарый Бурган
Карак чивеш аразында "Хум!", "Хум!" дээштиң,
Хамык черниң ээлерин чыып алгаш,
Халаптарны чайладыпты, Бурган өршээ!
12. Кальпа[1] солчуп, үүле оду чалбыышталган
Эрегениң дизииниң дал ортузунда
Кайгамчыктыг Алитха деп туруш тыпкаш,
Эрээ болган дайзыннарны узуткады.
13. Черни тепсеп, "Хум!" деп номнааш, шурагылап,
Карбаңнадыр холун база шимчеткилеп,
Хаваан, кирбиин дүйүп алгаш, хыйыртанып,
Чеди хинчек ораннарын тө силгипти.
14. "Ом!", "Суу хаа!" деп катап-катап сүзүглээштиң,
Опчок, тенек угаан хирин арыглап бээр
Дываажаңда саадап орар Дарийгиниң
Дыка ээлдек, оожум-топтуун алгап тур мен!
15. Өжээн сүрген дайзыннарны тиилеп алгаш,
Өөрүшкүзү улам өскен Дарийгиниң
Он кезектиг "Хум!" деп сүзүү чүктер санай,
Оруктарны билиглерже чырыдып тур.
16. Сүмбер-Уула, Мандараа, Кайлас[2] үштүң
Ырак даглыг ораннарын дүвүреткен
Сүзүктүг "Хум!" үрезинин чалап апкан,
Ыдык Дүрү, Силерлерге, тейлеп тур мен!
17. Будда Бурган деңнелинге чеде бээрге,
Мурнай көрген херечизи элик аңны
Холга туткаш, "Дарый!", "Дарый!", "Пхат!" дээштиң,
Хораннарны когун үзе узуткады.
18. Очалаңда бурганнарның, ассурларның,
Киннар болгаш якшаларның баштыңчызы
Ок-боо чепсээң сорук-күштүг кылаңнаажы
Хинчек оштаан дүштү-дүлдү арыглады.
19. Ийи катап "Хара!", "Хара!", "Дүү-Дарый!" дээш,
Аарыг-аржык, човулаңны эмнеп турар
Айның, хүннүң херелдери караан долган
Идегелдиг Дарийгиге тейлеп тур мен!
20. Грах, ветала, якшаларны базып тиилээш,
Ыяңгылыг үш үн-биле аян туткан
Күчү-күжү чыргал-биле катчы берген,
Ыдык Дарый, Силерлерге тейлеп тур мен!
21. Артыш ышкаш ыдыкшылы айызап кээр
Арыя деп Дарийгивис Силерлерни
Алгап, йөрээп, мактап, ырлап, тейлеп тур мен!
Амылыглар бүгүдеге буян болзун!
Тайылбырлар:
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ушниша, ушнигит - Бурганнарның тейинде, чөвээнде шала бедик, достаксымаар кылдыр көстүр демдек. Бо демдек кижиниң Будда деңнели четкенин, ол кижи Ыдыктыг деп чүвени көргүзүп турар.
Агни, Шакра, Марута, Брахма, Бхута, ветала, гандхарва, ишвара, якша, ассур (азар), грах, киннар - кижилер аразында болгаш кижилерниң караанга көзүлбес амытаннар аразында чурттап чоруур амытаннар. Олар чамдыкта хора чедирип болур. Бо амытаннарны адаар сөстер тыва дылда бары, чогу амдыызында билдинмес болганы-биле санскрит дылда адалгазын очулгада ол хевээр арттырган.
Мара - амылыг амытаннарны хилинчектиг-човулаңныг очалаңда тудуп алган турар угаанның нүгүл-хирлиг, мугулай чоруун каттыштыр адап, ооң демдээ кылдыр дүрзүлеп чураан дүрзүнчүг амытан.
Дээди Үш Эдертикчи Ыдыктар (Эртинелер) - Бурган Башкы Будда, ооң Өөредии, Деңнел четкен Ыдыктыг Саңга - лама башкылар бөлүү.
Пратиалитха, алитха - Ногаан Дарийги Бурганның олуду. Оң талакы будун көстүп алган, солагай талакы будун дыгдынып алган олурар олут.
- ↑ Кальпа - чер кырынга кандыг-бир сайзырал чадазының тыптып кээри болгаш сайзыраан соонда, хоозурап, чиде бээринге чедир үениң дургузу.
- ↑ Сүмбер-Уула, Мандараа, Кайлас - эң улуг, бедик тайгалар.
Дөзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- Геше Чампа Тиңлей, Ном: Хүн бүрүде бүдээл бүдүреринге мергежиириниң мөргүлү, Республика типографиязы, 2003 чыл. Номга капсырылгада Чочагар Моңгуштуң очулгазы.