iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.
iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.



Link to original content: https://tr.wikipedia.org/wiki/Uygurlar
Uygurlar - Vikipedi İçeriğe atla

Uygurlar

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bu madde etnik grup hakkındadır. Soyadı "Uygur" olan şahıslar için Uygur (soyadı) sayfasına bakınız.
Uygur
ئۇيغۇر
Önemli nüfusa sahip bölgeler
 Çin12,8 milyon (2021)[1]
 Kazakistan223.100 (2009)[2]
 Türkiye60.000 (2020)[3]
 Özbekistan55.220 (2008)[4][5]
 Kırgızistan59.367 (2020)[6]
 Suudi Arabistan~50.000 (2013)[7]
 ABD10.000-15.000 (2021)[8]
 Rusya3.696 (2010)[9]
 Kanada1.555 (2016)[10]
Diller
Uygurca,
Çince (Standart Çince; Sincan'da Kuzeybatı Guanhua [zh]; Hunan'da Güneybatı Guanhua [en]),
Rusça (Orta Asya ve Rusya)
Din
İslam (Sünni)
İlgili etnik gruplar
Özbekler ve diğer Türk halkları

Uygurlar (Uygur Arap yazısı: ئۇيغۇرلار; Uygur Kiril alfabesi: Уйғурлар; Uygur Latin yazısı: Uyghurlar; Çince (basitleştirilmiş): 维吾尔; Çince (geleneksel): 維吾爾; pinyin: Wéiwú'ěr, Çince telaffuz: [wěiǔàɚ])[11][12] veya Uygur Türkleri, Orta ile Doğu Asya'dan kaynaklanan ve kültürel olarak bu bölgelerle bağlı bir Türk azınlık etnik grubudur. Uygurlar Çin'in resmî olarak tanıdığı 55 etnik azınlıktan biridir. Çin'in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Uygurların memleketi olarak tanınır.[a] Bununla birlikte, Çin Hükûmeti, Uygurları yalnızca çok kültürlü bir ulusa (Zhonghua minzu) ait olan bölgesel bir azınlık olarak tanır ve Uygurların yerli bir halk olduğu yönündeki kavramı reddetmektedir.[13]

Uygurlar geleneksel olarak Tarım Havzası içerisindeki Taklamakan Çölü'nde bulunan vaha yerleşimlerinde yaşarlar. Bu bölge tarihî olarak Çin, Moğollar, Tibetliler ve farklı Türk devletleri dahil olmak üzere birçok farklı medeniyetin yönetimi altında olmuştur. Uygurlar 10. yüzyılda gitgide İslamlaşmaya başlamış ve 16. yüzyılda Uygurların çoğu İslam dinini artık benimsemiş durumdaydı. Bu zamandan beri İslam, Uygur kültürü ve kimliğinde önemli bir rol oynamıştır.

Uygurların sayısını gösteren harita.

Sincan'daki Uygurların yaklaşık %80'inin hâlen Tarım Havzası'nda yaşadığı tahmin edilmektedir.[14] Sincan Uygurlarının geri kalan kısmının çoğu ise tarihî Çungarya bölgesinde bulunan ve günümüz Sincan Uygur ÖB'nin başkenti olan Urumçi şehrinde yaşamaktadır. Çin sınırları içerisinde Sincan'ın dışındaki en büyük Uygur topluluğu Hunan Eyaleti'nin merkez kuzeyindeki Taoyuan İlçesi [en]'nde bulunur (bkz: Changde Uygurları).[15] Orta Asya ülkelerinde, bilhassa Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'da büyük Uygur diaspora toplulukları vardır;[16] Dünya çapındaki birçok diğer ülkede de daha küçük Uygur diaspora topluluklarına rastlanabilir. 20. yüzyılın başlarından bu yana özellikle günümüz Çin sınırları içerisinde yaşayan Uygurlar, kendilerini dinî ve etnik bir çatışmanın merkezinde bulmuşlardır. Uygur halkı resmî olarak Çin Ulusu'nun bir parçası olarak sayılsa da, birçok Uygur fiilen "Doğu Türkistan" diye bir devletin kurulmasını amaçlayan bir bağımsızlık hareketini desteklemektedir. Bir milyondan fazla Uygurun 2015'ten beri Sincan yeniden eğitim kamplarında tutulduğu tahmin edilmiştir.[17][18][19][20][21][22][23] Bu kamplar, Genel Sekreter Şi Cinping'in Hükûmeti altında kuruldu; kampların ana amacı ise ulusal ideolojiye uyum sağlamaktır.[24] Çin'in Uygurlara yönelik muamelesini eleştirenler, Çin Hükûmeti'ni 21. yüzyılda Sincan'da bir Çinlileştirme politikasını yürütmekle suçlar ve bunu Uygurlara yönelik bir soykırım ya da etnosit olarak nitelendirirler.

Nüfus dağılımı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çin anakarası sınırları içerisindeki Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin farklı coğrafi bölgelerini gösteren bir harita:
  •   Kuzey Sincan (Çince: 北疆; pinyin: Běijiāng), tarihî Çungarya bölgesini kapsar;
  •   Güney Sincan (Çince: 南疆; pinyin: Nánjiāng), Tarım Havzası'nı kapsar. Burası Çin'deki Uygur nüfusunun en yoğun olduğu bölgedir ve tarihî olarak bölgedeki Türk halkları tarafından "Altışehir" ismiyle anılırdı.

Çin sınırları içerisinde

[değiştir | kaynağı değiştir]

Eyaletlerine göre Uygur nüfusu

[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 yılında yapılmış Çin Ulusal Nüfus Sayımı'na göre, Çin sınırları içerisinde toplam 10.071.394 Uygur vardır; Uygurlar böylece toplam Çin nüfusunun yaklaşık %0,76'ini oluşturur ve Çin'in en büyük beşinci etnik grubunu teşkil ederler.

Aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi, Çin'deki Uygurların neredeyse tümü (%99'dan fazla) Çin'in kuzeybatısındaki Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yaşar. Çin'in birçok diğer eyaletinde 1.000 kişiyi aşan Uygur nüfusları vardır. Ayrıca Nüfus Sayımı'nın yapıldığı sırada Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nda aktif hizmette bulunan 2.048 Uygur vardı.

2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı [zh] verilerince bölgelerine göre Uygur nüfusu
(Nüfus sayımı sırasındaki nüfus)[25]
Sıra Bölge Toplam nüfus Uygurlar
Ülke toplamı (askerler dahil) 1.335.110.869 10.071.394
Ülke toplamı (askerler hariç) 1.332.810.869 10.069.346
1 Sincan 21.815.815 10.001.302
2 Pekin 19.612.368 6.975
3 Hunan 65.700.762 6.716
4 Guangdong 104.320.459 6.438
5 Zhejiang 54.426.891 5.377
6 Şanghay 23.019.196 5.254
7 Şantung 95.792.719 4.635
8 Jiangsu 78.660.941 4.367
9 Henan 94.029.939 3.035
10 Hubei 57.237.727 2.577
11 Tientsin 12.938.693 2.170
12 Siçuan 80.417.528 1.945
13 Kansu 25.575.263 1.937
14 Liaoning 43.746.323 1.917
15 Guangşi 46.023.761 1.795
16 Şensi 37.327.379 1.570
17 Yünnan 45.966.766 1.282
18 Çongçing 28.846.170 1.162
19 Fujian 36.894.217 1.159
20 Jilin 27.452.815 1.127
21 Heilongjiang 38.313.991 884
22 Hebei 71.854.210 864
23 Jiangxi 44.567.797 852
24 Anhui 59.500.468 710
25 Şansi 35.712.101 670
26 İç Moğolistan 24.706.291 658
27 Ningksia 6.301.350 613
28 Guizhou 34.748.556 548
29 Hainan 8.671.485 393
30 Çinghay 5.626.723 209
31 Tibet 3.002.165 205
Askerlik hizmetinde bulunanlar[26] 2.300.000 2.048

Sincan Uygur Özerk Bölgesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 yılı Nüfus Sayımı verilerine göre Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde 10.001.302 Uygur vardır; yani Uygurlar, Sincan nüfusunun neredeyse %46'sını oluştururlar. Tarım Havzası içerisinde yer alan tarihî Altışehir bölgesi, hem tarih boyunca hem de günümüzde Uygurların en yüksek yoğunlukta yaşadığı bölgedir ve Sincan Uygurlarının yaklaşık %80'inin hâlen bu bölgede yaşadığı tahmin edilmektedir.[14]

Sincan Uygurlarının geri kalan kısmı Kuzey Sincan'da (Çince: 北疆; pinyin: Běijiāng), yani tarihî Çungarya bölgesinde, yaşar. Buradaki Uygurlar azınlıktadır ve birçok yerleşimdeki çoğunluğunu Han Çinlileri oluşturur. 2010 yılı Nüfus Sayımı'na göre, Sincan Uygur ÖB başkenti Urumçi'de 387.878 Uygur var; yani Uygurlar, Urumçi nüfusunun %12,46'sını oluştururlar.[27][28]

2002 yılında, Sincan'daki birçok şehrin üzerindeki yönetimi doğrudan üstleyen Sincan Üretim ve İnşaat Kolordusu üyelerinin %6,6'sını (165.000 kişi) Uygurların oluşturduğu tahmin edilmiştir.[29]

Sincan Uygur ÖB haricindeki yerleşimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sincan Uygur Özerk Bölgesi haricinde Uygurların nüfusun büyük kısmını oluşturduğu etnik beldeler [zh] de vardır. Bunların hepsi, Güney Merkez Çin'deki Hunan Eyaleti'ndedir ve burada yaşayan Uygurlar Sincan Uygurlarından kültürel açıdan farklıdır (bkz: Changde Uygurları).

Eyalet İl İlçe Etnik belde [zh]
Hunan Changde Şehri Hanshou İlçesi Maojiatan Hui ve Uygur Beldesi [zh]
Hunan Changde Şehri Dingcheng Semti Xujiaqiao Hui ve Uygur Beldesi [zh]
Hunan Changde Şehri Taoyuan İlçesi Fengshu Uygur ve Hui Beldesi [zh]
Hunan Changde Şehri Taoyuan İlçesi Qinglin Hui ve Uygur Beldesi [zh]

Çin sınırları haricinde

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Uygur diasporası

Genetik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Turfan'da Uygur çocukları

Günümüz Uygurlarda büyük oranda genetik çeşitlilik mevcuttur. 2008 yılında Hotan İli'nde yürütülmüş bir araştırmada genetiği incelenen yerli Uygurlarda %60 Avrupa/Batı Asya ve %40 Doğu Asya/Sibirya genetik kalıtımının var olduğu bulunmuştur.[31] İleri çalışmalar, Güney Sincan Uygurlarındaki Avrupa/Batı Asya genetik kalıtımının (%52) Kuzey Sincan Uygurlarınkinden (%47) daha fazla olduğunu bulmuştur.[32] 2009 yılında daha geniş kapsamlı örnek verileriyle yapılmış bir çalışma, Uygurlardaki Doğu Asya genetiğinin %70 olup bunun Avrupa/Batı Asya genetik kalıtımının orantısından (%30) daha yüksek olduğunu bulmuştur.[33]

2017 yılında Sincan'ın 14 farklı bölgesinden gelen toplam 951 Uygurun gen numuneleriyle yapılmış bir gen analizi, Tanrı Dağları'nın doğal bir bariyer oluşturduğunu ve bu bariyerin Sincan'ın güneybatısı ile kuzeydoğusundaki Uygur nüfusları arasında genetik farklılıklara sebep olduğunu buldu. Bu analiz, doğudan batıya doğru gidince genetik bileşenlerin değiştiğini belirtmektedir: Avrupa bileşenleri %25'ten %37'ye ve Güney Asya bileşenleri %12'den %20'ye yükselirken, Sibirya bileşenleri %17'den %15'e, Doğu Asya bileşenleri de %47'den %29'a düşer. Bu çalışma, yaklaşık 3.750 sene öncesindeki insanların yerleşim eğilimlerini saptar; bu, 4.000-2.000 sene öncesine dayanan ve Avrupa fiziksel özellikleri olan Tarım mumyaları ve 750 sene önce yer almış daha yeni bir yerleşim dalgasıyla örtüşmektedir. Bu analiz, Uygurların en çok diğer Orta Asya halklarına, bunun ardından da Doğu Asya ve Batı Avrasya halklarına benzediklerini ileri sürmektedir. Uygur nüfuslarında büyük oranda genetik çeşitlilik olsa da bu farklılıklar Uygurlar ile Uygur olmayanlar arasındaki farklılıklardan küçüktür.[34]

Kaşgar'da Uygur bir avcı
Hotan'da Uygur çocukları
Hotan'da Uygur erkek çocukları
Kaşgar'da yaşlı Uygur kadınları
Yarkent İlçesi'nde meşrep [en] yapan Uygur erkekleri

Changde Uygurları

[değiştir | kaynağı değiştir]
1952'den 1968'deki ölümüne dek Pekin Üniversitesi Başkan Yardımcısı olarak çalışmış Marksist tarihçi Jian Bozan [en] Hunan Uygurlarındandır.[35]

Hunan Eyaleti'ne bağlı Taoyuan İlçesi [en]'nde ve Changde şehrinin diğer yerlerinde yaklaşık 5.000 Uygurun yaşadığı tahmin edilmektedir.[36][37][38][39] Bunlar, "Hala Başı" isimli Turpanlı (o dönemde Karahoca Uygur Krallığı'na ait) bir Uygur önderinin ve kendisiyle Hunan'a beraber gelmiş askerlerin torunlarıdır. 14. yüzyılın ortasında Ming Hanedanı İmparatoru Zhu Yuanzhang, Hala Başı'nın önderliği altındaki Uygur ordusunu Hunan'a gönderip orduyu Miao isyanlarını [en] bastırmaya emretti.[40][41][42] Ming İmparatoru bu Uygurların Hunan'a yerleşmesine izin verdi ve bunlara "Jiǎn" (翦) soy ismini, Hala Başı'na ise "Ulusun Güneyindeki Asayişini Sağlayan Makamın Başkomutanı" (镇国定南大将军; 鎮國定南大將軍; Zhènguó Dìngnán Dàjiàngjūn) unvanını verdi.[43][44]

1982 Nüfus Sayımı sırasında Hunan'da 4.000 Uygurun var olduğu kaydedildi.[45] Hunan Uygurlarının 600 yıl öncesinden günümüze kadar şecereleri var. Şecere kayıtlarının tutulması, Hunan Uygurlarının benimsediği bir Han Çinli geleneğidir. Huiler de Ming İmparatoru tarafından isyan bastırmak için kullanıldı ve Hunan'daki Uygurlar ile Huilerin arasında evlilikler yer almıştır.[46]

Sincan Uygurlarından farklı olarak, Hunan Uygurları Han Çinlilerin kültürüne büyük oranda asimile olmuş durumda; bu durum, Hunan Uygurlarının kendi dinî inançları ve uygulamalarına dair tutumlarında da yansıtılır. Han isimleri olan Hunan Uygurları anadil olarak Uygurca değil, Çince konuşurlar, bazı dinî bağlamlarda ise Arapça kullanırlar.[46] Changde'deki Uygurların İslam'ı uygulayıp uygulamadığı konusunda bazı anlaşmazlıklar mevcuttur. Bazı akademisyenler, Hunan Uygurlarının Han Çinli kültürüne ve toplumuna asimile olduklarını ve artık İslam'ı uygulamadıklarını ve bir tek şecerelerine bakıldığı zaman Uygur soyundan oldukları anlaşıldığını ifade etmiştir.[47] Çin haber kaynakları ise Hunan Uygurlarının Müslüman olduklarını bildirir.[40] Diğer bir rapor da Hunan Uygurlarının pek dindar olmadıklarını ve domuz eti tükettiklerini belirtir.[48] Yaşlı Uygurlar, özellikle de Changde camilerindeki yaşlılar bunu reddeder ve genç Uygurları İslami geleneklere geri çekmek isterler.[49]

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Uygurca
Uygurcanın Çin anakarası sınırları içerisinde yoğun olarak konuşulduğu bölgeler (kırmızı). İnsan nüfusunun az olduğu bölgeler açık kırmızı olarak gösterilir.

Uygurca, Türk dil ailesinin Karluk koluna aittir.[50] İsim benzerliğine rağmen çağdaş ("yeni") Uygurca, Sibirya Türk dillerine ait olan Eski Uygur Türkçesinden türemedi; diğer Karluk dilleri (ör. Özbekçe) gibi Çağataycadan türemiştir ve en çok bu dillerle karşılıklı anlaşılabilirlik göstermektedir.[51][52]

Karluk Uygur Türkçesini yazmak için birçok farklı yazı sistemi kullanılmıştır. Uygur halkının İslam'a geçmesiyle Arap alfabesi kullanılmaya başladı; bu alfabenin tarihî yazı biçimi günümüzde "Kona Yeziⱪ" (yani "Eski Yazı") olarak anılır. 20. yüzyıl boyunca yer almış çeşitli siyasi değişikliklerden dolayı yazı sistemi birkaç kez reform edildi. Sovyetler Birliği, Kiril alfabesini temel olarak alıp 1937'de Uygur Kiril alfabesi'ni tasarladı; bu alfabe, günümüz Orta Asya'daki eski Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayan Uygurlar tarafından kullanılmaya devam etmektedir. Kiril alfabesi bir süre Çin'deki Uygurlar tarafından da kullanıldı, fakat Çin-Sovyet ayrılığından sonra Çin, Kiril alfabesinin kullanımını reddetti ve 1959'da Çin'deki Uygurları, "Uygur Yeni Yazısı" diye Pinyin bazlı yeni bir alfabe kullanmaya teşvik etti. 1982 yılında Uygur Arap yazısı tekrar Çin'deki Uygurların resmî yazı sistemi olarak uygulandı ve bu zamandan beri Uygurların çoğu tarafından en çok kullanılan yazı sistemi hâline gelmiştir.[53]

Uygurcanın dışında Çin'deki birçok Uygur Çince de bilmektedir. Eğitim sistemi kapsamında Standart Çince öğrenmenin yanı sıra bazı Uygurlar ayrıca kendi yaşadıkları bölgelere özgü Çince lehçeleri konuşurlar; örneğin, Sincan'da Beifanghua'nın Kuzeybatı lehçesi [zh] konuşulur. Changde Uygurları ise Çin kültürüne asimile olmalarından ötürü hiç Uygurca konuşmaz ve bunun yerine Beifanghua'nın Güneybatı lehçesini [en] konuşurlar.

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Çin'de din ve Çin'de İslam

Uygurlar tarih boyunca farklı dinî inançlar benimsemiştir. 8. yüzyıl Bögü Kağan zamanında Maniheizm, Uygur Kağanlığı'nın resmî dini oldu.[54] Maniheizmin dışında Uygurlar tarihî olarak Budizm ve Nestûrî Hristiyanlığına da inanmıştır.[55][56]

Günümüzdeki Uygurların çoğu, Hanefi[57] mezhebine bağlı Sünni Müslümanlarıdır.[57][58] Çin'de Uygurlar, Huilerden sonra çoğunluğu Müslümanlardan oluşan en büyük ikinci etnik grubu teşkil ederler.[58]

Arzhang'ın Uygur Maniheist sürümünden bir sayfa (MS 8/9. yüzyıl, Karahoca)
Bezeklik Bin Buda Mağaraları'ndan Budist rahiplerinin tasviri (MS 9. yüzyıl)
Bezeklik'ten Nestûrî Hristiyanlarının tasviri (MS 8/9. yüzyıl)
İnşası MS 1640 yılı civarında tamamlanmış Afak Hoca Türbesi [en] (Kaşgar; bkz: Afak Hoca)

Mutfak

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Sincan mutfağı
Tokyo'da bir Uygur restoranında servis edilmiş tipik yemekler (2012)
pilav (پولۇ polu)
lagman (لەغمەن leġmen)
kavap (كاۋاپ)
Tokyo'da bir Uygur restoranında servis edilmiş diğer yemekler (2012)
çöçüre (چۆچۈرە)
suyuq aş (سۇيۇقئېش)
mantı (مانتا manta)
etli nan (گۆشنان göş nan)

Uygurlardaki yeme ve içme alışkanlıkları, Sincan bölgesinin tarihî İpek Yolu'nun merkezindeki konumu, Sincan'ın iklimsel ve coğrafî özellikleri ve Uygurlardaki İslamî dinî uygulamaları tarafından şekillendirilir. İpek Yolu'nun birçok farklı kültürün alışverişine olanak sağlamasıyla Uygur mutfağı, diğer Orta Asya, Güney Asya, Ortadoğu ve Doğu Asya mutfaklarında da var olan unsurlar içerir. Polu, lagman ve samsa gibi tipik Uygur yemekleri, bu tarihî kültür alışverişini yansıtır. Uygur mutfağının özellikle Özbek mutfağı gibi Orta Asya mutfaklarıyla paylaştığı benzerlikler pek belirgin; aynı zamanda Çin İslam mutfağı ile paylaştığı birçok ortak noktası mevcuttur.

Uygur mutfağındaki temel gıda maddeleri ekmek (نان nan) ve erişte (چۆپ çöp) gibi unlu mamüller (ئۇن تاماق un tamaq) ve hayvan etidir (bilhassa koyun ve kuzu eti).[59] Uygurlar, et içermeyen bir öğün yemeğin hem bolluğu hem de tadı açısından insanı yeterince tatmin edemediğini düşünürler.[60] Buna rağmen, Sincan bölgesindeki kişisel et tüketiminin asıl oranı insanın geliri tarafından belirlenir, böylece de bir bireyin ait olduğu toplumsal sınıfın bir yansıması olarak algılanır;[59][60] örneğin, kendi hanehalkında sadece az oranda tüketime hazır et bulundurmak bir bireyin sosyal statüsünü olumsuz şekilde etkiler.[60] Bunun etkisi Uygurlardaki geleneksel misafirperverlik kültürüne kadar uzanır: Uygurlar misafirlere çay, nan, sangza ve meyve servisi yapmanın yanı sıra etli yemekler sunmaya da gayret ederler.[61]

Et ile un ürünlerinin haricinde meyve de özellikle yaz mevsiminde Uygurlar tarafından pek çok tüketilir.[59] Turfan Karızı gibi kehriz sistemleri, Sincan'ın kurak çöl ikliminde ürünlerin büyük oranlarda yetiştirilmesine olanak sağlamış ve Sincan'ın Çin'deki ana meyve üretici bölgelerinden biri olmasına yol vermiştir.[62] Kumul'un kavunları (bkz: Kumul kavunu [en]), Turpan'ın çekirdeksiz üzümleri, Korla'nın armutları ve Gulca'nın elmaları pek meşhurdur.[62]

Kumul'da yetişmiş Kumul kavunları [en] (قۇمۇل قوغۇنى Qumul qoġunı) (1965)
Kaşgar'da tandır nanı (تونۇر نان tonur nan) pişiren bir Uygur adamı (2000)
Turpan'da kuru üzümün nasıl yapıldığını gösteren balmumu heykelli bir sergi (2012) (ayrıca bkz: Üzüm Vadisi [en])
Kaşgar hayvan pazarında koyun etini kullanarak şiş kebabı hazırlayan bir Uygur adamı (2018)
Turpan'da misafirlere yapılan çay, tandır nan ve sangza servisi (2018)

Müzik

[değiştir | kaynağı değiştir]
Modern unsurlar içeren Uygur halk müziği
Çağdaş Uygur müziğinin bir örneği
Dinlerken sorun mu yaşıyorsunuz? Medya yardımı alın.

"Mukam" (مۇقام muqam), Uygurların geleneksel müzik tarzıdır. Mukam sistemi, Arap kültüründen kaynaklanan ve hem Avrasya hem de Kuzey Afrika çapında birçok farklı müzik tarzının doğumuna yol vermiş modlu makame [en] sisteminin temeli üzerinde Uygurlar tarafından geliştirilmiştir. İsimleri Dolan, Gulca, Kumul ve Turpan gibi Sincan çapındaki vaha şehirlerinden alınmış farklı yöresel mukam sistemleri mevcuttur. Bu mukam sistemlerinin en gelişmiş olanı "On İki Mukam" (ئون ئىككى مۇقام on ikki muqam)'dır; On İki Mukam'ın barındırdığı parçalar, Uygur milletinin sözlü halk destanını oluşturur. Amannisa Hanım (1526–1560), On İki Mukam'ı derlemiş ve sonuç itibarıyla bunun muhafaza edilmesini sağlamış şahıs olarak kabul edilir.[63]

Kıyafet ve el işleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaşgar'da bir doppacı (2014)
Hotan'da bir kilim atölyesi (2005)
Hotan'da ipek fabrikasında çalışan bir kadın (2005)
Hotan'da atlas ipeğini [en] yapan bir adam (2005)
Yengisar'da bir demirci atölyesi (2014)

Galeri

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Kaşgar'da bir Uygur berberi. Uygur erkekleri geleneksel olarak başlarını tıraş eder ve doppa denilen bir şapka giyerler.
    Kaşgar'da bir Uygur berberi. Uygur erkekleri geleneksel olarak başlarını tıraş eder ve doppa denilen bir şapka giyerler.
  • Doppa giyen bir kadın
    Doppa giyen bir kadın
  • Turpan'da iki Uygur erkeği
    Turpan'da iki Uygur erkeği
  • Hotan'da bir Uygur erkek çocuğu
    Hotan'da bir Uygur erkek çocuğu
  • Kaşgar pazarında yaşlı Uygurlar
    Kaşgar pazarında yaşlı Uygurlar
  • Hotan pazarında alet keskinleştiren adamlar
    Hotan pazarında alet keskinleştiren adamlar
  • Sincan'da Uygur deve sürücüleri
    Sincan'da Uygur deve sürücüleri
  • Genç Uygur kadını
    Genç Uygur kadını
  • Kızılsu Kırgız Özerk Bölgesi'nde bir Uygur kadını
    Kızılsu Kırgız Özerk Bölgesi'nde bir Uygur kadını
  • Hotan pazarı
    Hotan pazarı
  • Kaşgar'da Uygur bir adam
    Kaşgar'da Uygur bir adam
  • Kaşgar'da bir hocayla öğrencileri (1915)
    Kaşgar'da bir hocayla öğrencileri (1915)
  • Kaşgar'da bir açık hava pazarı (1986)
    Kaşgar'da bir açık hava pazarı (1986)
  • Uygur kızları
    Uygur kızları
  • Hotan'da bir ipek fabrikasında çalışan kadınlar (1965)
    Hotan'da bir ipek fabrikasında çalışan kadınlar (1965)

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Uyghur people ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

Dipnot

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Bu bağlamda "memleket", "yerli" olmakla eşanlamlı değildir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Atıflar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Chinese Foreign Ministry Spokesperson Hua Chunying's remarks on Xinjiang-related issues" (İngilizce). Çin Halk Cumhuriyeti Kanada Büyükelçiliği (Embassy of the People's Republic of China in Canada). 24 Mart 2021. 26 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2021. 
  2. ^ "Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан" (Rusça). Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Ekonomi Bakanlığı İstatistik Komitesi. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021. 
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021. 
  6. ^ "Milletlerine göre toplam nüfus" (İngilizce). Kırgız Cumhuriyeti Ulusal İstatistik Komitesi. Ocak 2020. 21 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2021. 
  8. ^ Hawkins, Samantha (18 Mart 2021). "Uighur Rally Puts Genocide in Focus Ahead of US-China Talks". Courthouse News. 20 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2021. 
  9. ^ "Перепись населения России 2010 года" (Rusça). Rusya Federal Devlet İstatistik Servisi [en]. 2012. 1 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  10. ^ "Census Profile, 2016 Census. Ethnic origin population" (İngilizce). Statistics Canada. 17 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  11. ^ Hahn 2006, s. 4.
  12. ^ Drompp 2005, s. 7.
  13. ^ "Full Text of White Paper on History and Development of Xinjiang". en.people.cn. 25 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2019. 
  14. ^ a b Dillon 2004, s. 24
  15. ^ "Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese". People's Daily. 29 Aralık 2000. 16 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  16. ^ "Ethno-Diplomacy: The Uyghur Hitch in Sino-Turkish Relations" (PDF). 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2011. 
  17. ^ George Friedman (19 Kasım 2019). "The Pressure on China". Geopolitical Futures. 1 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2019. 1 in every 10 Uighurs are being detained in "re-education" camps 
  18. ^ Lipes, Joshua (24 Kasım 2019). "Expert Says 1.8 Million Uyghurs, Muslim Minorities Held in Xinjiang's Internment Camps". Radio Free Asia. 28 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2019. 
  19. ^ "China Uighurs: One million held in political camps, UN told". www.bbc.com. 10 Ağustos 2018. 3 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2018. 
  20. ^ "U.N. says it has credible reports China holds million Uighurs in secret camps". www.reuters.com. 12 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2018. 
  21. ^ "Former inmates of China's Muslim 're-education' camps tell of brainwashing, torture". www.washingtonpost.com. 16 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. 
  22. ^ "Islamic Leaders Have Nothing to Say About China's Internment Camps for Muslims". foreignpolicy.com. 25 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2018. 
  23. ^ "Inside the re-education camps China is using to brainwash muslims". Business Insider. 18 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. 
  24. ^ Ramzy, Austin; Buckley, Chris (16 Kasım 2019). "'Absolutely No Mercy': Leaked Files Expose How China Organized Mass Detentions of Muslims". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 8 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2019. 
  25. ^ "中华人民共和国国家统计局　>>　第六次人口普查数据". stats.gov.cn. 27 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  26. ^ "中国人民解放军现役军人的民族构成" [Çin Halk Kurtuluş Ordusu'nda aktif hizmette bulunan insanların etnik gruplarına göre yapılanması]. 2010 Yılı Çin Nüfus Sayımı [zh] (Çince). Çin Ulusal İstatistik Bürosu [zh]. 2010. 16 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020. 
  27. ^ Stanley W. Toops (Ağustos 2012). Susan M. Walcott, Corey Johnson (Ed.). Eurasian Corridors of Interconnection: From the South China to the Caspian Sea (İngilizce). Routledge. ss. 65-66. ISBN 978-1135078751. 
  28. ^ Sincan Uygur Özerk Bölgesi Halk Hükümeti Sayım Liderleri Ofisi (Ağustos 2012). 《新疆维吾尔自治区2010年人口普查资料》 (Çince). Çin İstatistik Yayınevi [zh]. ISBN 978-7-5037-6516-2. 
  29. ^ "2002年兵团人口状况". bingtuan.gov.cn (Çince). Sincan Üretim ve İnşaat Kolordusu. 9 Eylül 2004. 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  30. ^ "3-7 各地、州、市、县(市)分民族人口数_人口与就业_新疆维吾尔自治区统计局". web.archive.org. 1 Kasım 2020. 11 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2022. 
  31. ^ Xu S, Huang W, Qian J, Jin L (Nisan 2008). "Analysis of genomic admixture in Uyghur and its implication in mapping strategy". American Journal of Human Genetics. 82 (4): 883-94. doi:10.1016/j.ajhg.2008.01.017. ISSN 0002-9297. PMC 2427216 $2. PMID 18355773. 
  32. ^ Shuhua Xu; Li Jin (Eylül 2008). "A Genome-wide Analysis of Admixture in Uyghurs and a High-Density Admixture Map for Disease-Gene Discovery". Am J Hum Genet. 83 (3): 322-36. doi:10.1016/j.ajhg.2008.08.001. PMC 2556439 $2. PMID 18760393. 
  33. ^ Li, H; Cho, K; Kidd, JR; Kidd, KK (2009). "Genetic Landscape of Eurasia and "Admixture" in Uyghurs". American Journal of Human Genetics. 85 (6): 934-7; author reply 937-9. doi:10.1016/j.ajhg.2009.10.024. PMC 2790568 $2. PMID 20004770. 
  34. ^ Qidi Feng; Yan Lu; Xumin Ni; Kai Yuan; Yajun Yang; Xiong Yang; Chang Liu; Haiyi Lou; Zhilin Ning; Yuchen Wang; Dongsheng Lu; Chao Zhang; Ying Zhou; Meng Shi; Lei Tian; Xiaoji Wang; Xi Zhang; Jing Li; Asifullah Khan; Yaqun Guan; Kun Tang; Sijia Wang; Shuhua Xu (Ekim 2017). "Genetic History of Xinjiang's Uyghurs Suggests Bronze Age Multiple-Way Contacts in Eurasia". Molecular Biology and Evolution. 34 (10): 2572-2582. doi:10.1093/molbev/msx177. PMID 28595347. 
  35. ^ Daily report: People's Republic of China, Issue 34; Issues 36-41. Distributed by National Technical Information Service. 1979. 9 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  36. ^ stin Jon Rudelson, Justin Ben-Adam Rudelson (1992). Bones in the sand: the struggle to create Uighur nationalist ideologies in Xinjiang, China. Harvard University. s. 30. 29 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  37. ^ Ingvar Svanberg (1988). The Altaic-speakers of China: numbers and distribution. Centre for Mult[i]ethnic Research, Uppsala University, Faculty of Arts. s. 7. ISBN 91-86624-20-2. 29 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  38. ^ Kathryn M. Coughlin (2006). Muslim cultures today: a reference guide. Greenwood Publishing Group. s. 220. ISBN 0-313-32386-0. 29 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  39. ^ Li Jinhui (2 Ağustos 2001). "DNA Match Solves Ancient Mystery". china.org.cn. 4 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  40. ^ a b "Ethnic Uygurs in Hunan Live in Harmony with Han Chinese". People's Daily. 29 Aralık 2000. 16 Ekim 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  41. ^ Shuai Cai (30 Aralık 2010). "Harmony and happiness in mind the Uighurs living in Taoyuan County". Xinhua News Agency. 16 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020. 
  42. ^ Justin Ben-Adam Rudelson, Justin Jon Rudelson (1997). Oasis identities: Uyghur nationalism along China's Silk Road. Columbia University Press. s. 178. ISBN 0-231-10786-2. 9 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  43. ^ Zhonghua Minguo guo ji guan xi yan jiu suo (2000). Issues & studies, Volume 36, Issues 1-3. Institute of International Relations, Republic of China. s. 184. 24 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2011. According to a local account shared among township residents, Uygur ancestors were called by the emperor to the region to quell Miao rebels during the Ming Dynasty and accepted titles from the emperor who bestowed part of the land as their own. The title "Grand General of South-Pacifying Post of the Nation" S & fa also carries a given Han surname, Jian ( fij ), which currently makes the largest Uygur group in Changde. According to an expert on Changde Uygurs,6 while Jian is a Original from the University of Michigan
  44. ^ 海峽交流基金會 (2000). 遠景季刊, Volume 1, Issues 1-4. 財團法人海峽交流基金會. s. 38. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2012. 
  45. ^ Zhongguo cai zheng jing ji chu ban she (1988). New China's population. Macmillan. s. 197. ISBN 0-02-905471-0. 9 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  46. ^ a b Shih 2002, s. 133
  47. ^ David Westerlund, Ingvar Svanberg (1999). Islam outside the Arab world. Palgrave Macmillan. s. 197. ISBN 0-312-22691-8. 9 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  48. ^ Shih 2002, s. 137
  49. ^ Shih 2002, s. 138
  50. ^ Barbara A. West (2009). Encyclopedia of the peoples of Asia and Oceania (İngilizce). New York: Facts On File / Infobase Publishing. s. 848f. ISBN 978-0-8160-7109-8. 
  51. ^ Rian Thum (11 Temmuz 2020). "The Uyghurs in Modern China". Oxford Research Encyclopedia of Asian History (İngilizce). 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2020.  İnternet'te ilk olarak 26 Nisan 2018 tarihinde yayınlandı. Kitap olarak da mevcuttur: Rian Thum (2020). The Uyghurs in Modern China (PDF; 902 KB). Oxford Research Encyclopedia, Asian History (oxfordre.com/asianhistory). Amerika Birleşik Devletleri: Oxford University Press. 12 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2020. 
  52. ^ Barbara A. West (2009). Encyclopedia of the peoples of Asia and Oceania. New York: Facts On File / Infobase Publishing. s. 857. ISBN 978-0-8160-7109-8. 
  53. ^ Duval, Jean Rahman; Janbaz, Waris Abdukerim (2006). "An Introduction to Latin-Script Uyghur" (PDF). Utah Üniversitesi. s. 2. 11 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2020. 
  54. ^ Bosworth 2000, s. 70
  55. ^ "A Review of Guanyin Faith" 回鶻觀音信仰考. tanghistory.net (Çince). 22 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2013. 
  56. ^ 回鶻彌勒信仰考 (Çince). Ccbs.ntu.edu.tw. 13 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2014. 
  57. ^ a b Paula Schrode (12 Nisan 2008). "Islam und religiöse Praxis in Ostturkestan". tethys.caoss.org (Tehtys – Central Asia Everyday) (Almanca). 14 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2020. 
  58. ^ a b Palmer, David; Shive, Glenn; Wickeri, Philip (2011). Chinese Religious Life. Oxford University Press. ss. 61-62. ISBN 9780199731381. 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2015. 
  59. ^ a b c M. Cristina Cesaro (2000). "Consuming Identities: Food and Resistance among the Uyghur in Contemporary Xinjiang". Inner Asia (İngilizce). Brill. 2 (2 (Special Issue: Xinjiang)): 225-238. JSTOR 23615558. 
  60. ^ a b c Joanne N. Smith Finley (2013). The Art of Symbolic Resistance: Uyghur Identities and Uyghur-Han Relations in Contemporary Xinjiang. Brill's Inner Asian Library (İngilizce). Leiden & Boston: Brill. s. 93 f. doi:10.1163/9789004256781. ISBN 978-90-04-25491-6. 
  61. ^ Ildikó Bellér-Hann (2008). Community Matters in Xinjiang, 1880–1949: Towards a Historical Anthropology of the Uyghur. China Studies (İngilizce). 17. Leiden & Boston: Brill. s. 205. ISBN 978-90-04-16675-2. ISSN 1570-1344. 
  62. ^ a b Chiao-Min Hsieh & Victor C. Falkenheim (9 Ağustos 2018). "Xinjiang (Economy)". Encyclopædia Britannica (İngilizce). Encyclopædia Britannica, inc. 3 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2020. 
  63. ^ "Kashgar Welcome You!". Kashi.gov.cn. 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2011. 

Literatür

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Uygurlar&oldid=33915567" sayfasından alınmıştır