sizi

sizi/sidi (kamu nu Hulam: 羊)

羊，即是羊族，為羊亞科下的一個族（學名：Caprini），中國古代稱羶根、珍郎、卷婁、獨筍子。羊亞科羊族下包括綿羊、山羊、大角羊、白大角羊等。

u sidi sa, masa sidiay a binacadan, u sanu sidiay a tatungus kasabinacadanay (kasingangan nu i cudad sa u Caprini) i kasumamadan nu Cung-ko a nipangangan sakacacay sa ya san-ken han, sakatusa sa ya cen-lang, sakatulu sa ya ciyenlo han sakasepat sa ya tu-sun-ce han. nu sidiay a kasabinacadan sa kaidawan tu ya masamulmulay a sida, nu buyu’ay a sidi, tabakiay nu ngawa' a sidi, atu ya salengacay a sidi kayadah.

sakay nu kakawsanay a kungku atu nu binawlanay a lisin (神話與民俗學)

羊在中國文化中是吉祥的動物，中國造字時屬善屬義屬美的字都是採羊字頭，吉祥的『祥』字亦少不了一個羊字，其道理在此。羊在中國的傳統裝飾中應用亦很多。古人把羊與祥通用，大吉羊即為大吉祥。

iti Cung-ko ina sidi sa u sidi sa masanu lalangawanay a kalemetan a aadupan sa, itini i Cung-ko misadit tu sulit sa kaladamsayan atu salunganay a sulit sa, u sidi amin ku sisatangahan a paayaw, ya kaladasayan a sulit ya "祥" (siyang) sa sikalecad tuya "祥" (siyang) hananay la’cus a nayay ku sulit tiya sidian, u sapakatineng sa itini ku nilacul tu imin. u sidi hananay sa i Cung-ko a sapadutuc sa masa nu laylayykaidaw nu sacunus tu kalamelitan, i kasumamadan sa u nikatabakian a kalemetan nu "羊" (yiyang) sa u sakalemetanay sa tina sulitan "大吉祥" (ta-ci-siyang) han.

用羊作裝飾的圖案中就有吉利、祥瑞的意義，吉祥寓意三陽開泰。羊姓在中國並不是一個常見的姓氏，但也是中國較為古老的姓氏之一。在《百家姓》中排第202位。羊在中國傳統的十二生肖中排名第八位，對應的地支是未。而在西方，十二星座中也設白羊座和摩羯座（山羊座），並排名第一位跟第十一位。山羊在西方文化中象徵不屈，綿羊象徵軟弱；猶太文化則視山羊為叛逆，綿羊為順服。

u nu sidiay a nisangaan tu sapabacu tuya kulit nu dikuc sa idaway tu ku sapatineng tu kalemetan, ya cili atu ya siyangzuye hananay a imi, ya cisiyang hananay sa u kanikalan nu cilal palatuluen a tatukian ku sikalekal nu cilal, u sikalemet nu tawya a tatukian. u masa nu sidiay a tatangahanay a nipangangan sa caay kakatuud, nika masa nu Cung-koay satuasay a tatangahan a ngangan, iti（lasubuanay sakay nu kasingangan sa）nikapasilatan tu saka 202 a mapasilac, u sidi hananay sa itini i dadutucan nu pilecuhan nu aadupan a nipasilac sa sakay walu, sasasuayawan a satektek sa u sadikuday. nika iti nutipanay a kakitidaan sa, nu bunac a nipasilac tu kakilulan nu sabaw tusaay idaw aca kya salengacay a sidi, atu ya mo-ciye (buyu’ay a sidi) nipasilac sa u sayaway atu sabaw cacay, u sidi nu buyu’ sa i nutipanay a binacadan sakay nu lalangawan a tatungusan sa u cayay kademec nu kangeluan atu caay kapenec sananay, u sibanuhay mamumuay ku udip a sidi sa mapusiay sa ku sasitungus, kyu ya iyutay hananay a binacadan sa nipimelaw tu lalangawan tu sakay buyu’ay a sidi sa u mubelihay tu binacadan, u mamumuay ku banuh a sidi sa u misululay ku balucu' tu binacadan sananay.

pilihida nu lalangawan

在英國的一個小鎮，每年也會舉行一年一度賽綿羊大賽，不僅讓當地人著迷，更風靡整個英倫三島。這一項傳統比賽始於1989年，當時人們在一次晚宴上提出這個新奇的建議，不過直到1992年，綿羊賽跑大賽才正式在一座農場誕生。

iti England a masaadidiay a kenis sa, i paymihcaan idaw ku nipalekalan tu kadademec tu mamumuay a banuh nu sidi, caay kau nu itidaay a dada ku mapacepcepay ku mata, pasu u belaway tuluay a subal i amin kanatal kakayda satu makangkang ku pilihida. ina mahiniay masa nu laylayay a kawaw nikadademecad sa, na i 1989 a mihcaan ku kalingatuan, kutusisa u kasaupuan nu katuuday pacuyaku a miuyuy tu picidekan a matatengil tina kawawan, nika katukuh i 1992 a mihcaan sa, ina kadademecan tu a misayit tu banuh itida i pahutingan tu sidi a kakitidaan a malingatu.

sakay nu kalisiway a sapadadan (經濟用途)

羊有許多經濟用途，例如羊乳（以及其延伸產品，如奶酪）、羊毛、羊肉和羊毛脂。還有羊皮紙在東方的紙傳入之前，一直長時間扮演重要的角色。綿羊在一些國家如澳大利亞、紐西蘭、烏拉圭、阿根廷等都占相當重要的經濟地位，如澳大利亞被稱作「騎在羊背上的國家」。

u sidi sa yadah ku kasasiduma nu sakay kalisiway tu sasahicaan, tinaku ya buling nu sidi (atu u pinayatan tu a tuudtuud a pisangaan, sikalecad niya salangay a elaw), u banuh, u titi atu ya simal nu sidi. kaidaw niya banges nu sidi palutatipeluken i ayaw nu kainayian nu tatipeluk a mihcaan sa, katensan a miida tu sakahenulan sakay hekal. malamumuay a sidi iti masadumaay a kanatal sa tinaku ya Australia, New Zealand, Uruguay, Argentina, kayadah nu kanatal sakaidaw nu sakahenulanay tu sakay u silacul nu sakalisiwan, sikalecad nu Austalia sipatuduen nu tau tu kasingangan tu ya "mukacaway i kulul nu sidi a kanatal" han.

u siukakiay a aadupan kahaymawan a kasumad (偶蹄動物的進化)

偶蹄目動物由古新世的踝節目動物進化而來。基本上從始新世開始分化。中新世和上新世是其進化的重要時期。

siukakiay a aadupan sa namakay i kasumamadan picapian tuya baluhayay tu a ziday (古新世), masanu siciiday nu sadipa a aadupan haymaw sananay a kasumadan kasahinian. kasilamitan a masumad sa namakay i pitekaan tu nu baluhay a ziday (始新世) haymaw sa kapeluan. iti kalatebanan a ziday (中新世) atu kaayawanay a ziday (上新世) sa, u sakahenulan a tatukian ku nikasumadan i mahida.

外形上，早期的偶蹄動物類似今天的鼷鹿（Tragulidae）：小巧，短腿，以葉子為食。始新世晚期（4600萬年前），三個現代亞目已開始分化：豬形亞目、胼足亞目和反芻亞目。然而偶蹄目並沒有占據生態主導地位，當時是奇蹄目的繁盛時期。偶蹄動物只能占據一些邊緣生態位艱難維生。但是同時它們也在這個時候開始了複雜的消化系統的進化，從而能夠以低級食料為生。

piadih nu hekalan sa, iayaway a siukakiay a aadupan misasengi tuya aydaay a sinina’ay i sasauwacanay a ngabul (Tragulidae); kalawkaw, apuyu ku kuku, u papah ku tatungus a mukan. kalingatuan nu baluhayay a celahcan iti kikukikulan tu nu mihcaan (4600 a mang kya i ayawan nu mihcaan) masaadaayay tulu a nikasaditan nu sidi muteka tu a idaw ku kasasumadan, masapabuyay a sidi sakay nu yacoay, atu ya malapiay ku kuku a sidi atu ya masatabakiay mukanay tu lutuk a sidi. nika ya siukakiay a sidi sa nayay ku kademec i lihat nu sidiay a mamukeliday tu sakaudip, imahida sa u micidekay ku kaki a sidi ku kalabangbangan a tatukian. ina siukakiay a sidi sa itida sananay i tapiingan mulatlat kangeluan ku sikaudip. nika imahini sa kakayda satu ku nu heni a macakat ku kasasibutan nu bituka a palawpes tu nikanan, sini susutan tu a taneng a mukan tu mahidaay nayay ku iyubung a canacanan u sapicunus tu nikanayatan a maudip ku nikasumadan.

始新世開始出現草。中新世的時候全球氣候變乾燥少雨，大量雨林枯亡，草原開始發育，並向全球蔓延開來。草本身是一種非常難以消化的食物，而唯有擁有複雜消化系統的偶蹄動物能有效地利用這種粗糙、低營養的食物。很快偶蹄動物就取代了奇蹄動物的生態位，成為了食草動物的主導。

kalingatuan nu baluhay a zitay (始新世) sa itawya a mucelak ku lutulutuk, katukuh tu i tebatebanan a celahcan sa ina kitakitayba demiad sa kasumadan tu, alahicaan sa maacak ku demiad nayay ku nikaudad, u sakaahebalay nu kilalilangan atu lahaday a tuudtuud mamin maacak a mapatay ku langaw, uyda satu ya lutuk muteka tu a mulatlat silangaw, pilatlatan sa talacuwacuwa tu a mubitelak. u lutuk hananay sa u sasalacusay a muyaen a kakanen, uyda sa kaidawan tu micidekay a pimulmul nu bituka ku makalawpesay, tinaku u sidi idway ku ukaki hananay kanamuhan nunuheni a mukan ku lutuk,caay pipili tu tanuakaway saan atu kainayian tu iyubung. kalamkam sa kutayan tu nu siukakiay a aadupan kya siubilay adada a aadupan i lahaday a maudip, mala u sitatungusay tu lutukay ku kakanan a mamukeliday i enaenalan.

namakayniay a nisulitan (參考文獻)

[1]中文維基-羊：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E7%BE%8A

[2]中文維基-偶蹄目：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%81%B6%E8%B9%84%E7%9B%AE