Insekte

Vespula germanica, n Oard fon Häspe

Systematik

Stam:	Lidefäite (Arthropoda)
Unnerstam:	Trache'endierte
Uurklasse:	Hexapoda
Klasse:	Insekte (Insecta)

Do Insekte (Insecta) sunt litje Dierte, do träi groote Körper-Deele hääbe, un, as aal do Dierte uut ju Uurklasse Hexapoda, säks Beene hääbe.

Woudgeschichte

Dät Insekt sjucht mäd sin träi groote Deele so uut as af wäl et ounsnieden häd. Dät is die Gruund, wieruum se Insekten of Insecta heete: dät latienske Woud "insecare" betjut so fuul as 'ounsniede' un Insectum, wierfon die Moortaal Insecta hat, is dät Partizip II derfon. Dät me do Dierte "ounsniedene [Dierte]" naamt un nit uurs, kumt in dissen Faal uut dät Griechiske, man dät rakt in dät Düütske uk dät Woud "Kerfe" as Synonym foar "Insekten", wät fielicht mäd dät Woud "Kerbe" (Seeltersk: Käärf) touhoopehonget.

Määrkmoale un Körperbau

Do Insekte hääbe, as al kweeden is, träi groote Körper-Deele, do bloot mäd gans smälle Ferbiendengen touhoopehongje: Die Kop (Fäkwoud: Caput), ju Brust (Fäkwoud: Thorax) un dät Bääterdeel (Fäkwoud: Abdomen). Buppedät hääbe se n Exoskelet uut Chitin un säks Beene.

Do Nerve

Dät Nervesystem fon do Insekte häd eenige Ganglia (Eentaal: Ganglion); dät sunt litje Nerveknätte, do mongs as ne gjuchte Brainge oarbaidje. Dät grootste Ganglion, wät mäd do Woarniemengen fon do Oogene un do Fäilere oarbaidet, naamt me sogoar "Brainge". Unner disse Brainge, noch in dän Kop, man nai bie ju Brust, deer is dät twäide Ganglion, dät deer ju Muule bie dät Mäil stjuurt. In ju Brust sunt träi Ganglia, do der dät Fljoogen un dät Gungen stjuure. In dät Bääterdeel sunt uk eenige Ganglia (hiere Antaal kon fon Oard tou Oard ferscheeden weese), do do binnerste Deele kontrollierje. Buute do Ganglia rakt et noch two Nerveferbiendengen: Dät periphere Nervesystem ferbiendt do Ganglia mäd do Muskele (deermäd sik dät Insekt bewäägje kon) un dät vegetative Nervesystem ferbint do Ganglia mäd do binnerste Deele.

Die Kop

. Gans apfaalend an dän Kop sunt do Facetten-Oogene, do fuul, man nit aal fon do Insekte-Oarde hääbe, un do Fäilere.

Do Facetten-Oogene sunt two groote Oogene, do uut n Boudel fon litjere Oogene touhoopesättet sunt. Deerätter hääbe moonige Insekte nai bie do af mongs insteede fon do Facetten-Oogene noch eenpelde Oogene. Do Fäilere hääbe do Insekten, uum tou taasten un bie moonige Oarde ok uum tou ruuken. Ju Muule kon ferscheeden weese: Wät uursproangelk ju Buppelippe (Fäkwoud: Dät Labrum), ju pooriske Buppekeeuwe (Do Mandibele), ju pooriske Unnerkeeuwe (Do Maxillen) af ju Unnerlippe (dät Labium) waas, wuude truch ju Evolution deelwiese stäärk ferannerd, toun Biespiel tou n Roor! So konnen do Flinnerkene Nektar suuge.

Buppedät is in dän Kop uk dät Brainge un dät twäide Ganglion (sjuch deer)

Ju Brust

Ju Brust (Fäksproake: Die Thorax) häd 3 Segmente: die Prothorax, die Mesothorax un die Metathorax, 3 poore fon Fäite, un monges 2 Poore fon Juuken (Alae). Dät Protonum, as me dän Rääch fon dän Prothorax in ju Fäksproake naamt, häd neen Juuken.

A:Ju Hufte af Coxa
B:Die Stiltering af Trochanter
C:Die Stilte af Femur
D:Ju Schiene af Tibia
E:Die Fout af Tarsus
- e1:Dät eerste Foutpaat af Metatarsus af die eerste Tarsomerus
- e2:Dät twäide Foutpaat af die twäide Tarsomerus
- e3:Dät träide Foutpaat af die trääde Tarsomerus
- e4:Dät fjoode Foutpaat af die fjoode Tarsomerus
- e5:Dät füüfte Foutpaat af die füüfte Tarsomerus af die Praetarsus

Wain ju Identifikation hääbe do Been-Deele spezielle Noomen So naamt me toun Biespiel do Coxae fon do Beene an dän Prothorax "Procoxae" un do Coxae fon do Beene an dän Mesothorax "Mesocoxae" etc.

Bääterdeel

Tou dät Bääterdeel fon do Insekten kon me nit fuul kweede, buute dät do Geslächtsdeele un fuul fon do binnerste Deele deeroane sunt.

Interne Systematik fon düt Taxon

Ju Systematik fon do Insekte is nit seeker. Dät rakt nu fuul Wiesen, se tou klassifizierje, un hier is bloot een Variante:

Insekte (Insecta)

Unnerklasse: Archaeognatha
- - - - Oardenge:Archaeognatha
Unnerklasse: Dicondylia
- Deelklasse: Thysanura
  - - - Oardenge:Monura †
        
        Oardenge:Thysanura
- Deelklasse: Pterygota
  - Legion: Ephemeroptera
    - - Oardenge: Ephemeroptera
  - Legion: Odonata
    - - Oardenge: Protodonata
        
        Oardenge: Päärtjene (Odonata)
  - Legion: Neoptera
    - - Oardenge: Protoperlaria
        
        Oardenge: Paraplecoptera
        
        Oardenge: Protorthoptera
        
        Oardenge: Protelytroptera
        
        Oardenge: Plecoptera
        
        Oardenge: Grylloblattodea
        
        Oardenge: Gaffeltongenoardiche (Dermaptera)
        
        Oardenge: Mantophasmatodea
        
        Oardenge: Embioptera
        
        Oardenge: Zoraptera
    - Unnerlegion: Orthoptera
      - Oardenge: Dictyoptera
        
        Oardenge: Blattodea
        
        Oardenge: Isoptera
        
        Oardenge: Mantodea
    - Unnerlegion: Paraneoptera
      - Oardenge: Heteroptera
        
        Oardenge: Homoptera
        
        Oardenge: Thysanoptera
        
        Oardenge: Psocoptera
        
        Oardenge: Anoplura
        
        Oardenge: Mallophaga
        
        Oardenge: Zoraptera
    - Unnerlegion: Endopterygota
      - Oardenge: Strepsiptera
        
        Oardenge: Ruste (Coleoptera)
        
        Oardenge: Mioptera
      - Kohorte: Neuropterida
        Oardenge: Megaloptera
        
        Oardenge: Neuroptera
        
        Oardenge: Raphidioptera
      - Kohorte: Mecopterida
        Uuroardenge: Antliophora
        Oardenge: Paramecoptera
        
        Oardenge: Flee'e (Siphonaptera)
        
        Oardenge: Mecoptera
        
        Oardenge: Diptera (N Taxon mäd Määgen un Fljoogen)
        
        Uuroardenge: Amphiesmenoptera
        Oardenge: Tonnebikker-Oardiche (Trichoptera)
        
        Oardenge: Flinnerkene (Lepidoptera)
        
        Oardenge: Hymenoptera

Literatuur

Heiko Bellmann: Welches Insekt ist das? Franckh-Kosmos, Stuttgart 2005, ISBN 3-440-09874-5