Četničko-partizanski sukob

Protest protiv bratoubilačke borbe, Čačak novembar 1941.

Četničko-partizanski sukob (takođe bratoubilačka borba) je bio politički i vojni sukob koji je svoju kulminaciju dostigao tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji. Oružani sukob je izbio jeseni 1941, tokom ustanka u Srbiji, oko pitanja vlasti, starešinstva, jedinstvene (ili zajedničke) komande, kolaboracije i različite nacionalne politike.

Komunisti su bili partija socijalne revolucije i nisu se odricali revolucionarne smene vlasti kao krajnjeg cilja, ostvarujući je u okviru narodnooslobodilačke borbe i jugoslovenskog pokreta. Komunisti su u četnicima videli nosioce predratne velikosrpske hegemonije koja želi da se nastavi preko politike srpskih buržoaskih snaga u zemlji i inostranstvu. Četnici su smatrali da su komunisti anacionalna, antisrpska snaga koja radi za račun stranog centra, u interesu svetske prevlasti komunizma.

Četnici su u komunistima gledali glavne suparnike, jednako kao što su komunisti u četnicima videli po sebi najopasniju snagu nakon pobede nad fašizmom. Zbog povezanosti četnika sa Saveznicima, komunisti su ih doživljavali kao najveću sutrašnju opasnost, neuporedivo veću od ostalih i kolaboracionista koji trpe ratnu sudbinu Nemaca. Prema gledištu komunista, Nedić, četnici i izbeglička vlada su bili beočuzi jedinstvenog lanca „velikosrpske hegemonije".

Komunisti se se borili protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, dok su četnici bili „samo vojnici i borci za Kralja i Otadžbinu". Četničke snage nisu se mirile sa socijalnom revolucijom i petokrakom, i obratno, komunisti sa održavanjem statusa quo i kokardom. Četnici su isprva bili priznati kao legitimna snaga Kraljevine Jugoslavije, koja uživa status savezničke snage, sve dok ih se 1944. godine kralj, vlada i Saveznici nisu odrekli.

Partizansko-četnički sukob se u delu literature naziva „bratoubilačkim" ili „građanskim ratom". Petranović smatra da "odgovor o stvarnim uzrocima sukoba otkriva izneta inicijativa Mihailovića za razgovor s nemačkim predstavnicima", iz koje se vidi da je želeo da se liši partizana pomoću Nemaca.

Sukob na tlu Jugoslavije nije mogao ostati internog karaktera, jer su Britanci u početku podržavali Mihailovića, a Sovjetski Savez tajno KPJ.

Osobenost ovog sukoba je u tome što se vodio u uslovima okupacije i podeljene zemlje.

Pozadina

Komunisti, kao jezgro narodnooslobodilačkog pokreta, i oficiri, kao jezgro ravnogorskog pokreta, bili su nepomirljivi protivnici još iz predratnog vremena. Štabovi i više instance Jugoslovenske vojske su učestalo upozoravali na opasnosti od komunizma i neophodnosti njegovog suzbijanja, npr:

• Izveštaj Glavnog generalštaba od 19. oktobra 1939. ministru vojske i mornarice o pojačanoj aktivnosti KPJ i predlog za obrazovanje koncentracionih logora,
• Naredba ministra vojske i mornarice od 25. oktobra 1939. za energično suzbijanje komunističke aktivnosti u vojsci, i dr.

Ustanak u Srbiji

S jedne strane našla se partizanska, organizovana i disciplinovana vojska koja je, uz stalnu borbu protiv okupatora, vodila i borbu za revolucionarni preokret i uvođenje komunizma. S druge strane bila je slabo organizovana, nedisciplinova i nedovoljno subordinirana Jugoslovenska vojska u otadžbini koja je rat otpočela kao pokret otpora, ali je u Srbiji, već u jesen 1941, ušla u kolaboraciju sa okupacionim snagama pokušavajući da se, na prvom mestu, bori protiv komunistički orijentisanih partizanskih jedinica.

– Dubravka Stojanović

Pukovnik Mihailović je pod zastavom legitimizma isključivo sebi davao monopol na vođenje pokreta otpora. Mihailović se proglasio legitimnim predstavnikom Jugoslovenske vojske i na osnovu ratnih zakona tražio odazivanje vojnih obveznika njegovim četničkim jedinicama. U drugoj polovini avgusta 1941. je započeo formiranje četničkih odreda, čiji je zadatak bio preuzimanje vlasti u momentu opšteg ustanka, sprečavanje pljačke i nereda, i delovanja „razornih elemenata". Pukovnik Mihailović je, pre bilo čijeg priznanja, smatrao da ima isključivo pravo da silom mobilišu ljude u svoje jedinice, dok su partizani bili za dobrovoljnu mobilizaciju.

Gospodin pukovnik je preko Neška Nedića stavio komunistima do znanja da niko nema pravo da organizuje ma kakvu vojsku sem nas, koji smo jedini ovlašćeni za to i koji nismo priznali kapitulaciju. Zabranio je da se napadaju žandarmi i Nemci, ili da se izvode sabotaže.

– Ratko Martinović

Mihailoviću je smetalo što se partizanske snage nisu pozivale na kralja i Otadžbinu, što su bile organizovane na „političkoj osnovi", imale svoje štabove i komandante, obrazovale svoje organe vlasti. Obrazovanje novih organa vlasti posebno je ljutilo četnike koji su smatrali da mesto starih organa vlasti ne treba stvarati nove. Četnici su, kao i kraljevska vlada u izbeglištvu, strahovali da se u uslovima okupacije ne jave socijalni nemiri, prevratničke težnje, nove društvene snage koje bi mogle da iskoriste rat za društvenu promenu.

Partizani su na kapama nosili crvenu petokraku zvezdu sa trakom nacionalne zastave. Četnici DM su nosili stari četnički amblem (lobanja sa ukrštenim kostima), kokardu vojske Kraljevine Jugoslavije ili »P. II« (inicijali kralja Petra II).

Prvi oružani sukob izbio je u selu Planinici, krajem avgusta ili početkom septembra 1941. godine, kada je pukovnik Mihailović na čelu ravnogorske grupe napao partizane Valjevskog partizanskog odreda koji su pokušali iz sela da odnesu prikupljeno oružje za ustanak (vidi napad na partizane u Planinici). Mihailović je napao partizane jer je navodno "čuvao sela od pljačke".

Mi želimo da sarađujemo sa svima koji hoće da se bore protiv okupatora. Ako bismo mi počeli kavgu sa Dražom i njegovim četnicima, narod to ne bi prihvatio, i to bi koristilo samo Nemcima, koji bi tada mirno gledali kako se mi između sebe krvimo. Mi ćemo, makar nas to koštalo, primorati sve da se izjasne, da se otkriju ko su i šta su, a srpski narod je od iskona osuđivao izdajnike.

– Filip Kljajić, kraj septembra, početak oktobra 1941.

Odnosi partizana i četnika

Vrhovni štab NOPOJ i predstavnici partizana u Srbiji su više puta pregovarali sa predstavnicima Štaba Draže Mihailovića i sa njim lično, s ciljem da se sklopi sporazum o zajedničkoj oružanoj borbi protiv okupatora i kvislinga.

Krajem jula 1941. predstavnik Štaba Valjevskog NOP odreda (dr Dragan Jovanović, lekar odreda) pregovarao je sa načelnikom Štaba Draže Mihailovića na Ravnoj gori, pukovnikom Dragoslavom Pavlovićem. Polovinom avgusta 1941. predstavnik Vrhovnog štaba NOPOJ Miloš Minić sa istim ciljem sastao se sa Dražom Mihailovićem na Ravnoj gori. 19. avgusta 1941. došlo je pregovora između Štaba Kraljevačkog NOP odreda i četničkog vođe Vula Vukašinovića. U drugoj polovini avgusta 1941. sklopljen je sporazum između partizana i četnika u Toplici, niškom i leskovačkom srezu.

25. avgusta 1941. sklopljen je sporazum između komandanta Mačvanskog partizanskog odreda Nebojše Jerkovića i komandanta Cerskog četničkog odreda Dragoslava Račića o zajedničkim borbama protiv okupatora, nakon čega je usledila zajednička bitka za Šabac 1941. 8. septembra 1941. vođeni su pregovori između predstavnika NOP-a i predstavnika četničke organizacije DM u Beogradu.

Razvojem partizanskog ustanka, nekoliko četničkih vođa se samoinicijativno priključilo borbi protiv okupatora. Istovremeno sa prilaskom njegovih oficira ustanku, pukovnik Mihailović početkom septembra 1941. šalje delegaciju na sastanak sa generalom Nedićem u Beograd radi dogovora o zajedničkoj borbi protiv partizana. Po odobrenju nemačkog generala Turnera, general Nedić je dogovorio saradnju sa pukovnikom Mihailovićem:

Otprilike 3 dana posle stupanja na dužnost predsednika vlade pojavio se kod njega pukovnik Aleksandar Mišić sa još 2 oficira po nalogu Mihailovića i izjavio da bi ovaj želeo da se sa predsednikom Nedićem bori protiv komunista, te moli naoružanje i opremu za 2000 ljudi, a posebno obuću. Nedić je izjavio pukovniku Mišiću da mu ne može nabaviti cipele i predložio upotrebu opanaka. Između ostalog ostavio je Mihailoviću da očisti oblast zapadno od Morave. Ovde treba naglasiti da je Nedić ove pregovore vodio uz moje odobrenje...

– Izveštaj Harolda Turnera od 6. novembra 1941. o pokušajima Draže Mihailovića da pregovorima sa Nedićem i Nemcima ojača svoj položaj za borbu protiv komunista

Posle postizanja sporazuma sa generalom Nedićem, Mihailovićeva delegacija se vratila na Ravnu goru 6. septembra 1941. U međuvremenu na Ravnu goru je pošao i major Marko Olujević, pomoćnik komandanta kvislinške žandarmerije. Njega su 8. septembra 1941. godine, na putu za Ravnu goru uhvatili partizani pronašavši kod njega plan komande žandarmerije za napad na žandarma i četnika partizane sa linije Zvornik-Krupanj-Valjevo-Mionica. Posle saslušanja major Olujević je streljan 10. septembra.

Oko 11. septembra 1941. došlo je do drugog susreta Miloša Minića sa Dražom Mihailovićem povodom napada četnika na partizane u selu Planinici (Mionica) kojim je rukovodio Draža Mihailović. 13. septembra 1941. godine sklopljen je sporazum između partizana i četnika u požarevačkom i krajinskom okrugu.

19. septembra 1941. godine, na Titovu inicijativu, došlo je do susreta komandanta Vrhvnog štaba NOPOJ Josipa Broza Tita i komandanta Glavnog štaba četničkih odreda Draže Mihailovića u selu Struganiku (Valjevo), u kući vojvode Živojina Mišića. Sa Titom su bili Miloš Minić, Obrad Stefanović i Vojislav Rafailović. Sa Dražom Mihailovićem se nalazio major Aleksandar Mišić, načelnik Vrhovene Komande, potpukovnik Dragoslav Pavlović i Dragiša Vasić. Ni posle ovih razgovora nije došlo do sporazuma o saradnji jer je, prema Titovim sećanjima, »Draža Mihailović uporno odbijao da započne bilo kakvu borbu protiv Nemaca govoreći da za to još nije vreme«. Dogovoreno je samo da se mobilizacija izvodi bez prisile i da četnici neće napadati partizane.

Krajem septembra 1941. godine je održan treći sastanak Miloša Minića sa Dražom Mihailovićem povodom zajedničke akcije četnika DM i Nedićevih jedinica protiv snaga NOP-a na osnovu njihovog pismenog sporazuma koji su zaplenili partizani.

28. septembra 1941. Draža Mihailović, nakon dogovora sa partiznima, izdaje uputstvo za pravljenje spiskova ljudi svake opštine, "koji pripadaju četničkim odredima Jugoslovenske vojske", koje partizani ne smeju "odvajati". On je takođe proglasio da njegovoj vojsci pripadaju "sva stoka, stočna i moto-mehanizovana vozila", osim ako su ih vlasnici dragovoljno ustupili partizanima. Svako ko ne izvršava naređenja njegove komande, podleže prekom sudu.

1. oktobra 1941. godine potpisan je sporazum između Glavnog štaba NOPO Bosne i Hercegovine i Štaba bosanskih četničkih odreda formiranju zajedničkog operativnog štaba i zajedničkih organa vlasti na oslobođenoj teritoriji. Zajednički štab je imao naziv »Komanda bosanskih vojnih i partizanskih odreda«. Potpisnici sa četničke strane su bili Jezdimir Dangić, Sergije Mihajlović, Pero Đukanović, a sa partizanske Rodoljub Čolaković, Slobodan Princip i Svetozar Vukmanović.

5. oktobra 1941. došlo je do oružanog sukoba četnika i partizana zbog Požege. Pre sukoba izbio je spor oko uspostavljanja vlasti u gradu. Prema partizanskoj verziji događaja, četnici su zahtevali da se vlast u gradu preda njima, dok su partizani tražili obrazovanje zajedničke vlasti. Putem pregovora spor nije bio rešen i četnici su oružjem uzeli vlast.

Vrhovni štab NOPOJ je početkom oktobra 1941. godine predložio da se održi sastanak radi ostvarivanja pune saradnje između četnika i partizana. Draža Mihailović je bio sprečen da dođe na sastanak 16. oktobra. 20. oktobra Vrhovni štab NOPOJ je Mihailoviću uputio pismeni predlog o saradnji u 12 tačaka.

22. oktobra 1941. Draža Mihailović je uputio pismo Vrhovnom štabu NOPOJ u kom ističe "preku potrebu raščišćavanja mnogih nesporazuma, nastalih naročito u poslednje vreme". On pominje "bezbrojne incindente i nelojalnosti", o kojima svakodnevno dobija obaveštenja. U pismu se osvrće na opasnu i tešku vojnu situaciju, koja "imperativno nalaže koncentrisanje naše pažnje na front u Mačvi."

S obzirom na ovo stanje stvari, a uviđajući važnost ovog fronta, smatram da sa obe strane treba učiniti sve da se nastale suprotnosti ublaže, i izglade, a dalji sukobi po svaku cenu otklone zašto sam se stalno zalagao...

– Pismo Draže Mihailovica od 22. oktobra 1941. Vrhovnom štabu NOPOJ o odnosima između četnika i partizana

24. oktobra 1941. u manastiru Vraćevšnici potpisan je sporazum između četničkog odreda na sektoru Gornji Milanovac — Kragujevac i Kragujevačkog partizanskog odreda radi borbe protiv "okupatora i njegovih slugu: Nedića, Pećanca, Ljotića i drugih". Pre sklapanja Sporazuma, komesar Kragujevačkog odreda Vladimir Dedijer je pregovarao sa majorom Miodragom Paloševićem a zatim sa kapetanom Radovanom Stojanovićem. U sporazumu stoji da se će se ispitati svi raniji nesporazumi s tim da se krivci najstrožije kazne, i prolašava se sloboda zbora i dogovora, s tim da "nijedna ni druga strana ne sme na zborovima napadati jedna drugu." Dosadašnja mobilizacija se oglašuje nevažećom za obe strane, i mobilizacija se ponovo vrši na zajedničkim zborovima. Dosadašnje rezerve hrane ostaju vlasništvo i jednog i drugog odreda, a da se skupljena hrana ubuduće deli na dva dela. Dogovoreno je da se zajednički postavlja vlast, "s tim da se po mogućstvu zadrže dosadašnji presednici, ako su pomagali narodno-oslobodilačku borbu i nisu bili petokolonaši i narodni neprijatelji".

27. oktobra 1941. godine došlo je do sastanka u Brajićima između četnika i partizana na najvišem nivou. Partizansku delegaciju su činili: Josip Broz Tito, Mitar Bakić i Sreten Žujović. Četničku delegaciju su činili: Draža Mihailović, Dragiša Vasić, potpukovnik Dragoslav Pavlović i kapetan Milorad Mitić. Razgovori u Brajićima bili su poslednji pokušaj da se organizuje zajednička partizansko-četnička komanda. Tito je podneo Mihailoviću pismene predloge u 12 tačaka, od kojih četnički predstavnici nisu prihvatili zajedničku oružanu borbu protiv okupatora i kvislinga, zajedničko snabdevanje partizanskih i četničkih jedinica, obrazovanje narodnih vlasti na oslobođenoj teritoriji ni dobrovoljnu mobilizaciju; po ostalim tačkama sporazum je, uglavnom, postignut.

Prema četničkoj verziji, "duboko skrivajući svoju pravu nameru, vođi partizanskih odreda na sve moguće načine ometali su izvršenje ovog sporazuma."

Napad četnika na Užičku republiku

Sve do četničkog napada na Užičku republiku, pripadnici Dražinih četa kretali su se po slobodnoj teritoriji bez ikakvih smetnji, sem ukoliko su pljačkali po selima. Nakon izbijanja oružanog sukoba, četnici su neretko zarobljene partizane predavali Nemcima (u Slovcu, kod Mionice, u selu Sitarice itd.).

»Mihailović je rekao da od objedinjenja ništa ne može biti, već samo mogu da se stave partizani pod njegovu komandu.«

Radoslav Đurić

U ultimatumu komandanta četničkih odreda Čačak, od 6. novembra 1941, traženo je da se partizanski odredi preformiraju i uliju u postojeće vojno-četničke odrede, stanu pod komandu Mihailovića, skinu znakove koji nemaju obeležja Jugoslovenske vojske, a u vojničke redove uđu sa činom koji su imali u vojsci:

„Pošto je naša država monarhija, to svaki mora da prizna Nj. V. Kralja i da se za njega i otadžbinu bori protiv okupatora. Svaki ko protiv ovoga bude radio, kratkim putem biće suđen".

14. novembra uveče radio London objavio je da je jedini legalni pretstavnik u Jugoslaviji pukovnik Mihailović, pa da se sve snage imaju staviti pod njegovu komandu. Nakon toga su četnički delagati otišli sa pismenim uslovima pukovnika Mihailovića, koji su bili u vezi objave radio Londona, da se partizani stave pod komandu Mihailovića. Partizansko vodstvo odbilo je te uslove i rekli su da to može biti samo na bazi sporazuma i jednih i drugih.

»Partizani su uzimali oružje od pojedinaca, smatrajući da je oružje narodno, dok sam ja smatrao da je oružje vlasništvo svakog pojedinca.«

Dragoljub Mihailović

Nakon što su partizani počeli da potiskuju četnike ka Ravoj Gori, Mihailović je naredio Đuriću telefonom: „Odmah se vratite natrag i napravite sporazum ma pod kojim uslovima". Partizanski delegati Aleksandar Ranković i Petar Stambolić postavili su sledeće uslove: da se obrazuje mešovita istražna komisija od ljudi iz redova četnika i partizana, koji će povesti istragu po pitanjima bratoubilačke borbe. Zatim da se obrazuje mešoviti sud, koji će suditi svim izazivačima bratoubilačke borbe; i da će se produžiti pregovori po svima ostalim pitanjima dok se to ne svrši, a sutra u 12 sati, 21 novembra, prestaju neprijateljstva, sve jedinice ostaju gde su se zatekle i da se zarobljenici jedne i druge strane puste bez obzira na broj. Kad se Đurić vratio u štab, sačekao ga je na vratima Dragiša Vasić i kad mu je rekao da je sporazum potpisan, on je skočio i rekao: „Vi ste nas spasli". Situacija je kod četnika bila takva da bi, verovatno, bili likvidirani i izbačeni sa Ravne Gore i svih položaja koje su držali da nije došlo do sporazuma.

Partizanski komandant Dragojlo Dudić o ovim borbama piše:

Pre nekoliko noći došlo je do borbe sa oko 500 četnika iz odreda Draže Mihailovića. Razbijeni su i oko 140 zarobljeno. Naši su likvidirali četnike u Požezi. U toj borbi su naši partizani imali strahovite žrtve. Poginuo je komandant bataljona drug Kapelan, dva komandira četa i mnogo partizana. [...] Dogodilo se to da umesto borbe protiv fašističkih razbojnika vodimo borbu sa braćom; umesto da prolivamo neprijateljsku krv, mi se međusobno krvimo. Umesto da ljudi Draže Mihailovića presreću neprijateljske kamione i otimaju, oni presreću naše kamione i otimaju ono što je srpski narod odvajao od svojih usta i davao za narodnu borbu; umesto da presreću Nemce i Nemce ubijaju, oni presreću naše ljude i ubijaju iz zasede.

Četnički starešina Zvonko Vučković opisuje međusobne borbe četnika i partizana tokom ustanka (obračun u Ovčaru) na sledeći način:

„U mešavini koja se tako stvorila bilo je nemoguće razlikovati jedne od drugih. Ista odela, iste psovke i komanda. U takvoj gužvi je uvek mnogo žrtava. Najgore je što ne znaš koga gađaš, a kad pucnjava počne, ne prestaje do mraka. Njihova petokraka zvezda i naša trobojna kokarda, i kad su bile na šajkačama, mogle su se osmotriti samo iz neposredne blizine. Ako se sukobimo u selu onda se tek stvori krkljanac. Jurimo se oko kuća i štala kao deca koja se igraju žmurke. Čas mi jurimo njih a čas oni nas. U takvoj igri gine sve od reda: i mi i oni, i žene i deca, i stoka i kokoške, i sve što je živo".

Gušenje ustanka u Srbiji

»Po povlačenju glavnine partizanskih odreda... spustio se u rejon Ljubića i našao Rakovića sa odredom od 100 ljudi. Kad sam ušao u avliju video sam oko 70 seljaka. Pitao sam: „Šta je to". Saopštio mi je da su to partizani. Ja sam ga pitao da li zna da je sporazum sa partizanima potpisan 27 novembra, našta mi je on odgovorio da zna, ali da ima nova naredba optuženog Mihailovića da se ostaci partizana progone i da se razoružavaju na teritoriji Srbije.«

Radoslav Đurić

Nakon sloma ustanka u Srbiji, Mihailović je od strane izbjegličke vlade početkom 1942. proglašen ministrom vojske, dok je JVUO prihvaćena kao regularna oružana formacija Kraljevine Jugoslavije. Na osnovu ovoga, Mihailović je pozivao na "izvršenje vojne obaveze", odnosno na pristupanje njegovim jedinicama pod pretnjom vojnih zakona u slučaju rata.

CK KPJ javlja CK KP Sloveniji početkom 1942. godine:

„Nedić - četnici - Draža Mihailović - londonska vlada - to je neprekinuti lanac velikosrpske hegemonističke reakcije i za uspostavljanje velikosrpske hegemonističke reakcije i za uspostavljanje velikosrpske hegemonije u najterorističkijem smislu".

Poraz partizana u Srbiji, prihvatanje Mihailovića od strane Engleza i dominacija četnika u istočnim delovima Jugoslavije pojačavali su napade na četnike, podsticali Saveznike da raskrinkaju Mihailovića i njegove oružane snage kao kolaboracioniste.

Bitka na Neretvi

Hercegovački vojvoda Dobroslav Jevđević u prisustvu italijanskih oficira, poziva četnike u borbu protiv partizana, februara 1943.

Italijani i četnici u Jablanici 1943.

Tokom osovinske operacije Vajs, došlo je do dotadašnje najveće koncentracije četnika pod komandom italijanskih snaga.

Pošto smo očistili Srbiju, Crnu Goru i Hercegovinu, došli smo Vam u pomoć da razbijemo žalosne ostatke komunističke međunarodne, zlikovačke bande Tita, Moše Pijade, Levi Vajnerta i drugih plaćenih jevreja.

– Četnički proglas narodu Bosne, Like i Dalmacije od 10. februara 1943.

General Dragoljub Mihailović i njegov štab pravili su krajem 1942. planove za uništenje NOVJ i osvajanje oslobođene partizanske teritorije uz pomoć Italijana:

Operacija koju sada pripremam prema zaostaloj Sovjetskoj Republici biće kombinovana. U njoj ima da sudeluju Dinarci zajedno sa Hercegovcima, snage od Otočca, snage sa planine Manjače i Borja i crnogorske snage koje ću uputiti u napad preko Prozora opet prema Glamoču.

– Mihailovićeva depeša od 13. decembra 1942.

U skladu sa opštim planom operacije, Italijani su železnicom transportovali grupaciju od oko 3.000 hercegovačkih četnika pod komandom Petra Baćovića u Knin. General Mihailović 31. decembra 1942. godine javlja svojim komandantima da pripreme za operaciju dobro napreduju, čeka se još samo odobrenje okupatora za prebacivanje crnogorskih četnika, pod komandom Baja Stanišića i Pavla Đurišića, u NDH:

Bajo je već prikupio 1200 ljudi. Pavle je već prikupio 3000 ljudi. Bajovi su u Ostrogu a Pavlovi u Kolašinu. Tetkići [Talijani] kažu da 2. januara pada odluka. Dozvoljavaju za sad pokrete do Nikšića.

– Mihailovićeva depeša od 31. decembra 1942.

2. januara 1943. general Mihailović je izdao direktivu za četničko učešće u operaciji Vajs:

Naša je namera da iz obuhvatnog položaja koga imaju naše snage izvrše koncentričan napad na komuniste na označenoj prostoriji, komunisti unište i time oslobode ovu srpsku teritoriju komunističkog terora.

– Mihailovićeva direktiva komandantima korpusa za borbu protiv NOVJ na slobodnoj teritoriji zapadne Bosne, Like i Korduna od 2. januara 1943.

Četnici su tokom ove operacije bili direktno potčinjeni italijanskoj komandi:

Pod italijanskom komandom ima 19.000 četnika grupisanih u bande. Od ovih:

— 3000 duž železničke pruge Ogulin—Vrhovine,

— 8000 između Gračaca i Knina,

— 8000 u Hercegovini.

– Izveštaj italijanskog generala Roatte nemačkom generalu Lohru od 3. januara 1943.

General Mihailović je bio svjestan da je predstojeća operacija od vanrednog značaja, što se može naslutiti i iz njegove depeše od 24. januara 1943. godine, poslate majoru Petru Baćoviću (pseudonim »Ištvan«):

U ovim presudnim danima želim i tražim samo slogu jer svi radimo na vrlo važnom zajedničkom poslu. Nema uvreda. Ako se sve dobro svrši u ime Boga sve će se bratski urediti pa da niko nikakve uvrede ne podnosi. Događaji će imati željeni tok ako se svi založimo do krajnjih granica i uzdignemo iznad svojih ličnosti. Pozdravlja Vas najsrdačnije vaš uvek dobro želeći Čiča.

– General Dragoljub Mihailović

Operacijama iz Hercegovine trebalo je da rukovodi Istureno odeljenje Štaba Vrhovne komande pod rukovodstvom majora Ostojića. Pod njegovom komandom koncentrisale bi se snage četnika iz Sandžaka, Crne Gore, istočne Bosne i delovi iz istočne Hercegovine. Prema planu, ove snage bi nastupale pravcem iz doline Neretve preko Prozora na zapad, dok bi snage Baćovića i Đujića, te ostali zapadnobosanski i lički četnici, koncentrično sa svojih pozicija napali partizansku slobodnu teritoriju.

Major Zaharije Ostojić, komandant četničkih snaga kojima je bio poveren „istorijski zadatak“ da na Neretvi unište Operativnu grupu divizija NOVJ, bio je uvjeren u uspjeh predstojeće operacije. Smatrajući da, uz pojačanja koja su pristizala iz Crne Gore i Sandžaka te sa istočnobosanskim i hercegovačkim jedinicama koje su se već nalazile na Neretvi, ima na raspolaganju dovoljno snaga sa kojima će, zajedno sa italijanskim i njemačkim trupama, napasti i uništiti partizansku grupaciju. Pun optimizma i samouvjerenja, major Ostojić (pseudonim »Branko«) piše 5. marta 1943. Draži Mihailoviću da je naredio da četničke snage „svom snagom udare boljševike“:

Ukupna jačina naših snaga sa Baćovićem iznosi oko 12.000 boraca. Mislim da smo jači od Boljševika, naš moral je sjajan, pa se nadam ako Bog da, i komandanti budu na visini da će mo postići i ovom prilikom odlučno tučenje i uništenje boljševičkih glavnih snaga, jer su najzad uhvaćeni na udicu. Pretim prekim sudovima, pohvaljujem, obećavam i ubrzavam sve komandante samo da uspemo. O rezultatu izvestiću Vas. Pobeda je sigurno naša. Pozdrav Branko.

Ovaj plan su omeli Nemci i vlasti NDH, na čije su insistiranje Italijani obustavili transport četnika iz Crne Gore na teritoriju NDH. Ali, kad je nastupila kriza italijanskog 6. korpusa, nakon teških poraza u dolini Neretve, Italijani su s jedne strane pozvali u pomoć Nemce, a s druge su crnogorske četnike vozovima iz Nikšića prebacili u Mostar. Formacija Lukačevića sastavljena od sandžačkih i istočnobosanskih četnika koncentrisala se u oblasti gornjeg toka Neretve pešačkim maršem.

Operacijama je rukovodio lično Mihailović, čije se sedište do 23. marta 1943. nalazilo u Kalinoviku. U ovoj ofanzivi sve četničke jedinice primale su od Italijana oružje, municiju i hranu, a jedinice Blaža Đukanovića i platu. Otvorena saradnja četničkih vođa sa okupatorima prilikom Četvrte ofanzive imala je negativnog uticaja na moral boraca u četničkim jedinicama.

Kapitulacija Italije

Sada se pokazuje da je Titov pokret jači i spremniji za borbu od Mihailovićevog, čiji poziv na vršenje sabotaža nije imao široki odjek. Sve je to, očevidno, rezultat britanske podrške, koja Titu dolazi sa Jadranskog mora.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 8. oktobra 1943.

Nakon neuspješne ofanzive u istočnoj Bosni, Draža Mihailović 7. novembra 1943. naređuje opšti napad na "komuniste", tj. partizane:

Svi Srbi na okup u zajedničku borbu protiv najopasnijeg našeg neprijatelja komunista... Napadati ih po trojkama na putevima i svuda gde može u leđa, isto onako kao što su oni nas napadali u leđa dok smo napadali ustaše i Nemce... Suzbijajte njihovu laž da je njihovo pitanje rešeno ni konferenciji u Moskvi... Prema svim komandantima koji ne budu izvršili ovo naređenje preduzeće se mere kao prema izdajnicima... Saveznici nam ovaj stav odobravaju.

12. novembra 1943. godine general Mihailović u naređenju Dragutinu Keseroviću precizira da uništenje komunista podrazumeva nemilosrdno likvidiranje njihovih simpatizera i jataka:

Produžite rad na definitivnom čišćenju komunista. Oni ne smeju postojati u Srbiji. Krajnje je vreme da sa tim gadovima raščistimo. Uništavajte sve njihove simpatizere i jatake bez milosti. Kad ne budu imali simpatizere neće moći ni da postoje.

– Mihailovićevo naređenje od 12. novembra 1943.

Iako je Draža lagao da njegovu "borbu protiv komunista" saveznici odobravaju, on 13. novembra javlja svojim komandantima da je saveznička misija krenula u obilazak terena, i da borbu sa komunistima moraju sakriti:

Američki pukovnik Sajc, američki kapetan Mensfild, britanski p. pukovnik Hadson i naš kapetan Bora Todorović obići će vaše korpuse... Amerikanace dočekajte što bolje možete... Amerikancima i Englezima ništa ne govoriti o borbama sa komunistima. To sakriti.

20. novembra 1943. britanski kapetan Mor, oficir pri četničkim snagama na južnom Kopaoniku, ocenjuje da je većina četničkih vođa protiv partizana samo zbog instrukcija generala Mihailovića. Marković, četnički vođa u ovom kraju, obavestio je kapetana Mora da on za sada ne može da kontaktira partizane da bi razgovarao o saradnji, pošto je primio naređenje od generala Mihailovića u kojem se preti smrću svakom četniku koji nije spreman da se bori protiv partizana.

24. novembra 1943. godine general Mihailović izričito nalaže majoru Radoslavu Đuriću (pseudonim »He-He«) beskompromisan stav po pitanju partizana:

Što se tiče komunista mi smo u stavu nužne odbrane na celoj teritoriji Jugoslavije, i to je opravdanje za akciju protiv njih. U pogledu komunista nastavite akciju do potpunog njihovog uništenja. Mi taj čir ne možemo trpeti na našem telu a najmanje u Srbiji.

– Depeša generala Mihailovića majoru Đuriću od 24. novembra 1943.

Posleratno razdoblje

U posleratnom razdoblju nastavljeni su sukobi u emigraciji, koji su ekstremne forme poprimali u vidu terorističkih napada na ambasade SFRJ i, s druge strane, rad jugoslovenske službe državne bezbednosti na likvidaciji političkih protivnika.

Tačke razdora

Nacionalno pitanje

»Zbor je održan u zaseoku Duler oko 20. marta 1942. godine. Na njemu je govorio Pero Jarić. On je ukazao da se moramo opredijeliti ko je za partizanski, a ko za četnički pokret, napominjući da je i dušom i tijelom za partizane. Na zboru je bilo prisutno oko 120 ljudi. — Ko je za partizane neka se postroji lijevo od bine, a ko je za četnike desno — uzviknuo je Pero. Bilo je neke simbolike u ovom lijevo i desno. Na desnu stranu se izdvoji pet-šest ljudi. Na njihovim licima primjećuje se strah, jer su računali da će njihovih pristalica biti više. Počeli smo da im dobacujemo da su izdajice. Pero je skrenuo pažnju da ih tako ne nazivamo, jer će oni uvidjeti da su pogriješili i jednoga dana doći kod nas.«

Stevo Vladušić

U partizansko-četničkom sukobu bitno mesto imaju suprotne nacionalne politike. Četničko izjašnjavanje za Jugoslaviju imalo je u vidu njeno prihvatanje u međunarodnoj zajednici u nepromenjenom obliku. Četnici su u komunikaciji sa saveznicima zastupali program obnove Jugoslavije. Prema ravnogorskoj propagandi, „jugoslovenstvo" je samo kroz srpstvo moglo dobiti realnu sadržinu. Jugoslavija je zamišljana kao država koju će voditi Srbija i u kojoj će biti ujedinjeni svi Srbi i sve zemlje u kojima su Srbi živeli (velika Srbija).

Antijugoslovenski stav četničkog pokreta iskazivao se, međutim, u šovinističkom odnosu prema drugim jugoslovenskim narodima i nacionalnim manjinama, a na drugoj strani u isticanju Srba kao vodećeg naroda u Jugoslaviji. U četničkim listovima 1943. prihvata se Jugoslavija, ali posle "osvetničkog uzvraćanja Hrvatima". Za četnike, "nije moglo biti ravnopravnog razgovora dok se ne otkotrlja 700.000 hrvatskih glava."

Četnička koncepcija Velike Srbije bila je neostvarljiva bez „čišćenja" Hrvata i Muslimana, kao i svih manjina. Muslimani su tretirani kao Srbi, ali se smatralo da ih delom treba iseliti u Tursku na osnovu sporazuma jugoslovenske kraljevske i turske vlade. Pri Mihailovićevim štabovima nalazio se tek mali broj muslimana integralne jugoslovenske orijentacije ili opredeljenih kao Srba (Mustafa Mulalić, dr Ismet Popovac, Musakadić i drugi). Muslimani su, prema Svetosavskom ravnogorskom kongresu, imali da se nađu u okviru srpske jedinice.

U Bosni su četnici vodili propagandu da su glavni neprijatelj Hrvati i „Turci", to jest Muslimani. Komunisti su nastojali da razgore narodnooslobodilačku borbu Jugoslavije uključujući u nju i Hrvate i muslimane. Kolektivna odmazda nad njima, zbog genocida nad srpskim življem, značio bi uvlačenje zemlje u vrtlog još krvavijeg i zapletenijeg građanskog rata. Takav prilaz bio je neprihvatljiv za ideologiju KPJ i njenu nacionalnu politiku. Šta više, KPJ je naglašavala zlu sudbinu hrvatskog naroda i Muslimana u slučaju da pobedi četnička politika.

Na zločine ustaša (među kojima je bilo Hrvata i muslimana) nad Srbima u istočnoj Bosni četnici su odgovarali kolektivnim odmazdama nad hrvatskim i muslimanskim stanovništvom. Partizani su četnike nazivali „srpske ustaše".

Narodnooslobodilački pokret, s komunističkim jezgrom, imao je sasvim drugi nacionalni odgovor u ovoj zapaljivoj situaciji. Iskustvo prve Jugoslavije pokazivalo je da se ona ne može graditi bez pune ravnopravnosti naroda, tako da je svaka projekcija srpske prevlasti bila grobnica Jugoslavije.

Savremena tumačenja

Četničko-partizanski sukob kao građanski rat

Istoričarka Dubravka Stojanović kvalifikuje četničko-partizanski sukob kao građanski rat.

Osvrćući se na tezu da je u okupiranoj Jugoslaviji vođen građanski rat, profesor Miodrag Zečević kaže:

Sadašnja vlast i njeni istoričari proglasili su da je u Srbiji između partizana i četnika vođen međusobni građanski ideološki rat. Građanski rat nemoguće je voditi u okupiranoj zemlji u prisustvu zainteresovnog okupatra da održi vlast.

– Miodrag Zečević

Istoričar Branko Petranović smatra da se klasična definicija građanskog rata može samo donekle primeniti na situaciju Jugoslavije u drugom svetskom ratu, pre svega na aspekt revolucionarne smene vlasti, koja je vođena kao deo narodnooslobodilačke borbe:

Na građanskom ratu insistirali su okupatori i četnici, ali ga komunisti nisu prihvatali u klasičnom obliku, tražeći svrstavanje prema okupatoru a ne obračun sa unutrašnjim protivnikom prema klasnim merilima. Stalnim naglašavanjem narodnooslobodilačke borbe, javna politika KPJ nije ispuštala da je osnovni protivnik nacionalni zavojevač i fašistički okupator.

– Branko Petranović

Ogromna vojna sila Nemačke, Italije, Bugarske i Mađarske, sa kvislinškim snagama, stalno angažovana u borbama protiv NOVJ, o čemu govore brojne ofanzivne operacije protiv ustanika, operativne grupe divizija ili drugih jezgara narodnooslobodilačkih snaga na pojedinim teritorijama, s partizanskim manevrima i protivudarima, svedočanstvo su samo za sebe da se klasični građanski rat na teritoriji Jugoslavije nije mogao voditi. Elementi građanskog rata vide se u težnji narodnooslobodilačkih snaga da se unište četnici, kao najopasniji sutrašnji protivnik koji je u kolaboraciji sa okupatorima nastojao da u okviru rata uništi najvažnijeg klasnog protivnika koji mu je osporavao društvenu i političku legitimaciju vladajuće snage.

– Branko Petranović

Petranović vidi građanski rat u završnim operacijama NOVJ u vidu represije nad zarobljenim četničkim i drugim jedinicama i njihovom masovnom likvidacijom posle kapitulacije Nemačke, a na drugoj strani vansudskim obračunima nad pristalicama suparničkog pokreta u oslobođenim gradovima krajem 1944. i u toku 1945. godine. Među njima je, nesumnjivo, bilo kolaboracionista i ratnih prestupnika, ali i građana koji nisu učestvovali u zločinima, ideoloških protivnika komunizma i neutralaca.

Povezano

• Ustanak u Srbiji 1941.
• Zločini četnika nad partizanima u Srbiji 1941.
• Drugi svetski rat u Jugoslaviji
• Saveznici i Jugoslavija