Монголия

Монгол Улус

Монгол улс
Монгол Улус ; Монгол улс
	Өрөгөй ырыата: "Монгол улсын төрийн дуулал"; National anthem of Mongolia;
	Location of Mongolia
Киин куората; (уонна саамай улахан куорат)	Улаанбаатар; 47°55′N, 106°53′E
Ил тыла	монгол тыла
Олохтоохтор ааттара	монголлор
Дьаhалтата	Парламент өрөспүүбүлүкэтэ
Formation
Иэнэ
Олохтоохторо
БИО (АКП)	2007 estimate
БИО (номинал)	2023 estimate
Дьини (2022)	32.7 (medium)
КСИ (2022)	▲ 0.741 (high) (96th)
Валюта	Tögrög (MNT)
Кэм зоната	(UTC+7 to +8)
Ил домен	.mn
Телефон кода	+976

Монгол Улус (монг. Монгол улс) диэн Киин Азия дойдута. Россия уонна Кытай икки ардыларыгар баар. Киин куората — Улаанбаатар. Байҕалга тахсыыта суох.

Иэнэ — 1 564 116 км². Ил ХНТ чилиэнэ, ТСИСка көрөөччү быһыытынан кыттыгастаах. Тыла — кириллицаҕа олоҕурбут монгуол тыла.2024 сылга 3,5 мөлүйүөнтэн тахса киһи олорор. Уопсай нэһилиэнньэ 95% монголлар, онтон 4% тахсата казахтар

Билиҥҥи Монголия сиригэр киһи аан бастаан олохсуйуоҕуттан, көһө сылдьар цивилизация баһылаан, Сюнну, Сяньбэй, Нирун, Түүр хаганата, Уйгуур, Кидань судаарыстыбалара үөскээбиттэрэ уонна баар буолбуттара. Чингисхан 1206 сыллаахха Улуу Монгол судаарыстыбатын тэрийэн Евразияны баһылаабыт империяны олохтообута. Кини сиэнэ Хубилай Хаан Кытай материгын бүтүннүү баһылаан Юань судаарыстыбатын (1271-1368 сс.) олохтообута уонна киин куоратын Дайдуга, билиҥҥи Пекиҥҥэ көһөрбүтэ. Юань судаарыстыбата сууллубутун кэннэ, биир сомоҕо судаарыстыбаннай дьаһалта мөлтөөбүтэ, монголлар хас да туспа чааска арахсан баар буолбуттара.

XVII-XVIII үйэлэргэ Зурчин Маньчжур Цин судаарыстыбатын хонтуруолугар киирбитэ, ол гынан баран 1911 сыллаахха тутулуга суох буолуутун төннөрбүтэ. ХХ үйэҕэ аан дойдутааҕы толору тутулуга суох буолууну ылан баран, Монголия Сэбиэскэй Сойуус салайар социалистическай дойдуларын кытта социальнай, экономическай уонна административнай өттүнэн союзнай дойду буолбута. 1924 сыллаахха историятыгар аан бастаан конституциялаах буолан, Норуот Өрөспүүбүлүкэтин былааһын биллэрэн, социалистическай дойду буолбута.

1990 сыллаахха Демократическай өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Монголия социализмтан демократическай уонна көҥүл ырыынак экэниэмикэтигэр көһөр.

Монголия сайдыылаах дойду. Дойду иһинээҕи валовай бородууксуйанан (21,9 млрд АХШ доллара) аан дойдуга 103-с миэстэҕэ турар уонна биир киһиэхэ тиксэр 6182 доллар. Тыа хаһаайыстыбатын уонна көһө сылдьар сүөһү иитиитин үгэстээх. Алтан уонна чох тас дойдуга таһаарар. Харчы биригээдэтэ — МНТ.

Монголия ООН 191 дойдутун, Ватикан, Палестинаны уонна Европа Сойууһун кытта дипломатическай сибээһи олохтообута, Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин, Аан дойдутааҕы атыы-эргиэн тэрилтэтин, Аан дойдутааҕы валюта пуондатын уонна Европаҕа куттал суох буолуутун уонна бииргэ үлэлээһин тэрилтэтин чилиэнэ.

География

Монголия иэнэ 1 564 116 км². Ол аата Сир иэнин 1 бырыһыана. Аан дойдуга 19-с улахан муораҕа киирбэт дойду, Азияҕа 7-с, 2-с улахан муораҕа киирбэт дойду. Территория 0,43 бырыһыана сир үрдүнээҕи уунан бүрүллүбүт.

Олорор сирэ

Монголия Азия континеныгар 41°35' - 52°09' хотугу кэтитэ (С) уонна 87°44' - 119°56' илин кэтитэ (З) икки ардыгар баар уонна ЮНЕСКО классификациятынан Орто Азия, саҥа Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин классификацията, Илиҥҥи Азияҕа киирэр. Култуура өттүнэн Орто Азияҕа, экэниэмикэ өттүнэн Илиҥҥи Азияҕа чугас. Соторутааҕыта Илиҥҥи Азия регионун конференцията сүбэлэһиигэ кыттар буолбута.

Кытайы кытта соҕуруу, илин уонна арҕаа 4677 км, хоту Арассыыйаны кытта 3543 км кыраныыссалаах. Уопсай кыраныысса уһуна — 8220 км. Кыраныысса суох эрээри, арҕаа кыраныысса Казахстантан 38 эрэ килэмиэтир тэйиччи.

Поверхность

Монголия Орто Азия үрдүк хайаларыгар баар буолан, уопсай иэнин 80% кэриҥэ муора таһымыттан 1000 м үрдүктээх. Дойду арҕаа өттүгэр 900 км уһуннаах Монгол Алтайа уонна салгыыта Гоби Алтай хайата баар. Дойду киин өттүгэр Хаҥгай уонна Хувсгол хайалаах оройуоннара бааллар (Сойонтан соҕуруу диэки), оттон хотугулуу-илин өттүгэр Хэнти хайата баар. Үрдүгэ илин уонна соҕуруу-илин диэки намтыыр. Хайа үрдүгүнэн көрдөххө, Алтай хайаларыгар Таван Богд (4374 м), Хаҥгай хайаларыгар Отгонтоҕор (4008 м) уонна Сайаан хайаларыгар Мөҥх Сардаҕа (3491 м) уонна Хэнтии хайаларыгар Асралт Хайырхаҥҥа (2799 м). Илин өттүгэр Шили Богд (1778 м) курдук умуллан хаалбыт вулканнар бааллар.

Улахан өрүстэр уонна үрэхтэр бассейннарыгар арыый намыһах сытар. Регион арҕаа өттүгэр Аан дойдутааҕы айылҕа нэһилиэстибэтин сиригэр киирэр Улуу күөллэр дьөлөҕөстөрө уонна Увс күөл дьөлөҕөһө бааллар, оттон Дорнод провинциятыгар Монголия саамай аллараа сирэ, Күөх күөл 560 м үрдүктээх муора таһымыттан үрдүк.

Гидрология

Монголияҕа уопсайа 67000 км уһуннаах 3811 өрүс, 500 м3 кээмэйдээх 3500-тэн тахса күөл, 7000 кэриҥэ уу тахсар сирэ, 540 м² иэннээх 190-тан тахса тоҥуу, 250-тан тахса уулаах, 139 сир аннынааҕы уу ыстаансыйалара. Улаанбаатар аан дойдуга икки эрэ киин куораттан биирдэстэрэ, куоракка итии уулаах.

Монголия өрүстэрэ үс бассейнҥа арахсаллар: Хотугулуу-Илиҥҥи океан, Чуумпу океан уонна Орто Азия бассейна. Орхон диэн Монголияҕа баар саамай уһун өрүс (1124 км, уу ылар иэнэ 133000 км²). Ол гынан баран, Кытайга сүүрэр уһунун учуоттуур буоллахха, Херлэн өрүс Монголияҕа саамай уһун өрүс буолар (1200 км). Сэлэнгэ өрүс саамай элбэх. Сыллааҕы сүүрүү ортотунан 300 м3/сек. Монголияҕа саамай улахан муус диэн Алтай Таван Богдугар баар Потанин мууһа, уһуна 20 км кэриҥэ.

Саамай улахан күөлэ — Увс (3350 км²), саамай дириҥэ — Хувсгуль (238 м).

Буор

Монголия хотуттан соҕуруу диэки түөрт кэтиттээх зона баар: ойуур-степь, степь, гоби уонна чөл. Монголия айылҕалаах сирдэрэ уонна подрегионнара түөрт улахан регионнарга арахсаллар: Хаҥгай, Хэнтии, Алтай, Илиҥҥи хочо уонна Гоби. Ойуур зоната өрүү сылаас, үчүгэй климаттаах, үчүгэй үүнүүлээх уонна элбэх хомустаах.

Сир элбэх көрүҥэ баар, ол курдук хараҥа, хараҥа хараҥа, сырдык хараҥа, хараҥа сирдээх, хараҥа, Гоби хараҥа, чөл хараҥа сиэрэй, ходуһа бадараана, бадараан уонна туустаах. Ол иһигэр үүнүүлээх бороҥ сир биэс уонча бырыһыаны ылар. Үүнэр сир иэнин 0,76% ылар. Ууга киирэр иэнэ 840 км².

Үүнээйилэр, харамайдар

Монголияҕа 4000 кэриҥэ үүнээйи уонна хортуоппуй көрүҥэ үүнэр, ол иһигэр биир сыллаах, элбэх сыллаах, мастар, кустарниктар уонна полукустарниктар.

7 бөлөххө, 24 ыалга, 70-тан тахса ууһугар киирэр 140-тан тахса үүтүнэн иитээччилэр уонна 390-тан тахса кус көрүҥнэрэ бааллар.

Олор ортолоругар аан дойдуга ханна да суох подковалаах рак, утношка, мазаалай, мармозет шир, дорогостой вансемберу курдук харамайдар бааллар.

Быһаарыылар

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Mongolia. International Monetary Fund. Тургутулунна 9 Алтынньы 2008.
↑ "Mongolia Standard Time is GMT (UTC) +8, some areas of Mongolia use GMT (UTC) + 7" (Time Temperature.com). Тургутулунна 30 Балаҕан ыйын 2007.
↑ "The Mongolian government has chosen not to move to Summer Time" (World Time Zone.com). Тургутулунна 30 Балаҕан ыйын 2007.

Бу географияҕа туһунан сиппэтэх ыстатыйа. Көннөрөн уонна эбэн биэрэн Бикипиэдьийэҕэ көмөлөһүөххүн сөп.

[imf2-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 Mongolia. International Monetary Fund. Тургутулунна 9 Алтынньы 2008.

[2] "Mongolia Standard Time is GMT (UTC) +8, some areas of Mongolia use GMT (UTC) + 7" (Time Temperature.com). Тургутулунна 30 Балаҕан ыйын 2007.

[3] "The Mongolian government has chosen not to move to Summer Time" (World Time Zone.com). Тургутулунна 30 Балаҕан ыйын 2007.

[1]

[2]

[3]