Ideologia politica

Fête de la Fédération a Paris en rom da la Revoluziun franzosa (1790)

Sco ideologia politica vegn designada la summa d’ideas, imaginaziuns e teorias che servan a fundar e giustifitgar l’agir politic. Tuttina sco tar mintg’ideologia sa tracti er tar in’ideologia politica da tenutas da basa e d’ideas da valurs che vegnan cundivididas dals aderents e resguardadas da quels sco vairas. Programs politics sa basan pia adina sin tscherts sistems da valurs che vegnan presupponids. Tipic per ideologias politicas è ultra da quai il fatg che quellas èn colliadas cun interess (politics, socials, economics e.a.) e cun la ferma intenziun da vulair realisar quels. In’ideologia na vul betg be explitgar il mund, mabain influenzar quel; en quest senn sa laschan ideologias politicas definir sco l’expressiun da tenutas politicas cun in’intenziun normativa. A basa da quellas vegn motivà l’agir politic, uschia ch’ellas furman in impurtant element d’orientaziun politica.

Las pli impurtantas ideologias politicas dal temp modern èn il liberalissem (ch’accentuescha la libertad), il socialissem (ch’accentuescha l’egualitad) ed il conservatissem (ch’accentuescha las tradiziuns).

Dal puntg da vista ideologic a las direcziuns politicas centralas

Pli gronda che l’influenza d’ina direcziun politica è e pli fitg che quella sa differenziescha d’autras direcziuns e pli tgunsch ch’il term ‹ideologia› vegn duvrà en il discurs politic en in senn pegiurativ, quasi sco reproscha, cun l’intent da disfamar la posiziun da l’adversari sco antiquada, insuffizienta, corrupta, socialmain incumpatibla etc. Ins fa valair ch’in puntg da vista na saja betg plausibel, perquai ch’el sa basia sin in’ideologia politica. L’agen puntg da vista vegn percunter preschentà – explicitamain u implicitamain – uschia sco sche quel sa basass sin in’analisa objectiva da la vardad, sin la sauna raschun u sin in’etica che na po betg vegnir messa en dumonda. En blers cas pudess però er l’adversari politic far valair precis il medem. Savens domineschan ideologems (singuls elements d’ina ideologia) la debatta politica senza che quai è adina conscient en la discussiun.

Sch’ils regents en in stadi transfurman in sistem d’ideas e da parairis en in maletg directiv politic – che duai per ordinari avair valaivladad generala – discurr’ins d’ina doctrina. Talas mainan betg darar a relaziuns asocialas (rassissem, faschissem, islamissem) u schizunt ad in agir destructiv (inquisiziun, holocaust).

Da differenziar è l’ideologia politica dals teoretichers (eterogens) sin ils quals ella sa referescha. Per ordinari surpiglian ils portavusch politics be elements centrals da las teorias politicas respectivas; a basa da quellas emprovan els d’unir la gruppa da la populaziun ch’els represchentan ad in moviment social ch’è abel da sa far valair. Las dimensiuns dal construct teoretic pon esser fitg differentas d’ina ideologia a l’autra. Entant ch’il naziunalsocialissem n’ha strusch fatg diever da vastas teorias, sa basan il liberalissem ed il socialissem sin in vast canon teoretic ch’è sa sviluppà sur generaziuns.

Impurtantas ideologias politicas ch’èn sa furmadas en l’Europa gia en il 19avel tschientaner en consequenza da la Revoluziun franzosa e da la dumonda sociala e ch’èn sa mantegnidas fin oz sco las direcziun principalas centralas èn il liberalissem, il conservatissem ed il socialissem/communissem. Ulteriuras impurtantas ideologias politicas furman in naziunalissem, il faschissem ed il naziunalsocialissem. Sco moviment anc fitg giuven è ultra da quai da menziunar l’ecologissem.

Origin

Dapi il 17avel tschientaner han circuls d’intellectuals discutà ideas liberalas e democraticas; a medem temp ha quai manà ad ina cuntraposiziun conservativa. Entras e suenter la Revoluziun franzosa è la debatta politica alura sa midada a moda fundamentala. L’entira populaziun è uss vegnida politisada, betg il davos er grazia al grad d’alfabetisaziun creschent. Vitiers è vegnida la dumonda sociala ch’era sa furmada en consequenza da la Revoluziun industriala. Quella ha schlià las structuras socialas a basa dals stans ed ha manà a furmas da lavur industrialas, in nov etos da lavur, ad ina ferma creschientscha da la populaziun ed a la depauperisaziun da las massas. Il fatg che las ideas politicas èn vegnidas enconuschentas lunsch enturn sco er la voluntad dals novs moviments politics e socials da far valair lur interess ha manà a la furmaziun d’emprimas ideologias politicas.

Istorgia da las pli impurtantas ideologias politicas

Liberalissem

Frontispizi da l’ovra ‹Defence of usury› da Jeremy Bentham (1788)

Impurtants teoretichers, a basa dals concepts dals quals il liberalissem ha deducì a partir da la fin dal 18avel tschientaner sias pretensiuns politicas, èn Thomas Hobbes, John Locke, Charles de Montesquieu, Adam Smith, Immanuel Kant, Jeremy Bentham, John Stuart Mill, Alexis de Tocqueville ed en il 20avel tschientaner Friedrich August von Hayek, John Rawls, James Buchanan e Robert Nozick.

Ils pli impurtants princips dal liberalissem furman il dretg sin autodeterminaziun, la libertad envers il stadi, la restricziun da la pussanza politica sco er l’autoregulaziun da l’economia a basa dal chapitalissem.

Partind dal concept da l’individualissem ch’è daventà impurtant entaifer l’illuminissem han ils teoretichers liberals sviluppà las ideas d’in urden fundamental da la democrazia liberala moderna: suveranitad dal pievel, separaziun da las pussanzas, elecziuns, il princip da la represchentaziun, libertad da religiun, toleranza ed il princip dal stadi da dretg. Sco princips economics centrals è sa furmada l’idea da la libertad da contract, dal martgà liber, dal commerzi liber e da la concurrenza libra.

La classa sociala ch’era interessada a manar natiers ina vieuta politica en il senn descrit e da dissolver las limitaziuns feudalas anc existentas è stada la burgaisia. Quella è l’emprim sa sviluppada en l’Engalterra. Là èn las ideas liberalas vegnidas liberadas en rom da la Glorious Revolution, pli tard en ils Stadis Unids en rom da la Bill of Rights e da la Decleraziun d’independenza americana.

En il 19avel tschientaner ha la pauperisaziun da grondas parts da la populaziun en rom da la Revoluziun industriala tschentà il liberalissem avant gronds problems. Uschia è sa furmà il moviment da liberalissem social (John Stuart Mill, en Germania Friedrich Naumann, actualmain John Rawls). Vers la mesadad dal 20avel tschientaner è sa sviluppà il neoliberalissem resp. ordoliberalissem (Walter Eucken, Ludwig Erhard) ch’ha pretendì ina tscherta reglamentaziun da l’economia ed intervenziuns en il senn dal stadi social. Da qua è sa sviluppà il concept da l’economia da martgà sociala. Pli tard – oravant tut en connex cun la politica economica da Ronald Reagan e Margaret Thatcher – dueva il term dal neoliberalissem vegnir reprendì per posiziuns ch’accentueschan surtut il potenzial dals mecanissems da martgà da schliar ils problems economics.

Conservatissem

Impurtants teoretichers dal conservatissem èn stads Edmund Burke, Juan Donoso Cortés, Joseph de Maistre, Adam Heinrich Müller e Carl Schmitt. Sco ideologia, en il senn d’in cuntrapol, è il conservatissem sa sviluppà dal temp da la Revoluziun franzosa. Purtaders da quest moviment èn surtut stadas las veglias elitas sco l’aristocrazia ed il clerus.

La pretensiun centrala furma la societad organica, a la quala la politica haja da s’orientar en emprima lingia. L’urden da quella definescha il conservatissem nà da la religiun, ma er or da differenzas umanas (p.ex. rolla da la dunna) – che vegnan resguardadas sco dadas – ed or da tradiziuns. Enstagl da midaments svelts ed andetgs dat ins la preferientscha a mantegnair las tradiziuns ed ad in plaun svilup da la societad.

Socialissem

Statua a Manchester che regorda a Robert Owen

Sper il marxissem cun ses fundaturs Karl Marx e Friedrich Engels e l’ulteriur svilup teoretic sut Wladimir Lenin, Leo Trotzki u Mao Zedong existan er autras tendenzas socialisticas. Da numnar èn qua surtut ils teoretichers Robert Owen, Henri de Saint-Simon, Charles Fourier, Pierre-Joseph Proudhon u Ferdinand Lassalle.

En il socialissem tempriv (da la fin dal 18avel tschientaner fin ca. 1848) ha la dumonda sociala manà a l’utopia d’ina societad a basa da novas furmas economicas. Lur maximas centralas èn stadas il princip d’egualitad, libertad e solidaritad sco er la cretta en il bun en tut ils umans sut cundiziuns socialas correspundentas.

En il decurs dal 19avel tschientaner ha Karl Marx sviluppà l’uschenumnà socialissem scientific, il qual el ha cunfinà sapientivamain dal socialissem tempriv (socialissem utopic). Tras la spartiziun da la lavur vegnia il lavurant che deriva da la classa dals proletaris alienà da ses product e sia lavur al daventia uschia ina paina. Da la plivalur che resultia da quest sistem profiteschia percunter insatgi auter, numnadamain la classa dals chapitalists. Quai furmia in’inegualitad stgaffida da l’uman, la quala mainia tranter auter a la pauperisaziun creschenta dal proletariat. Ma questa situaziun sa laschia tuttavia midar. Tenor la teoria istorica da Marx, la quala surtut Engels ha subsummà sut la noziun dal materialissem istoric, vegn la furma da la societad dal chapitalissem a svanir gist tuttina sco la cuminanza originara, la tegnida da sclavs ed il feudalissem avant ella. Suenter ina revoluziun proletara duaja tenor Marx l’emprim sa sviluppar la dictatura dal proletariat (socialissem), entaifer il qual i na duai betg pli esser pussaivel da disponer da meds da producziun en furma da possess privat. Or da quai duaja alura tenor la teoria sa sviluppar la furma da la societad senza classas (communissem).

Pli tard han Wladimir Lenin, Stalin e Mao Zedong accentuà fermamain la rolla da la partida communistica e formulà teorias areguard la concepziun dal socialissem.

Purtaders da las ideas socialisticas èn surtut stads ils lavurants. En l’Europa èn quels s’organisads a partir da la mesadad dal 19avel tschientaner en furma d’uniuns e da partidas da lavurants. A l’entschatta dal 20avel tschientaner è il moviment da lavurants, ch’era s’orientà fin qua fermamain al marxissem, sa dividì en duas direcziuns: Il communissem è restà revoluziunar, quai ch’è per exempel sa manifestà l’onn 1917 en rom da la Revoluziun d’october en Russia. En l’Europa dal Vest èn parts dals socialists percunter s’orientads da nov vers in socialissem democratic, orientà a refurmas (democrazia sociala).

Litteratura

• Klaus von Beyme: Politische Theorien im Zeitalter der Ideologien. ISBN 3-531-13875-8.
• Ulrich Druwe: Politische Theorie. Neuried 1995.
• Hans-Joachim Lieber (ed.): Politische Theorien von der Antike bis zur Gegenwart. Bonn 1993.
• Dieter Nohlen: Wörterbuch Staat und Politik. Bonn 1995.
• Mostafa Rejai: Political Ideologies: A Comparative Approach. 2. ed. 1995, ISBN 978-1-56324-142-0.

Colliaziuns

 Commons: Ideologias politicas – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio