Chile
| Chile | |
| Imne: Himno nacional de Chile | |
 | |
Capitala e ciutat mai granda | |
Gentilici Chilen, Chilena Chilian, Chiliana[1] | |
Forma de govèrn | |
d'Espanha | |
Data | |
• Totala 756 950 km² | |
• Aiga 1,07 % | |
• Totala (2021) 19 678 310 ab. | |
Peso de Chile ( CLP) | |
+ 56 | |
CL | |
UTC+4 | |
.svg)
Chile,[1] oficialament la Republica de Chile (en espanhòl: República de Chile), es un estat sobeiran d'America del Sud, limitròf de Peró al nòrd, Bolívia al nòrd-èst, e Argentina a l'èst. Es bordat al sud e a l'oèst per l'ocean Pacific. La capitala n'es Santiago.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde precolombian
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo poblament dau territòri chilen per Homo sapiens es relativament recent. Data probablamnt de 12 500 av. JC dins lo nòrd e de 7 000 av. JC dins lo sud. Dins lo corrent dau millenari VII av. JC, de cambiaments climatics entraïnèron la formacion dau Desèrt d'Atacama e leis indigèns deguèron migrar vèrs lo litorau de la Vau Centrala. Aquelei desplaçaments de populacion foguèron a l'origina dei grops etnics principaus de Chile : Atacamas, Aymaras, Diaguitas e Changos dins lo nòrd, Mapuches dins la Vau Centrala e Tehuelches, Chonos, Alakalufs, Onas e Yagans dins lo sud. Au sègle XV, l'Empèri Inca ocupèt lei regions septentrionalas mai mau capitèt de sometre lei Mapuches. Pasmens, l'influéncia inca s'estendèt sus la màger part de la region.
Lo periòde coloniau
[modificar | Modificar lo còdi]La resisténcia deis Araucans
[modificar | Modificar lo còdi]Leis Espanhòus arribèron en Chile en 1536 quand una expedicion menada per lo conquistador Diego de Almagro agantèt la vau d'Aconcagua en cèrca d'aur. En 1540, Pedro de Valdivia foguèt cargat per Francisco Pizarro de conquistar Chile. Un an pus tard, fondèt la vila de Santiago. Pasmens, leis Araucans la destruguèron e Valdivia foguèt obligat de resistir sus una illa isolada dau riu Mapocho durant dos ans. L'arribada de renfòrç espanhòus li permetèt de tornar prendre l'ofensiva mai foguèt finalament tuat en 1553. Foguèt remplaçat per García Hurtado de Mendoza que capitèt de restablir la posicion deis Espanhòus.
Dins aquò, leis Araucans capitulèron pas. A la fin dau sègle XVI, reconquistèron tota la region au sud dau riu Biobio. Puei, de 1608 a 1674, l'autorizacion donada ai colons de redurre en esclavatge leis Araucans presoniers agravèt lo conflicte. Durant aqueu periòde, leis Espanhòus poguèron ocupar certanei ponchs lòng de l'ocean mai pas avançar dins lei tèrras interioras. Ansin, lo conflicte s'acabèt lentament e Espanha reconoguèt de facto l'independéncia deis Araucans vèrs 1720.
La colonizacion
[modificar | Modificar lo còdi]Durant lo periòde coloniau, Chile èra una colonia isolada gaire presada per leis Espanhòus. Dins la region centrala, una agricultura mediterranèa se desvolopèt e lo sistèma de l’encomienda permetèt de provesir la man d'òbra. L'endrech venguèt exportator de blat qu'èra crompat per Peró.
L'independéncia
[modificar | Modificar lo còdi]En 1808, Espanha foguèt ocupada per França. En Chile, aquò entraïnèt la formacion d'una junta dirigida per Juan Martínez de Rozas e Bernardo O'Higgins. Sota sa direccion, Chile venguèt un estat de facto independenta. Après un còp d'estat organizat en decembre de 1811, José Miguel Carrera obtenguèt lei plens poders. Pasmens, son govèrn s'afondrèt après la desfacha dei rebèls a Rancagua en 1814.
Leis independentistas contraataquèron en 1817 a partir dau Rio de la Plata. La batalha de Chacabuco (12 de febrier de 1817) li permetèron de reconquistar Santiago. Lo poder foguèt fisat a O'Higgins. Instaurèt un regime dictatoriau per impausar de reformas liberalas. Pasmens, mau capitèt de redurre lei darrierei pòchis de resisténcia lealistas. Reversat e exilat en 1823, O'Higgins foguèt remplaçat per lo generau Ramon Freire. Aqueu darrier capitèt d'eliminar la preséncia espanhòla en Chile d'un biais definitiu en 1826. Dins aquò, perdiguèt a son torn lo poder avans la fin de l'annada e una guèrra civila donèt lo poder au generau José Joaquín Prieto en 1829.
La formacion de la nacion chilena
[modificar | Modificar lo còdi]Lo periòde de Diego Portales
[modificar | Modificar lo còdi]Après la guèrra civila, lo conservator Diego Portales dominèt la vida politica fins a son assassinat en 1837. Considerat coma l'organizator de la nacion per certanei Chilens ò coma un tiran, instaurèt un regime « fòrt » basat sus una constitucion adoptada en 1833. Creèt un estat centralizat amb un regime presidenciau e restrenguèt lo drech de vòte ai proprietaris capables de legir e d'escriure. De mai, de fraudas electoralas permetèron ai conservators de se succedir a la presidéncia : José Joaquín Prieto (1831-1841), Manuel Bulnes (1841-1851) e Manuel Montt (1851-1861). Pasmens, en despiech de l'autoritarisme dau govèrn, aqueu periòde permetèt d'estabilizar la situacion politica dau país e d'adoptar quauquei reformas progressistas ambé l'aumentacion dau nombre d'escòlas ò la redaccion d'un Còdi Civiu.
La dominacion conservatritz s'acabèt ambé l'eleccion dau liberau José Joaquín Pérez (1861-1871). Reduguèt lo ròtle de la Glèisa dins la societat chilena e enebiguèt la reeleccion immediata dei presidents, çò que marquèt la fin dau « Periòde dei decennias ». Joaquín Pérez foguèt remplaçat per plusors presidents liberaus que dominèron la scena politica deis annadas 1870 e 1880.
Lo desvolopament de la produccion de coire
[modificar | Modificar lo còdi]A partir deis annadas 1830, lei ressorsas naturalas de Chile comencèron d'atraire lei capitaus estrangiers. Investits dins de minas de coire, permetèron au país de'n venir lo premier productor mondiau e d'obtenir una fònt de revenguts establa. Aquò favorizèt son estabilitat politica e li permetèt de formar de fòrças armadas ben equipadas. Ansin, en 1838-1839, l'armada e la marina chilenas intervenguèron victoriosament còntra lo generau Andrés de Santa Cruz qu'èra a assaiar d'unir Peró e Bolívia sota sa direccion. Puei, en 1866, la flòta chilena enregistrèt quauquei succès còntra Espanha durant la Guèrra deis Illas Chincha — mai poguèt pas empachar la destruccion d'una partida dau pòrt de Valparaíso per una esquadra espanhòla.
De l'edat d'aur dei nitrats au còp d'estat de Pinochet
[modificar | Modificar lo còdi]La Guèrra dau Pacific e l'expansion vèrs lo sud
[modificar | Modificar lo còdi]Dins lo corrent deis annadas 1870, la crisi mondiala liada a la Granda Depression (1873-1896) entraïnèt una demenicion deis exportacions de coire. Aqueu declin foguèt en partida compensat per l'aumentacion dei vendas de nitrats. Òr, lei jaciments principaus èran situats au nòrd de Chile en Bolívia e la companhiá anglochilena que n'èra proprietària èra en conflicte ambé leis autoritats de Sucre. En 1879, lei Chilens decidèron de conquistar militarament la region. Après plusors victòrias còntra lei Bolivians e lei Peruvians, annexèron en 1883-1884 lei regions d'Antofagasta e de Tarapaca e lei districtes d'Arica e de Tacna[2].
En parallèl de l'expansion vèrs lo nòrd, l'armada chilena s'interessèt tanben ai regions araucanas situadas au sud dau riu Biobio. Coma còntra leis Espanhòus, leis Araucans resistiguèron durament e sa somission durèt fins ais annadas 1880. Puei, Chile intrèt en competicion amb Argentina per lo contraròtle de Patagònia. Après quauquei tensions, lei dos país acceptèron un arbitratge britanic en 1902.
La « Republica Parlamentària »
[modificar | Modificar lo còdi]Elegit en 1886, lo liberau José Manuel Balmaceda Fernández (1886-1891) assaièt d'utilizar lei revenguts eissits dei nitrats per melhorar lo sistèma educatiu e construrre un ret de camins de fèrre. Se turtèt a l'oposicion dau Parlament e assaièt de pas faire cas dei deputats. Pasmens, aquò entraïnèt una guèrra civila entre sei partisans, sostenguts per l'armada de tèrra, e una junta insureccionala defenduda per la marina. Après uech mes de combats, lo conflicte s'acabèt ambé la victòria deis insurgents e lo suicidi dau president.
Venceiritz, l'oligarquia, que dominava lo Parlament, establiguèt un regime parlamentari fòrça favorable a seis interès sota lei presidéncias de Jorge Montt (1891-1896), de Federico Errázuriz Echaurren (1896-1901), de Germán Riesco (1901-1906) e de Pedro Montt (1906-1910).
De l'Aliança Liberala au Frònt Popular
[modificar | Modificar lo còdi]Lei preocupacions socialas venguèron una question importanta au sen de la societat chilena ambé lo desvolopament de l'industria dei nitrats. Òr, dominat per l'oligarquia, lo Parlament poguèt pas respòndre an aquelei problemas, çò que favorizèt l'emergéncia de movements radicaus, generalament anarquistas, tre leis annadas 1890. Au començament dau sègle XX, de grèvas entraïnèron d'esmogudas a Santiago (1905) ò de chaples de manifestants per l'armada (1907).
Après la revirada d'una grèva generala en 1919, lo movement sindicalista comencèt de s'estructurar dins lo corrent deis annadas 1920 quand Luis Emilio Recabarren capitèt de liar sindicats e Partit Comunista Chilen. Una partida dei liberaus lo jonhèt entraïnant la fondacion de l'Aliança Liberala que son candidat, Arturo Alessandri Palma, foguèt elegit president tre 1920. Pasmens, Alessandri se turtèt a l'oposicion dau Parlament e un còp d'estat militar entraïnèt son exili en 1924.
Un an pus tard, un segond còp d'estat menats per d'oficiers joves permetèt lo retorn d'Alessandri. Dins aquò, una situacion economica marrida entraïnèt de trèbols grèus e lo chaple d'un milier de grevistas. Alessandri quitèt alora lo poder. La situacion se melhorèt sota la presidéncia de Carlos Ibáñez del Campo, responsable dau chaple de 1925, fins a la crisi economica de 1929. Lo govèrn adoptèt alora una politica repressiva que mau capitèt.
Tornat elegir president en 1932, Alessandri capitèt de redurre lo caumatge. En revènge, l'inflacion demorèt un problema seriós. En parallèl, a l'iniciativa dei comunistas, se formèt en 1936 un Frònt Popular gropant comunistas, radicaus e socialistas (a partir de 1938). Aquela coalicion ganhèt lei presidencialas de 1938 e de 1942 ambé lei radicaus Pedro Aguirre Cerda (1938-1941[3]) e Juan Antonio Ríos (1942-1946). Inspirat per lei teorias keynesianas, lo Frònt Popular adoptèt una politica dirigista e reformèt l'educacion e la santat. Dopada per la demanda de coire entraïnada per la Segonda Guèrra Mondiala e la Guèrra de Corèa, aquò permetèt de redreiçar l'economia chilena e lo país conoguèt un periòde de prosperitat que durèt fins ais annadas 1950.
Dau Frònt Popular a la democracia crestiana
[modificar | Modificar lo còdi]En 1946, lei socialistas se retirèron dau Frònt Popular e per enraiar l'inflacion, lo radicau Gabriel González Videla gelèt lei salaris. Aquò entraïnèt de grèvas e de violéncias que causèron la partença dei ministres comunistas dau govèrn en 1947. Videla proclamèt l'estat de sètge e dirigiguèt lo país fins a 1952 ambé lo sostèn dei liberaus.
Après aqueleis eveniments, lo païsatge politic chilen conoguèt de transformacions importantas. Lo movement sindicau se renforcèt ambé la fondacion de la Centrala Unica dei Trabalhaires (CUT) en 1953. A senèstra, lei socialistas dirigits per Salvador Allende se raprochèron dei comunistas. Au centre, lei radicaus declinèron e foguèron a cha pauc remplaçat per de democratas crestians. Enfin, la drecha demorèt influenta dins lei zònas ruralas mai poguèt plus governar sensa formar d'alianças ambé lo centre.
Après un retorn de Carlos Ibáñez del Campo de 1952 a 1958, lo centrista Jorge Alessandri Rodríguez, president de 1958 a 1964, restaurèt lei finanças publicas gràcias a una politica ortodòxa que causèt de problemas sociaus grèus, especialament una aumentacion de la pauretat. Aquò favorizèt lei progrès dei partits de senèstra au sen dei classas popularas. De 1964 a 1970, lo democrata crestian Eduardo Frei Montalva assaièt de menar de reformas progressitas per redurre aquela influéncia. Pasmens, se turtèt a l'ostilitat de la drecha. De mai, a partir de la fin deis annadas 1960, le retorn de l'inflacion descreditèt sa politica economica.
Lo periòde d'Allende
[modificar | Modificar lo còdi]En 1969, foguèt fondada l'Unitat Populara que gropava lei socialistas, lei comunistas e una partida dei radicaus e dei democratas crestians. Son programa de « transicion pacifica vèrs lo socialisme » permetèt a Salvador Allende de ganhar leis eleccions de 1970. Pasmens, obtenguèt pas la majoritat parlamentària. Puei, lo govèrn nacionalizèt lei principaleis industrias, lei bancas, lei minas de coire e divèrsei companhiás estatsunidencas. Aquò irritèt Washington que sostenguèt la resisténcia patronala ai reformas. Aquò desorganizèt l'economia e agravèt l'inflacion.
Tre 1971, Allende trobèt plus d'aliats au Parlament. Puei, en 1972, una grèva dei transportaires paralizèt lo país e obliguèt lo govèrn de se raprochar dei militars. En març de 1973, l'Unitat Populara ganhèt leis eleccions legislativas mai deguèt rapidament faciar un agravament de la situacion economica amb una inflacion de 600%. Sostengudas per l'oligarquia, lei grèvas se multipliquèron e entraïnèron finalament un còp d'estat militar lo 11 de setembre de 1973. Refusant de se rendre, Allende se suicidiguèt e foguèt remplaçat per lo generau Augusto Pinochet, cap dei putchistas.
Chile dempuei 1973
[modificar | Modificar lo còdi]La dictatura de Pinochet
[modificar | Modificar lo còdi]Après lo còp d'estat de Pinochet, lei partits de senèstra e lei sindicats foguèron decimats per la repression, lo Parlament foguèt dissòut e tota activitat politica foguèt enebida. En 1974, Augusto Pinochet venguèt « cap suprèm de la Nacion » e lo demorèt fins a 1989. Mantenguèt un aparelh d'estat fòrça repressiu (assassinats e disparicions d'opausants...) e remplacèt lo dirigisme economic dau periòde precedent per un neoliberalisme inspirat per l'Escòla de Chicago (fin dau proteccionisme, privatizacions, investiments estrangiers, supression de plusors drechs sociaus...). Aquò entraïnèt una baissa dei salaris e una aumentacion dau caumatge.
En 1980, una constitucion legitimèt lo poder militar amb un referendum. Lo tèxte preveguèt l'organizacion d'eleccions après un periòde de transicion d'uech ans. En 1982-1984, de dificultats economicas causèron de manifestacions violentas durament reprimidas per l'armada. La situacion s'amaisèt lentament a partir de 1985 gràcias a una represa de l'economia. En 1988, Pinochet prepausèt son mantement a la presidéncia fins a 1997 mai un referendum demandèt la partença dei militars. Ansin, en 1989, lei militars laissèron lo poder ai civius après l'adopcion d'una constitucion que li permetèron de mantenir son influéncia. En particular, Pinochet demorèt cap dei fòrças armadas fins a 1997.
La democratizacion
[modificar | Modificar lo còdi]En decembre de 1989, una aliança gropant democratas crestians, radicaus e socialistas ganhèt leis eleccions gràcias a Patricio Aylwin (1990-1994). Solida, aquela coalicion ganhèt leis eleccions seguentas ambé Eduardo Frei Ruiz-Tagle (1994-2000), Ricardo Lagos (2000-2006) e Michelle Bachelet (2006-2010). Aquelei govèrns mantenguèron l'orientacion liberala de l'economia chilena e assaièron sensa succès de jutjar lo generau Pinochet (mòrt en 2006) e plusors responsables de la dictatura. Pasmens, capitèron de restaurar d'institucions democraticas vertadieras.
En 2010, lo candidat de drecha, Sebastián Piñera, ganhèt per lo premier còp la presidéncia dempuei la fin de la dictatura. Sostenguèt lei privatizacions dins certanei servicis estataus coma l'educacion. Pasmens, sa politica suscitèt de manifestacions d'estudiants en 2011. Ansin, vengut impopular, Piñera foguèt batut per Michelle Bachelet en 2014. Dins aquò, mau capitèt de reglar lei problemas economics eissits de la crisi economica de 2008 (creissença febla, manca d'investiments...).
Politica
[modificar | Modificar lo còdi]
La Republica de Chile es un estat unitari presidencial, lo govèrn que n'es integrat per divèrsas institucions autonòmas segon un esquèma constitucional que determina lors foncions e de competéncias, que diferís de la doctrina tradicionala de la separacion de poders. La constitucion de Chile foguèt aprovada lo 11 de setembre de 1980 e dintrèt en vigor lo 11 de març de 1981; es estat reformada divèrses còps, una de las mai importantas, la reforma del 26 d'agost de 2005 que cambièt qualques aspèctes formals de la democracia chilena, mas pas las basas fondamentalas de l'Estat.
Lo poder executiu, nomenat lo "govèrn e l'administracion publica" es dirigit pel president de la republica, cap d'Estat e cap de govèrn. Dempuèi 2010, aquela carga es ocupada per Sebastián Piñera, membre del partit Renovación Nacional. Lo president es elegit per sufragi universal dirècte per un periòde de quatre ans sens la possibilitat de reeleccion immediata. Lo President designa los ministres d'Estat, los intendents, encargats del govèrn de caduna de las regions qu'intègran l'Estat, los governadors de las províncias.
Lo poder judiciari es constituit per de tribunals autonòms e independents; la Cort Suprèma de Justícia n'es l'institucion mai nauta. I a un Tribunal Constitucional, autonòm e independent, encargat de la constitucionalitat dels projèctes de lei e los decrèts.
Lo poder legislatiu es exercit pel President de la Republica e a l'encòp pel Congrès Nacional, bicameral, integrat per:
- lo Senat, constituit per 38 senadors elegits per votacion populara, per un mandat de uèch ans, amb la possibilitat de reeleccion. Cada circonscripcion elegís dos senadors; cada quatre ans se renovèla la mitat de la cambra en las eleccions regularas.
- La Cambra de Deputats, constituida per 120 membres elegits per vòte popular per un mandat de quatre ans, amb la possibilitat de reeleccion en lors districtes; cada districte elegís dos deputats; la cambra se renovèla totalament cada quatre ans.
Las eleccions parlamentàrias fan usatge del sistèma binominal, causa que permet l'establiment de dos blòcs politicament majoritaris, actualament lo de la Renovación Nacional, e exclutz los partits politics minoritaris. Aquel sistèma foguèt instaurat en la constitucion de 1980.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]
Los païsatges e los climas de Chile son variats :
- al nòrd, lo desèrt d'Atacama,
- a l'èst, las nautas montanhas dels Andes,
- al centre-nòrd e sul litoral, de regions de clima mediterranèu,
- al centre-sud, de regions de clima temperat,
- a l'extrèm sud, de regions de glacièrs.
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]De veire: Economia de Chile.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Vejatz tanben
[modificar | Modificar lo còdi]Ligams intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ 1,0 et 1,1 «Preconizacions del Conselh de la Lenga Occitana» (en occitan) p. 123.
- ↑ Lei dos districtes èran cedits per un periòde de dètz ans mai Chile refusèt de lei restituir. La question foguèt reglada en 1929 amb un partiment de la zòna contestada : Tacna foguèt restituit e Arica definitivament annexat.
- ↑ Pedro Aguirre Cerda moriguèt lo 25 de novembre de 1941. Jerónimo Méndez assegurèt l'interim fins ais eleccions seguentas.
