9 marca 1652 po raz pierwszy wykorzystano liberum veto, nie pozwalając na przedłużenie obrad Sejmu.

Do wydarzeń sprzed wieków nawiązali autorzy audycji pt. "Liberum veto jako postawa i mechanizm polityczny" - Andrzej Sowa i Krzysztof Cypelt.

Co zrobił Władysław Siciński?

Posłem, który jako pierwszy wykorzystał zasadę liberum veto, był Władysław Siciński. Litewski szlachcic z Upity nie pozwolił na kontynuowanie obrad ponad czas, jaki wcześniej zaplanowali na debatę ci, którzy zjechali do Warszawy. Siciński powiedział: "Ja nie pozwalam na prolongatę!" i natychmiast opuścił salę. Istnieje teoria, że zrobił to na polecenie magnata litewskiego, hetmana Janusza Radziwiłła. Skonsternowani posłowie uznali, że w takiej sytuacji dalsze obrady są niemożliwe. Sesja jednak została przedłużona do 11 marca, ale pod warunkiem, że Siciński zjawi się w sali. Ponieważ poseł się nie stawił, marszałek zmuszony był rozwiązać Sejm. W czasie gdy ogłaszano tę decyzję, wojewoda brzesko-kujawski Jakub Szczawiński miał krzyknąć: "Bodajby przepadł!", na co cała izba senacka odpowiedziała chórem: "Amen".

Symbol wolności czy anarchii?

Nazwisko Władysława Sicińskiego na wieki stało się symbolem niechlubnej tradycji wykorzystywania idei wolnościowej ponad miarę.

- Sejmowe obrady dotyczyły wówczas spraw bardzo ważnych, dlatego że to jest okres walki z powstaniem Chmielnickiego - komentował prof. Józef Gierowski. - Chodziło o przygotowanie armii zdolnej do przeciwstawienia się tym oddziałom i zerwanie Sejmu w takim momencie naraziło państwo na niesłychane niebezpieczeństwo. To nie był jedyny wypadek. Bardzo podobnie było u progu najazdu szwedzkiego.

Zdaniem historyków liberum veto dezorganizowało władzę państwową w krytycznych dla Rzeczpospolitej momentach. Zwracała na to uwagę dr Jolanta Choińska-Mika w audycji "Kronika polska", nadanej w maju 2001 roku.

- Sama idea liberum veto, tj. poselskiej kontradykcji wyrosła najprawdopodobniej z dążenia do poszanowania praw mniejszości - komentowała. - Czyli sama instytucja protestu poselskiego, prawo do niego nie było złe, trzeba tylko inaczej rozpatrywać skutki, jakie taki pojedynczy protest rodził.

Skutki liberum veto

W XVI stuleciu, ale też w pierwszych dekadach wieku XVII uchwały były podejmowane dość zgodnie, na drodze wypracowywania kompromisów. Posłowie często protestowali, ale udawało się podczas debaty znaleźć wspólne rozwiązanie.

Waga pojedynczego protestu wzrosła za czasów Władysława IV, wtedy widać coraz wyraźniej, że zasada liberum veto tamuje obrady.

- Swoistą nową jakość wyznaczyło zerwanie w 1669 roku Sejmu koronacyjnego Michała Korybuta Wiśniowieckiego na tydzień przed końcem ustawowego czasu przez posła wołyńskiego, Adama Olizara. Dopiero ten nowy precedens oznaczał, że zasada uznawania ważności każdej protestacji definitywnie zwyciężyła - komentowała dr Jolanta Choińska-Mika.

Z kolei prof. Gierowski podkreślał, że coraz częściej było to działanie za obce pieniądze.

W ciągu 100 lat stosowania liberum veto aż 42 razy doszło do zerwania Sejmu. Jakie skutki zasada liberum veto przyniosła Rzeczypospolitej? Kto się jej przeciwstawił? Posłuchaj komentarzy historyków.

bs/im

Urodził się 19 września 1551 roku. Był czwartym synem Henryka II, króla Francji i Katarzyny Medycejskiej. Rodzeństwo nie przepadało za bratem, więc kiedy pojawiła się tylko możliwość, aby Henryk objął tron polski, poparło jego kandydaturę – w nadziei, że pozbędzie się go z Francji. Jakim sposobem Henryk zdobył polską koronę?

Wybór na króla Polski

Po śmierci Zygmunta Augusta nowego króla trzeba było wyłonić wśród Habsburgów bądź książąt francuskich. W momencie, kiedy do Polski wyruszył poseł francuski, aby optować za kandydaturą Walezego, we Francji doszło do rzezi hugenotów. Udział księcia w Nocy św. Bartłomieja był niejasny, ale skomplikowało to starania Henryka o koronę polską.

22-letni Henryk Walezy dotarł do Polski 24 stycznia 1574 roku. Niespełna miesiąc później został koronowany na króla. – Doświadczenie osobiste króla w tym wieku nie mogło być zbyt duże – podkreślał prof. Stanisław Grzybowski w audycji "Królowie i książęta polscy" z 1986 roku. – Ale razem z nim przyjechało paru doświadczonych doradców, którzy w znacznej mierze rządzili za niego. Jego decyzje były na ogół trafne, jednak nie wiemy, czy podejmował je on, czy też jego doradcy. 

Charakterystyka panowania

Henryk Walezy nie znał języka polskiego, co znacznie utrudniało jego czynny udział w życiu publicznym. Wolny czas chętnie spędzał na rozrywkach, a kiedy miał przyjmować interesantów symulował chorobę.

Bardzo dużą wagę przykładał do swojego wyglądu: z uwagą dobierał stroje, biżuterię oraz układał włosy. Króla podejrzewano o skłonności homoseksualne. Organizował wystawne bale i oddawał się hazardowi, przegrywając wysokie sumy na koszt skarbu państwa. Walezy nie orientował się w sprawach państwa i wydaje się, że wcale nie chciał tej wiedzy zdobyć.

Ucieczka do Francji

Kiedy opuszczał Francję, by objąć tron w kraju nad Wisłą, nic nie zapowiadało, że będzie musiał tak szybko wracać do swojej ojczyzny. Jego brat Karol IX niespodziewanie zmarł 30 maja 1574 roku. Walezy zorientował się, że o legalnym wyjeździe nie ma mowy i w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku potajemnie, nie zasięgnąwszy rady senatu, opuścił Wawel.

– Dla Habsburgów była to wyjątkowa okazja, zdawali sobie oni sprawę, że Henryk nie zdoła jednocześnie rządzić Francją i Polską – tłumaczył prof. Grzybowski. – Mieli nadzieję, że zdołają osadzić swojego kandydata na tronie polskim, dlatego cesarz Maksymilian ułatwił Henrykowi przedostanie się przez Wiedeń do Francji.

– Trudno się dziwić historiografii polskiej, mieliśmy pełne prawo być na niego obrażeni – zaznaczał prof. Stanisław Grzybowski. – Historiografia francuska zaczyna go doceniać i uważać za jednego z wybitniejszych królów Francji.

mb

Poprzez metaforę fantomowego ciała Sowa opisuje I Rzeczpospolitą, której kondycję determinował przede wszystkim szereg braków.

Pokazuje, że począwszy od śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego dziedzicznego króla Polski i Litwy, Rzeczpospolita nie istniała jako państwo w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale była raczej fantomem, urojeniem, wyobrażeniem, uroszczeniem. Owo nieistnienie położyło się cieniem na losach Polski od wczesnej nowoczesności wieków XVI i XVII, przez rozbiory aż po czasy współczesne.

***

Na audycję "Pani tomu" w środę (8.04.), w godz. 19.00 - 20.00, zaprasza Iwona Wyciechowska.

kd/mg