ہیلی دا دمدار سیارہ

1P/Halley (Halley's Comet)
ہیلی دُم دار سیارہ

Discovery
Discovered by	prehistoric (observation); Edmond Halley (recognition of periodicity)
Orbital characteristics
Epoch 2449400.5 (17 فروری 1994)
Aphelion	35.1 AU (9 دسمبر 2023)
Perihelion	0.586 AU last perihelion: 9 فروری 1986 next perihelion: 28 جولائی 2061
Semi-major axis	17.8 AU
Eccentricity	0.967
Orbital period	75.3 a
Inclination	162.3°
Physical characteristics
Dimensions	15×8×8 کلو میٹر، 11 km (JPL)
کمیت	2.2سانچہ:E to 3سانچہ:E kg (estimates)سانچہ:Clarifyme
Mean density	0.6 (estimates range from 0.2 to 1.5 g/cm³)
Sidereal rotation period	2.2 d (52.8 h) (?)
Albedo	0.04

ہیلی دا دُم دار سیارہ تقریباً ہر 76 سال بعد زمین توں لنگھدا اے، برطانوی فلکیات دان ایڈمونڈ ہیلی نے نوٹ کیتا کہ ایہ دم دار سیارہ 1758ء نوں اک بار فیر نمودار ہوۓگآ تے اپنے دوست نیوٹن نوں اس دے بارے وچ دسیا، مگر 1758ء نوں جدو‏‏ں ایہ دم دار سیارہ واقعی دوبارہ نمودار ہویا تو ایڈمونڈ ہیلی اسنوں دیکھنے دے لئی زندہ نئی‏‏ں سی، اوہ اس توں چھ سال پہلے ای مرچکیا سی، چنانچہ اس فلکیاتی دریافت تے ایڈمونڈ ہیلی نوں خراج تحسین پیش کر دے ہوئے اس دم دار ستارے دا ناں ہیلی دا دمدار سیارہ رکھ دتا گیا۔

ایڈمونڈ ہیلی نوں دم دار ستاریاں توں خاصی دلچسبی سی، ایہ اس دی خوش قسمتی سی کہ جدو‏‏ں 1682ء وچ ایہ دم دار سیارہ نمودار ہویا تو اوہ بقیدِ حیات سی (جو بعد وچ اسی دے ناں توں جانیا گیا)، فلکیاتی ریکارڈ دی جانچ پڑتال توں اسنوں یقین ہو گیا کہ جس دم دار ستارے نوں اس نے دیکھیا سی اوہ اوہی سی جو 1530ء تے 1606ء وچ دیکھیا گیا سی تے چونکہ تناں تاریخاں دے درمیان وچ فرق 76 سال تے 10 دناں دا سی چنانچہ ہیلی نے پیش گوئی دی کہ ایہ دم دار ستارہ اک بار فیر 1758ء – 1834ء – 1910ء تے 1986ء وچ نمودار ہوۓ گا (آخری تریخ یعنی 1986ء نوں ہیلی نوں آخری مرتبہ دیکھیا گیا سی، ہن ایہ 28 جولائی 2061ء وچ آئے گا)، اگرچہ ہیلی اس دم دار ستارے دی دوبارہ آمد توں پہلی ای مرگیا سی پر اس دی پیش گوئی بالکل درست ثابت ہوئی تے ایہ دم دار ستارہ واقعتاً ہر 76 سال بعد نمودار ہونے لگیا، عمومی طور اُتے دم دار ستارے سورج دے گرد اک طویل بیضوی مدار وچ چکر لگاندے نیں، ایہ مدار بعض اوقات اتنا وڈا ہُندا اے کہ اک چکر کئی صدیاں اُتے مشتمل ہو سکدا اے، ایہ نظامِ شمسی دے کناریاں توں آندے نیں تے اک ضخیم برفانی مرکز اُتے مشتمل ہُندے نیں جس دا قطر 50 کلو میٹر تک دا ہو سکدا اے، جدو‏‏ں ایہ سورج دے قریب توں لنگھدے نیں تے حرارت دے اثر توں انہاں وچ تبخراتی عمل شروع ہوجاندا اے جس دے اثر توں نہ صرف انہاں دی اک طویل دُم نمودار ہوجاندی اے بلکہ ایہ گلنے جاں پگھلنے وی لگتے نیں، حتی کہ ہیلی دی آخری آمد اُتے اوہ انہاں قیاسات توں کافی چھوٹا معلوم ہویا جو ایڈمونڈ ہیلی نے 1682ء وچ ریکارڈ کیتی سن۔

اگرچہ دم دار ستاریاں دے چکر ایڈ مونڈ ہیلی نے دریافت کیتے پر اوہ ایہ چیز دریافت کرنے والا پہلا شخص بہر حال نئی‏‏ں سی، اسلامی تریخ کئی دم دار ستاراں دے ریکارڈ توں پُر اے جن وچ بذاتِ خود ہیلی وی شامل اے۔.!! مشاہدے دی تریخ تے دم دار ستارے دی آمد دے وقت توں ایہ بات بالکل واضح ہوجاندی اے تے اس دے لئی زیادہ محنت کرنے دی وی کوئی ضرورت نئی‏‏ں، بس آخری نموداری توں صرف 76 سال منفی کر دے چلے جاؤ، مثلاً ابن ایاس نے 862 ہجری بمطابق 1454ء عیسوی نوں بدائع الزہور وچ ہیلی دی نموداری دا تذکرہ کیتا اے، ابن الاثیر نے وی ہیلی دی آمد 619 ہجری بمطابق 1222ء عیسوی نوں ریکارڈ کیتی تے انہاں توں پہلے المقریزی نے اتحاف الحنفاء وچ 379ء بمطابق 989ء عیسوی نوں ہیلی نوں ریکارڈ کیتا، اس دے علاوہ ابن الجوزی نے وی 299 ہجری بمطابق 913ء عیسوی نوں کتاب المنتظم وچ ہیلی دا تذکرہ کیتا اے، جدونکہ ہیلی نوں ریکارڈ کرنے دی سب توں پرانی تریخ 222 ہجری بمطابق 837ء عیسوی اے جو عرب فلاسفر ابو اسحاق الکندی دے اک خاص رسالہ وچ ملتی اے جو انہاں نے خصوصی طور اُتے اس دے لئی لکھیا جس دا عنوان اے ” رسالہ خاصہ فیما رصد من الاثر العظیم الذی ظہر فی سنہ اثنین وعشرین ومائتین للہجرہ ”، ایہی تریخ ابن الاثیر دی الکامل فی التاریخ وچ وی ملدی اے جس وچ اوہ لکھدے نیں:

“في سنة اثنين وعشرين ومائتين للهجرة ظهر عن يسار القبلة كوكب ذو ذنب وبقي يُرى نحو أربعين ليلة وكان أول ما طلع من المغرب ثم رني نحو المشرق وكان أبيض طويلاً فهال الناس وعظم أمرہ عليهم”۔ ابن الاثیر — ابن الاثیر، الکامل فی التاریخ

ترجمہ: ”سال بائیس(22) تے دو سو ہجری نوں قبلہ دے کبھے طرفوں اک دم دار سیارہ نمودار ہویا جو کوئی چالیس (40) راتاں تک نظر آندا رہیا تے اوہ پہلی بار مغرب توں نکلیا تے فیر مشرق ول جاندا گیا تے اوہ سفید تے لمبا سی تو لوک ڈر گئے تے اس دا معاملہ انہاں اُتے بھاری ہو گیا”۔

خبراں کہندیاں نیں کہ اس وقت لوک اس ڈر توں کہ کدرے کوئی نا معلوم سیارہ زمین اُتے نہ گر جائے اک اجتماعی خوف دی کیفیت وچ مبتلا ہو گئے سن۔. تے جدو‏‏ں اوہ نظراں توں اوجھل ہو گیا تو لوگاں دی یاداشت وچ فیر وی باقی رہیا حتی کہ عرب شاعر ابی تمام نے اس اُتے اپنے اک مشہور قصیدے بعنوان ” السیف اصدق انباء من الکتب ” وچ اک شعر وی کہیا اے جو کچھ ایوی‏‏ں‏ اے:

وخوّفوا الناس من دهياء مظلمة اذا بدا الكوكب الغربي ذو الذنب —ابی تمام , السیف اصدق انباء من الکتب

ترجمہ: تے انہاں نے لوکاں نوں اک اندھیری مکار توں ڈرایا جدو‏‏ں دم والا مغربی سیارہ نمودار ہویا

ہیلی دے علاوہ اسلامی علمی تریخ وچ ہور وی بوہت سارے دم دار ستاریاں دا تذکرہ ملدا اے جنہاں دا چکر ہیلی توں میل نئی‏‏ں کھاندا بلکہ دوسرے ایسے دم دار ستاریاں توں میل کھاندا اے جو باقاعدگی نال زمین توں لنگھدے نیں۔. مثال دے طور اُتے سب توں کم چکر والا دم دار سیارہ اینکی Encke (صرف 3.3 سال) جاں Kohoutek کوہوٹک (80 سال) تے ہیلے-بوپ دمدار سیارہ Hale-Bopp جو زمین توں ہر 4210 سالاں وچ لنگھدا اے تے اگر اوہ زمین توں جولائی 1995ء وچ نہ لنگھدا تو اس دے وجود دا کسے نوں علم ای نہ ہو پاتا !!