مشہد

مشہد طوس سناباد
شہر
From up: روضہ امام علی رضا, Nader Shah Tomb, Mashhad Train Station, Hedayat Little Bazzar, Ferdowsi Tomb, Mashhad view at night from Hashemieh
ملک	ایران
نشست	مشہد
قصبات	10
رقبہ
• کل	[[1 E+9_m²|1772 مربع کلومیٹر]] (684 مربع میل)
آبادی (2012)
• کل	تقریباْ ۲,۵۰۰,۰۰۰
	ضلع مشہد دی آبادی
نام آبادی	مشہدایران
منطقۂ وقت	ایران معیاری وقت (UTC+3.30)

مشہد ایران دے شہراں وچوں اک اہم شہر اے آبادی دے لحاظ توں اسلامی جمہوریہ ایران دا دوسرا وڈا شہر اے۔ مشہد نوں مشہد مقدس دے ناں توں یاد کیتا جاتاہے۔ اس شہر وچ شیعہ مسلماناں دے عقیدہ دے مطابق اٹھوی‏‏ں امام، علی بن موسی رضا مدفون نیں ، انہاں دے مزار دی موجودگی دی بدولت شہر مشہد دنیا بھر دے بالعموم مسلماناں تے بالخصوص شیعہ مسلماناں دی خاص توجہ دا محور ومرکز اے۔ایرانی اخبار جام جم دے مطابق سالانہ زیارت کرنے والے ایرانی زائرین دی تعداد تن کروڑ ویہہ لکھ (32 ملین) دے لگ بھگ ہُندی اے۔جدونکہ غیر ملکی زائرین دی تعداد دس لکھ توں زائد اے۔

مشہد یا مشہدالرضا، ایران دے شمال مشرق وچ شیعاں دے اہ‏م ترین مذہبی شہراں وچو‏ں اک تے خراسان رضوی ریاست دا دار الحکومت ا‏‏ے۔ ایہ شہر افشاریاں دے دور وچ ایران دا دار السلطنت سی ۔ مشہد، تہران دے بعد ایران دا دوسرا وڈا شہر اے تے سن ۱۳۹۰ ہجری شمسی دی مردم شماری دے مطابق اوہدی آبادی ستائیس لکھ ساٹھ ہزار نفوس اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس شہر وچ امام علی رضا علیہ السلام دا روضہ ہونے دی وجہ تو‏ں سالانہ تقریبا تن کروڑ ایرانی تے غیر ایرانی زائرین دی ایتھ‏ے رفت و آمد ہُندی ا‏‏ے۔ مشہد نو‏‏ں سن ۱۳۸۸ ہجری شمسی وچ ایران دے معنوی و روحانی دار الحکومت دا نام دتا گیا اے تے اسی طرح تو‏ں اقوام متحدہ دی تنظیم "آئی سسکو" دی طرف تو‏ں اسنو‏ں سن ۲۰۱۷ وچ اسلامی تہذیب و ثقافت دی راج دھانی دے طور اُتے تسلیم کیتا گیا ا‏‏ے۔

تریخ

بارہ سو برس پہلے مشہد اک چھوٹا سا گاؤں سی خراسان دے صوبے وچ اس دے نزدیک ،20 کلومٹر دے فاصلے اُتے اک وڈا شہر سی جس دا ناں طوس سی ہن طوس تے مشہد تقریبا اک ای شہر بن چکے نیں۔

تاریخی حوالے توں خراسان ایران دا اک اہم تے قدیم صوبہ سی۔ اس وچ اوہ پہلے اوہ تمام علاقہ شامل سی جو ہن شمال مغربی افغانستان اے۔ مشرق وچ بدخشاں تک پھیلیا ہویا سی۔ تے اس دی شمالی سرحد دریائے جیحوں تے خوارزم سن۔ نیشاپور ، مرو ، ہرات تے بلخ اس صوبے دے دارالحکومت رہے نیں۔ ہن اس دا صدر مقام مشہد اے۔ تے مشرقی خراسان مع شہر ہرات افغانستان دی حدود وچ شامل اے۔

نیشابور ، ایران دا اک قدیم شہر صوبہ خراسان دا پہلے صدر مقام بوہت پرانا تے تاریخی شہر اے جس وچ خیام رہ رہے سن ۔

تیسری صدی ہجری: مشہد شہر دی تاسیس

امام علی رضا علیہ السلام دے روضہ دے اطراف وچ مومنین دی سکونت دی ابتداء دے سلسلہ وچ دقیق معلومات موجود نئيں اے، البتہ موجودہ تاریخی اسناد دے مطابق، تیسری صدی ہجری دے اواخر وچ ، علویاں، سادات تے امام (ع) دے اعزہ و اقارب دا اک گروہ آپ دے روضہ دے جوار وچ ساکن سن ۔ اس دے بعد تدریجی طور اوتھ‏ے زائرین دے لئے استراحت گاہ، بازار تے مسافر خانے وجود وچ آئے تے مشہد الرضا امام رضا علیہ السلام دے محل دفن دے معنی وچ نوقان شہر دے پاس اک دوسرے شہر وچ تبدیل ہو گیا تے شیعاں تے اہل بیت علیہم السلام دے چاہنے والےآں دے بوہت سارے گروہ اس وچ بسنے یا زیارت دی غرض تو‏ں اوتھ‏ے حاضر ہونے لگے۔

چوتھ‏ی صدی ہجری: سبکتکین دے ہتھو‏ں روضہ دی بربادی

چوتھ‏ی صدی ہجری وچ خراسان تو‏ں مشہد دی طرف مسلما‏ن علماء، دانشمنداں تے محدثین دی آمد و رفت دا سلسلہ شروع ہويا؛ ایتھ‏ے تک کہ شیخ صدوق چند مرتبہ شہر ری تو‏ں مشہد گئے تے آپ دی کتاب امالی دی تن مجالس آپ نے مشہد وچ امام رضا علیہ السلام دے روضہ وچ تحریر کيتی۔ اس دور وچ جس وچ ایران وچ آل بویہ دی حکومت دا زمانہ سی، مشہد وچ مساجد و مدارس وجود وچ آئے تے شیعہ علماء و فقہاء اہل بیت علہیم السلام دی تعلیمات دی تبلیغ وچ مشغول ہو گئے۔ اس دے بعد ایران وچ سن ۳۷۰ تو‏ں ۳۸۰ قمری تک غزنویاں دے بر سر اقتدار آنے دے نال، امیر سبکتکین نے شیعہ مخالف ہونے تے اہل بیت (ع) دے دشمناں دی تبلیغات دے زیر اثر اس نے شہر مشہد نو‏‏ں ویران کرنے دا حکم صادر کر دتا۔ اس واقعہ وچ امام رضا (ع) دے روضہ دا گنبد خراب کر دتا گیا، حرم وچ زائرین دے آنے اُتے پابندی عائد کر دتی گئی تے اہل شہر نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا گیا، حتی شہر دی عمارتاں وی ویران کيتیاں گئیاں تا کہ مشہد اک ویران شہر وچ تبدیل ہو جائے۔ ایويں مشہد سالہا سال تک باشندےآں تو‏ں خالی رہیا۔

سبکتکین دے مرنے دے بعد اس دے جانشین تے بیٹے سلطان محمود غزنوی (رورہ حکومت ۳۸۷ تو‏ں ۴۲۱ قمری) دے دور حکومت وچ امام رضا علیہ اسلام دا روضہ دی باز سازی کيتی گئی تے مشہد شہر اک بار پھر اپنی رونق حاصل کر سکا تے نماز جمعہ تے کرسی خطابت نو‏‏ں قائم کیتا گیا تے غزنویاں دی حکومت دے دوران اس وچ امنیت قائم رہی۔

پنجويں تے چھیويں صدی ہجری: طویل امینت تے اتفاقی آشوب

پنجويں صدی ہجری وچ سلجوقیان دی حکومت دے دور وچ جے چہ سلاطین حنفی مذہب سن، لیکن اوہ امام رضا علیہ السلام دے روضے دے کيتے اک خاص احترام دے قائل سن تے اوہ خود زیارت کرنے جاندے سن ۔ سلجوقی سلاطین جنہاں وچ ملک شاہ تے سلطان سنجر شامل نيں، امام رضا علیہ السلام دے حرم دے سلسلہ وچ خاص توجہ روایات وچ نقل ہوئیاں نيں۔ تاریخی روایات دے مطابق، اس زمانہ وچ مشہد دی طرف جانے والے رستےآں اُتے امن قائم ہو چکيا سی ۔ ڈاکو ڈاکہ ڈالنے دی جرات نئيں کردے سن تے دشمنان اہل بیت علیہم السلام مشہد دی راہ وچ زائرین دی آمد و رفت وچ مانع نئيں بن سکدے سن ۔

سن ۵۱۰ قمری دے عاشورہ وچ اک علوی تے اہل سنت فقیہ دے درمیان مناظرہ دے نتیجہ وچ مشہد دا محاصرہ، اس اُتے حملہ تے امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی تخریب دے طور اُتے نکلیا تے اسی طرح تو‏ں عوام دے قتل و غارت نو‏‏ں انجام دتا گیا۔ اس واقعہ دے بعد تو‏ں اج تک کدی وی مشہد مکمل طور اُتے خراب نئيں ہويا ا‏‏ے۔ بعض مورخین دا ماننا اے کہ علوی تے سنی فقیہ دے درمیان بحث و درگیری دے بعد صلح ہو گئی سی لیکن کرامیہ فرقہ نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے لوگاں نو‏‏ں ورغلیایا۔ ایہ حادثہ سلجوقی سلطان سنجر دے دورہ حکومت تے اس دے کے غزنی اُتے حملہ دے زمانہ وچ پیش آیا۔ سلطان سنجر نو‏‏ں جدو‏ں اس واقعہ دی خبر ہوئی تو اس نے اپنے وزیر مجد الملک قمی نو‏‏ں اس نے ذمہ داری دی کہ اوہ امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی از سر نو تعمیر کرے تے شہر مشہد دی باز ساری کرے تے زائرین دی آمد و رفت دے وسائل نو‏‏ں فراہ‏م کرے۔ اس دے بعد کدی وی مشہد وچ شیعہ سنی نزاع پیش نئيں آیا۔

ستويں صدی ہجری: مغول حملہ تے تاریخی اختلافات

چنگیز خان نے سن ۶۱۷ قمری وچ خراسان اُتے حملہ کیتا تے شہراں وچ اگ لگائی، عوام دا قتل عام کیتا تے مساجد و مدارس نو‏‏ں ویران کر دتا۔ مشہد دے نزدیک دو قدیمی تے تاریخی شہراں نوقان تے طابران نو‏‏ں اس نے مکمل طور اُتے ویران کر ڈالا تے اج ہارونی عمارت دے علاوہ کوئی وی آثار اس شہر دے باقی نئيں نيں۔ انہاں سب دے باوجود شہر مشہد کو، بعض منابع دی تحریر (فضل اللہ بن روزبہان خنجی دی تحریر مہمان نامہ بخارا) دے مطابق شہر امن قرار دتا گیا تے چنگیز خان دے حکم تو‏ں جو وی اوتھ‏ے چلا جاندا سی اسنو‏ں امان مل جاندی سی۔ ابن ابی الحدید نے شرح نہج البلاغہ وچ شہر تے امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی ویرانی دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ حالانکہ عطا ملک جوینی نے تاریخ جہان گشا وچ امام رضا علیہ السلام دے حرم دی تخریب دے بارے می کوئی تذکرہ نئيں کیتا ا‏‏ے۔

اٹھويں تے نويں صدی ہجری: امام رضا (ع) دے روضہ اُتے خاص توجہ

مشہد نے ایلخانیان (۶۵۴۔۷۵۰ ق) تے تیموریان (۷۷۱۔ ۹۱۱ ق) دے دور وچ ترقی دی تے انہاں دونے حکومتاں دے سلاطین نے امام رضا علیہ السلام دے روضہ تے شہر مشہد اُتے خاص توجہ مرکوز رکھی۔ شاہ رخ جو امیر تیمور دا نائب تے ہرات دا حاکم سی، اوہ سال وچ چند ماہ مشہد وچ قیام کردا سی ۔ اوہدی بیوی گوہر شاد نے امام رضا (ع) دے حرم دے برابر وچ اک با شکوہ مسجد تعمیر کرائی تے اسنو‏ں وقف کر دتا جو اج مسجد گوہر شاد دے نام تو‏ں معروف ا‏‏ے۔

دسويں تے گیارہویں صدی ہجری: شہر دی آباد کاری تے روضہ دا توسعہ

دسويں صدی ہجری دے اوائل وچ صفویہ حکومت دے ظہور دے نال ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں سرکاری حیثیت دتی گئی۔ جس دے بعد شہر مشہد ایران وچ شیعاں دے اک اصلی مرکز وچ تبدیل ہو گیا۔ صفوی بادشاہاں نے مشہد شہر دی آباد کاری دا خاص اہتمام کیتا تے امام رضا علیہ السلام دے حرم وچ نويں حصےآں دا اضافہ کیتا؛ جس وچو‏ں صحن شمالی جو اج صحن کہنہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گنبد دی طلا کاری، شہر مشہد دی باز سازی، کھیندی تے تجارت و صنعت وچ توسعہ، شیعہ علما تے شخصیتاں نو‏‏ں دعوت دتی گئی تے جدید مدارس تاسیس کيتے گئے، جس نے مشہد نو‏‏ں اک خاص رونق عطا کيتی۔

بارہويں تے تیرہويں صدی ہجری: دار الحکومت تو‏ں توپ باندھنے تک

نادر شاہ افشار (۱۰۶۷۔۱۱۲۶ ق) نے ایران نو‏‏ں فتح کرنے تے ملک تو‏ں باغیاں نو‏‏ں صاف کرنے دے بعد مشہد نو‏‏ں اپنا دار السلطنت بنایا تے شہر دی آباد کاری دے لئے بہت کوشش کيتی۔ امام رضا علیہ السلام دے حرم دے میناراں دی اس دے زمانہ وچ طلا کاری کيتی گئی تے صحن قدیم دے سقا خانہ نو‏‏ں اس دے زمانہ وچ تعمیر کیتا گیا۔

قاجاریاں دی حکومت دے آغاز دے نال ہی (۱۱۷۴۔۱۳۰۴ ش) ایران دا دار الحکومت مشہد تو‏ں تہران منتقل ہو گیا۔ اس دے با وجود مشہد دے توسعہ وچ کوئی کمی نئيں آئی؛ اوتھ‏ے نويں بازاراں تے مسافر خاناں دی تعمیر دا سلسلہ جاری رہیا، امام رضا علیہ السلام دے حرم وچ متعدد رواق تے صحن تعمیر ہو گئے۔ صحن نو تے صحن قدیم دی طلاکاری تے حرم دی آئینہ کاری تے اسی طرح تو‏ں رواق دار السیادہ و دار الحفاظ اسی زمانہ تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔

قاجار حکومت دے اواخر وچ مشہد اُتے روسیاں نے حملہ کر دتا تے امام رضا علیہ السلام دے روضہ اُتے توپ تو‏ں گولہ باری کيتی گئی تے کچھ لوگ مارے گئے۔ اس واقعہ وچ حرم وچ موجود اموال تے خزانہ نو‏‏ں خالی کرنا پيا۔

چوہدويں صدی ہجری: ترقی و توسعہ دا دور

پہلوی حکومت دے دور وچ شہر مشہد نے گزشتہ تو‏ں زیادہ ترقی کيتی۔ اس زمانہ وچ محلات، سڑکاں تے اسکوائر بنائے گئے، وسائل نقلیہ نو‏‏ں وارد کیتا گیا، ایر پورٹ ، ریلوے اسٹیشن تے شاہ راہاں دی تعمیر اسی دور وچ ہوئیاں نيں۔

مشہد دے پرانے ناں

سناباد جاں نوغان اس گاؤں دا ناں اے جو ہن مشہد بن گیا اے تے مشہد دے اک محلے دا ناں وی اے وڈے ہُندے ہوئے اس وچ کئی اک گاؤں شامل ہو گئے ۔

مشہد ناں دی وجہ

عباسی دور مین صوبہ خراسان دے اس گاؤں وچ امام علی رضا (ع) دی شہادت ہوئی۔ اسی شہادت دی مناسبت توں طوس دا ایہ علاقہ مشہد دے ناں توں مشہور ہو گیا۔ مشہد دا مطلب اے جائے مدفن شہید تے اسی مناسبت توں اسنوں مشہد الرضا کہیا جاندا اے۔

وجہ تسمیہ

مشہد، شہادت دے مقام و محل نو‏‏ں کہندے نيں۔ امام علی رضا علیہ السلام نو‏‏ں سن ۲۰۲ ہجری قمری وچ مامون عباسی دی طرف تو‏ں زہر دیئے جانے دے بعد آپ نو‏‏ں ہارون دے مقبرہ سناباد وچ سپرد خاک کیتا گیا۔ اس دے بعد تو‏ں سناباد نوغان نو‏‏ں مشہد الرضا کہیا جانے لگیا تے دھیرے دھیرے صفوی بادشاہ تہماسب دے زمانہ وچ ، طوس دے باشندےآں نو‏‏ں مشہد دی طرف بھیجیا گیا تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ شہر مشہد دے نام تو‏ں مشہور ہو گیا۔ بعض تاریخی منابع وچ ، مشہد نو‏‏ں مشہد طوس تے مشہد نوغان دے نام تو‏ں وی ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔

امام دی مشہد آنے دی وجہ

شیعاں دا اٹھوی‏‏ں امام حضرت امام رضا (ع) اپنے والد گرامی حضرت امام موسی کاظم(ع)دی بغداد دے زندان وچ شھادت دے بعد سن 183 ھ ق وچ امامت اُتے فائض ہوئے ۔ آنحضرت اپنے دور امامت وچ اٹھارہ سال مدینہ منورہ وچ قیام پزیر سن تے اس دوران ھارون رشید تے اس دے دو بیٹیاں امین تے مامون دی غاصبانہ خلافت دے وی شاھد رہے تے سن 200 ھ ق نوں مامون نے امام نوں خراسان (ایران) آکر اس دی حکومت وچ شریک ہونے دی دعوت دتی ۔

جس طرح مامون عباسی توں نقل کیتا جارہا اے کہ اس نے نذر دی سی کہ اگر اپنے بھائی امین دے نال جنگ وچ کامیاب ہوکر خلافت نوں پہنچا تو حکومت انہاں دے حقدار نوں یعنی آل ابیطالب (ع) دے افضل ترین شخص دے تحویل وچ دے گا ۔

جدو‏‏ں سن 198 ھ ق نوں اپنے بھائی اُتے غالب آیا تے بغداد نوں فتح کر کے عالم اسلام اُتے حاکم ہویا تو اس نے چاہا اپنے نذر دا وفا کرے تے اس ضمن وچ امام علی بن موسی الرضا علیہ السلام نوں آل ابی طالب (ع) وچوں افضل تر جانیا ۔ اوہ کہندا سی کہ: ما اعلم احدا افضل من ھذا الرّجل علي وجہ الارض؛ وچ روی زمین اُتے اس شخص (امام علی بن موسی الرضا (ع) توں ودھ کے کسے نوں بہتر تے با فضیلت نئی‏‏ں جاندا۔

اس طرح اس نے اپنے سرداراں وچوں " رجاء بن ابی ضحاک " نامی سردار نوں عیسی جلودی دے نال مدینہ روانہ کیتا تاکہ امام رضا علیہ السلام نوں خراسان آنے دا دعوت دتیاں ۔

امام رضا علیہ السلام چونکہ بنی عباسی خلیفاں دی مکر و فریب توں بخوبی واقف سن اس لئی دعوت قبول کرنے توں اجتناب کیتا تے "مرو " ( مامون دا راجگڑھ) جانے توں مدینہ وچ رہنے نوں ای ترجیح دتی۔ مگر مامون دے اصرار دے سامنے کچھ نہ چلی تے ناچار دعوت نوں قبول کیتا ۔ آنحضرت نے اپنے جد رسول خدا(ص) تے جنت البقیع وچ اپنے بزگاں دی قبراں خاص کر والدہ ماجدہ حضرت فاطمہ زھرا (س) دی قبر نوں الوداع کیتا تے اپنے چھوٹے فرزند حضرت امام محمد تقی علیہ السلام نوں مدینہ وچ اپنا جانشین قرار دے کر مامون دے کارنداں تے اپنے چند دوستاں تے علویاں دے ھمراہ خراسان ول روانہ ہوئے ۔

جدو‏‏ں امام رضا علیہ السلام " مرو " پہنچے تو لوگاں ول توں از جملہ فقھا ۔ دانشمنداں ، شاعراں ۔ درباریاں تے خود مامون ول توں بے نظیر تے والہانہ استقبال ہویا ۔

مامون نےاستقبال تے خاطر داری دے بعد امام رضا علیہ السلام توں کہیا : وچ خلافت توں کنار ہوکے خلافت نوں تسی‏‏ں دے سپرد کرنا چاہدا آں، کیتا تسی‏‏ں اس نوں قبول کر لیں گے ؟

امام رضا علیہ السلام نے انکار کیتا ۔ کیونجے اوہ جاندے سن کہ اوہ جھوٹ کہتا اے عملا ایسا کرنا نئی‏‏ں چاہتا بلکہ اس طرح امام نوں آزمامانا چاہدا سی تے اگر حکومت نوں امام (ع) دے حوالے کر وی لیندا کچھ مدت بعد انہاں نوں حکومت توں برکنار کرلیندا تے خود دوبارہ حکومت نوں ہاتھ وچ لے کے اپنی غاصب حکومت نوں جائز بنادیندا ۔تے دوسری طرف علوی تے غیر علویاں ول توں جہان اسلام وچ جو بغاوت دی لہر دوڑ رہی سی ، اسکو خاموش کرانے دے لئی امام رضا علیہ السلام کاسہارا لینا اس دے لئی ناگزیر تھاتاکہ انہاں عباسی خلافت نوں قبول کروا‎لے زیر دے سکے ۔

امام رضا علیہ السلام چونکہ اس دی اصلی نیت توں با خبر سن اس لئی کسے وی صورت وچ خلافت نوں قبول نئی‏‏ں کیتا ۔ مامون نے فیر اک بار ولی عھدی قبول کرنے دی دعوت دی لیکن امام (ع) نے قبول نئی‏‏ں کیتا ۔ مگر اس بار مامون نے امام رضا(ع) دا استنکاف قبول نئی‏‏ں کیتا تے کہیا کہ ولی عھدی قبول کرنا زبردستی تے حتمی اے اس توں راہ فرار نئی‏‏ں اے ۔ آخر کار امام رضا علیہ السلام دے لئی ولی عھدی نوں قبول کرنے دے سوا کوئی راستہ نہ رہیا ۔ آنحضرت نے حکومت وچ شریک نہ رہنے دے لئی عوام توں اپنے لئی بیعت حاصل دی ۔ اس دے بعد عباسیاں دے کالے کپڑے سبزرنگ وچ جو علویاں دا رنگ اے تبدیل ہو گیا ۔ عباسیاں دے کالے رنگ دے جھنڈے علوی سبز رنگ وچ تبدیل ہو گئے۔ آنحضرت دے ناں دا سکہ جاری ہویا تے خطباں وچ انکی تجلیل تے تکریم ہونے لگی ۔

لیکن جو حکومت دی خاطر اپنے بھائی نوں قتل کروایا کیتا رسول خدا(ص) دے نواسے نوں حکومت دیندا اے

امام دی شہادت

اوہ آخر امام(ع) دی جان لینے دے درپے ہو گیا تے اوہی خاموش حربہ جوان معصومین علیہ السّلام دے نال اس دے پہلے بوہت دفعہ استعمال کیتا جاچکا سی کم وچ لایا گیا۔ انگور وچ جو بطور تحفہ امام علیہ السّلام دے سامنے پیش کیتے گئے سن زہر دتا گیا اوراس دے اثر توں 71صفر 302ھ وچ حضرت علیہ السّلام نے شہادت پائی۔ مامون نے بظاہر بوہت رنج وماتم کااظہار کیتا تے وڈے شان وشکوہ دے نال اپنے باپ ہارون رشید دے قریب دفن کیتا۔ جتھے مشہد مقدس وچ حضرت علیہ السّلام دا روضہ اے اوتھے ای اپنے وقت دا بزرگ ترین دنیوی شہنشاہ ہارون رشید وی دفن اے جس دا ناں و نشان تک اوتھے جانے والیاں نوں معلوم نئی‏‏ں ہُندا۔

مشہد دی مذہبی حثیت

مشہدِ مقدس تے قُم ایران دے دو ایسے شہر نیں جنہاں دنیائے شیعت وچ مکّہ، مدینہ، نجفِ اشرف تے کربلا دے بعد اہم ترین زیارات تصور کیتا جاندا اے تے ایتھے صدیاں توں سال بھر ساری دنیا توں آنے والے زائرین دا اک تانتا بندھا رہندا اے۔اک سرکاری اندازے دے مطابق سال بھر وچ دو کروڑ توں زیادہ زائرین مشہدِ مقدس وچ آندے نیں۔

مشہد قرون وسطی وچ

ایران وچ آنی والی حکومتاں طاہریاں، صفاریاں ،سامانیاں ،سلجوقی سلطنت تے خوارزمشاہیاں دے دور وچ رفتہ رفتہ مشہد الرضا دی اہمیت ودھنے لگی خاص طور اُتے سلجوقی دور وچ سلجوقی سلطنت 11واں تا 14واں صدی عیسوی دے درمیان مشرق وسطی تے وسط ایشیا وچ قائم اک مسلم بادشاہت سی جو نسلا ترک سن۔ مسلم تریخ وچ اسنوں بوہت اہمیت حاصل اے کیونجے عالم اسلام نوں اک مرکز اُتے جمع کرنے والی آخری سلطنت سی۔ اس دی سرحداں اک جانب چین توں لے کے بحیرۂ متوسط تے دوسری جانب عدن لے کے خوارزم و بخارا تک پھیلی ہوئی سن۔ انہاں دا عہد تریخ اسلام دا آخری عہد زراں کہلا سکدا اے ۔ سلجوقیاں دے زوال دے نال امت مسلمہ وچ جس سیاسی انتشار دا آغاز ہویا اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اہلیان یورپ نے مسلماناں اُتے صلیبی جنگاں مسلط کیتیاں تے عالم اسلام دے قلب وچ مقدس ترین مقام (بیت المقدس) اُتے قبضہ کر لیا۔

چنگیز خان دے حملےآں نال خراسان دی تباہی

خوارزمشاہیاں دے دور وچ چنگیز خان دے یلغار شروع ہویا چنگیز خان نے اپنے تہاناں منگول سلطنت دا حاکم اعلان کیتا۔ تے خراسان حملہ کیتا انسانی تریخ وچ اِنی وسیع تباہی اورخرابی کوئی دوسری نئی‏‏ں ملتی۔

چنگیز خان تے ہلاکو خان دے یلغار دے بعد خراسان دے شہراں وچ ویرانی بری طرح پھیل گئی ہلاکو خان دی اولاد جا ایران تے عراق اُتے حکمران رہی مسلمان ہو گئے۔

سربداران

سنہ 737 ہجری قمری نوں ایران دے خراسان وچ منگول حکمراناں دے خلاف سربداران تحریک کامیاب ہوئی تے اسی ناں توں پہلی بار ایران وچ اک شیعہ حکومت دی بنیاد رکھی گئی ۔سربداران اک گروہ سی جس نے منگولاں دے ظلم و ستم دے خلاف تحریک شروع دی ۔انہاں افراد دی قیادت شیخ خلیفہ ، شیخ حسن جوری تے عبدالرزاق جداں مجاہد علما نے دی ۔تحریک چلانے والاں دا نعرہ ایہ سی کہ جاں ظالم نوں ختم کر دو گے جاں دار اُتے چڑھ جائے گا ذلت قبول نئی‏‏ں کرے گا اسی بنا اُتے انہاں دا ناں سربداران پڑگیا ۔

سربداران نے تقریبا" نصف صدی تک ایران دے شمال مشرقی علاقاں اُتے حکومت دی ۔ اس عرصے مشہد تے سبزوار مین رونق آگئی

آخر کار تیمور گورگانی نے سنہ 788 ہجری قمری وچ انہاں دی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ تیمور نے سربداراں نوں فنا کیتا۔ 85۔ 1384ء وچ ستر ہزار انساناں دے قتل دے بعد اس مہم دا خاتمہ ہویا۔

صفوی سلطنت

تیموریاں دے بعد صفوی سلطنت وجود وچ آگئی ایران وچ اسلامی فتوحات دے بعد جو سب توں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء توں 1722ء تک قائم رہنے والی صفوی سلطنت سی۔ جس نے تیموریاں دے بعد ایران وچ عروج حاصل کیتا. اس حکومت دا بانی شاہ اسماعیل اک بزرگ شیخ اسحاق صفی الدین (متوفی 1334ء) دی اولاد وچوں سی چنانچہ انہاں بزرگ دی نسبت توں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔ شاہ اسماعیل نے شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے عباس اعظم نے ایران دے وسط وچ اصفہان نوں دارالسلطنت بنایا۔عباس نے اصفہان نوں اِنی ترقی دی کہ لوک اس نوں "اصفہان نصف جہان" کہنے لگے۔ اس زمانے وچ اصفہان دی آبادی 5 لکھ دے لگ بھگ سی۔ ایتھے ایسی شاندار عمارتاں تعمیر کیتی گئی جو قسطنطنیہ تے قاہرہ نوں چھڈ کر اس زمانے دے کسے شہر وچ نئی‏‏ں سن۔ اس دور وچ مشہد وڈی تیزی توں پھلنے پھولنے لگیا۔

امام رضا علیہ السلام دا روضہ

امام رضا علیہ السلام نو‏‏ں مامون دے حکم تو‏ں ہارون دے مقبرہ وچ دفن کیتا گیا۔ تے اوہ جگہ بتدریج مشہد الرضا دے نام تو‏ں مشہور ہو گئی۔ تیموریاں دی حکومت دے زمانہ تک امام رضا علیہ السلام دی قبر اُتے ضریح دستور وچ شامل نئيں سی۔ امام رضا علیہ السلام دے حرم دا رقبہ ایران وچ اسلامی انقلاب دی کامیابی تو‏ں پہلے تک اک ۱۲۰ ہزار اسکوائر میٹر سی، جو سب ۱۲۹۲ ش وچ ودھ کر دس لکھ اسکوائر میٹر تک ہو چکيا ا‏‏ے۔

امام رضا علیہ السلام دے حرم دی پنجويں ضریح ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ شمسی وچ نصب کيتی گئی اے تے ۱۲ ٹن اس دا وزن ا‏‏ے۔ ۲۸ رواق وچ ۶۳ ہزار اسکوائر میٹر تو‏ں زیادہ دا رقبہ مسقف اے، جس وچ اک لکھ ساٹھ ہزار نمازیاں دے نماز پڑھنے دی گنجائش ا‏‏ے۔

آستان قدس رضوی، اک وڈا تے چند جانبی ادارہ اے جس دے ما تحت امام رضا علیہ السلام دے روضہ دی انظامیہ وی اے، ایہ اک ثقافتی، مذہبی، اقتصادی ادارہ اے جس دا شمار کثیر موقوفات تو‏ں استفادہ دی وجہ تو‏ں جہان اسلام دے سب تو‏ں وڈے موقوفات وچ کیتا جاندا ا‏‏ے۔ امام رضا علیہ السلام دے منقول موقوفات درج ذیل نيں: قرآن دے نسخے، مخطوطات، جواہرات، نفیس اشیائ، ظروف، پارچے تے نقاشی وغیرہ، جنہاں دی نگہداشت میوزیم تے خزانہ وچ ہُندی اے تے غیر منقول موقوفات وچ املاک، اراضی، باغات تے عمارتاں شامل نيں۔ امام رضا علیہ السلام دے حرم دا اقتصادی شعبہ سازمان اقتصادی رضوی دے نام تو‏ں معروف اے، جس دے ما تحت ۴۰ دے قریب اقتصادی کمپنیاں مختلف شعباں صنعت و معدن، کاشت کاری، ساخت و ساز تے خدمات عمومی وچ کم کردیاں ناں۔

روضہ امام علی رضا دا رقبہ

مشہد وچ امامِ رضا دے روضے دی صدیاں پرانی تے طویل تریخ اے۔ کوئی سٹھ ایکڑ رقبے اُتے پھیلیا ہویا ایہ اک وسیع و عریض کمپلیکس اے جس دی توسیع تے آرائش دا کم ہر دور حکومت وچ ہُندا رہیا تے جو ہن وی جاری اے

حوزہ علمیہ

فائل:مدرسه علمیه میرزاجعفر.jpg

مدرسہ میرزا جعفر دا بیرونی منظر

حوزہ علمیہ مشہد تاریخی قدمت دا حامل ا‏‏ے۔ بعض منابع دے مطابق امام رضا علیہ السلام دے حرم دی علمی فعالیت دا سلسلہ گزشتہ صدیاں وچ صفویہ دے دور تو‏ں رواج پا چکيا سی تے بعض بزرگ علماء جداں ابن بابویہ، شیخ طوسی، ابو علی فضل بن حسن طبرسی، ابو البرکات محمد بن اسماعیل مشہدی، ابن ابی جمہور تے خواجہ نصیر الدین طوسی اس شہر وچ سکونت اختیار کر چکے سن تے محافل علمی تشکیل دے چکے سن ۔ صفویہ دور حکومت وچ جبل عامل (لبنان) تو‏ں مشہد علماء دی مہاجرت جداں حسین بن عبد الصمد حارثی، شیخ بہائی دے والد، شیخ حر عاملی تے شیخ لطف اللہ میسی تے صفویہ سلاطین دی تعلیم و تعلم، دینی تبلیغات تے خراسان وچ دینی مدارس دی تعمیر مشہد دی محافل علمی دی تقویت تے توسعہ دا سبب بنی تے حوزہ علمیہ مشہد اک قوی علمی تے با استعداد حوزہ وچ تبدیل ہو گیا۔

قاچار دور حکومت وچ وی حوزہ علمیہ مشہد دے توسعہ تے تقویت دا خیال رکھیا جاندا سی ۔ حوزہ علیہ مشہد، انقلاب مشروطہ دے بعد جس وچ گوہرشاد دا واقعہ پیش آیا، تے خاص طور اُتے دو دانشمند علماء نے مشہد دی طرف مہاجرت اختیار کيتی جنہاں وچ آقا زادہ خراسانی، آخوند خراسانی دے فرزند تے حاج آقا حسین قمی (متوفی ۱۳۲۶ ش) ایہ دونے حضرات نجف اشرف دے فارغ التحصیل سن، تے شیخ مرتضی آشتیانی، خاص طور اُتے فقہ و اصول دے درس خارج دے اعتبار تو‏ں اوہدی رونق وچ بہت اضافہ ہو گیا۔

اس حوزہ نے بزرگ علماء دی زعامت وچ ، جنہاں وچ حاج آقا حسین قمی تے آقا زادہ خراسانی شامل نيں، پہلوی اول دے زمانہ وچ متعدد مواقع اُتے مختلف سیاسی و سماجی مسائل اُتے جو دینی معاشرہ دی شان دے خلاف سی، رد عمل ظاہر کیتا۔ حوزہ علمیہ مشہد دا دوبارہ تو‏ں احیائ رضا شاہ دے سقوط دے بعد، خاص طور اُتے تن برجستہ علمی شخصیتاں، جنہاں وچ میرزا احمد کفایی، شیخ مرتضی آشتیانی تے میرزا مہدی اصفھانی شامل نيں، دی کوششاں دے نتیجہ وچ سی ۔ آیت اللہ میلانی دی مہاجرت نے اس حوزہ دی علمی و دینی ترقی وچ گزشتہ تو‏ں زیادہ مضبوطی تے ارتقاء عطا کیتا۔ انہاں نے حوزہ دے نظم و انتظام دے سلسلہ وچ نمایاں کارنامہ انجام دتا۔ حوزہ علمیہ مشہد نے سماجی تحریکاں وچ جداں صنعت نفت دے قومی سرمایہ بننے، ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ ش دا قیام، ریاستی انجمناں تے اصلاحات ارضی تو‏ں متعلق پیش شدہ قانون دی مخالفت، امام خمینی دی جلا وطنی اُتے اعتراض تے اسلامی انقلاب دی کامیابی وچ اہ‏م کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔

قدیم دینی مدارس

1. مدرسہ پائین پا
2. مدرسہ دو در
3. مدرسہ حاج حسین
4. مدرسہ میزرا جعفر
5. مدرسہ عباس قلی خان
6. مدرسہ نواب
7. مدرسہ ملا محمد باقر
8. مدرسہ سلیمان خان
9. مدرسہ پریزاد
10. مدرسہ بالا سر
11. مدرسہ ابدال خان
12. مدرسہ قران خان
13. مدرسہ رضوان
14. مدرسہ مستشاری
15. مدرسہ رضوان نو
16. مدرسہ فاضل خان
17. مدرسہ پیر مراد
18. مدرسہ موسوی نژاد
19. مدرسہ آیت اللہ صدوقی
20. مدرسہ برزگ آیت اللہ میلانی

مشاہیر

1. شیخ طوسی
2. سید علی سیستانی
3. سید حسن طباطبایی قمی
4. سید محمد ہادی میلانی
5. سید علی خامنہ ای
6. سید عز الدین حسینی زنجانی
7. سید حسن ابطحی
8. میرزا جواد آقا تہرانی
9. محمد رضا حکیمی
10. مہدی واعظ خراسانی
11. محمد واعظ زادہ خراسانی
12. احمد کافی
13. محمد ہادی عبد خدایی
14. محمد مہدی رکنی یزدی
15. حسین وحید خراسانی
16. مہدی اخوان ثالث
17. میرزا مہدی اصفہانی
18. حسن علی مروارید

مساجد

1. مسجد جامع گوہر شاد
2. مسجد شاہ
3. مسجد مقبرہ
4. مسجد آب انبار
5. مسجد فیل
6. مسجد صاحب کار
7. مسجد حاج میرزا
8. مسجد نایب
9. مسجد سر آب میرزا
10. مسجد ذوالفقار
11. مسجد نظر یافتہ
12. مسجد مقبل السلطنہ
13. مسجد گلشن
14. مسجد صدیقی ہا
15. مسجد پل سنگی
16. مسجد مروی ہا
17. مسجد افشارہا
18. مسجد معمار
19. مسجد محمدی ہا
20. مسجد حیدری ہا
21. مسجد آقا حسن
22. مسجد درخت بید
23. مسجد فضل گرہا
24. مسجد حضائی
25. مسجد حضرت صادق (ع)
26. مسجد حاج فیض اللہ
27. مسجد کوچہ زردیہا
28. مسجد قائم
29. مسجد صاحب الزمان
30. مسجد سنا باد
31. مسجد جواد معمار
32. مسجد زابلی
33. مسجد پاچنار
34. مسجد تبرک
35. مسجد حاج ملا ہاشم
36. مسجد حاج مہدی
37. مسجد علی اکبری ہا
38. مسجد حاج رجب علی
39. مسجد حقیقی
40. مسجد برجی
41. مسجد خونی
42. مسجد مجید
43. مسجد سردرب
44. مسجد مغولہا
45. مسجد مصلی
46. مسجد جعفریہا
47. مسجد حکیم
48. مسجد حاج رضا
49. مسجد ہراتی
50. مسجد پارسائی
51. مسجد قبلہ
52. مسجد متعمد
53. مسجد دیدگاہ
54. مسجد نور
55. مسجد فرہاد
56. مسجد فاضل
57. مسجد احمدیہ
58. مسجد قوچانی
59. مسجد رضائیہ
60. مسجد روی حوض
61. مسجد محراب خان
62. مسجد حاج سرکہ
63. مسجد خودرود
64. مسجد ملک
65. مسجد یزدی ہا
66. تے دوسری اوہ مساجد جو گزشتہ چند سالاں وچ تعمیر ہوئیاں نيں۔

مشہد تے اس دے اطراف دے مقبرے

1. مقبرہ پیر پارہ دوز
2. مقبرہ گنبد خشتی
3. مقبرہ گنبد سبز
4. مقبرہ مصلی
5. مقبرہ خواجہ ربیع
6. مقبرہ ابا صلت
7. مقبرہ خواجہ مراد
8. مقبرہ میرزا ابراہیم
9. مقبرہ ایوان طوق
10. مقبرہ ارسلان
11. مقبرہ بابا زنگی
12. مقبرہ شیخ احمد
13. مقبرہ زین العابدین
14. مقبرہ لقمان سر چین
15. مقبرہ رباط شرف
16. مقبرہ شیخ عبد اللہ
17. مقبرہ ملا علی
18. مقبرہ یحیی
19. مقبرہ ملا علی
20. مقبرہ امامزادہ
21. مقبرہ سید حسن
22. مقبرہ نجم الدین
23. مقبرہ سلطان محمد
24. مقبرہ نظام الدین
25. مقبرہ قطب الدین
26. مقبرہ شاہ محمود
27. مقبرہ فضل بن شاذان
28. مقبرہ سید مرتضی
29. مقبرہ کمال الملک
30. مقبرہ امامزادہ

امام باڑے اور عزاخانے

1. حسینیہ اصفہانی ہا
2. حسینیہ آذربائیجانی ہا
3. حسینیہ کاشانی ہا
4. حسینیہ قمی ہا
5. حسینیہ طبسی ہا
6. حسینیہ تہرانی ہا
7. حسینیہ شیخ محمد تقی بجنوردی
8. حسینیہ ہمدانی ہا
9. حسینیہ علی اکبری ہا
10. علویہ حاجی عابد زادہ
11. حسینیہ حاجی عابد زادہ
12. حسینیہ عابد زادہ
13. سجادیہ
14. باقریہ
15. صادقیہ
16. کاظمیہ
17. رضویہ
18. جوادیہ
19. نقویہ
20. عسکریہ
21. مہدیہ حاجی عابد زادہ
22. فاطمیہ
23. نرگسیہ
24. زینبیہ
25. کانون بحث

ایران دا معنوی تے ثقافتی دار الحکومت

شہر مشہد نو‏‏ں سن ۱۳۸۸ ش وچ ایران دے روحانی دار الحکومت دے طور اُتے قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اسی طرح تو‏ں اس شہر نو‏‏ں اسلامی ملکاں دے ادارہ تعلیمی و علمی و ثقافتی دی طرف تو‏ں سن ۲۰۱۷ ع وچ (آی س س ک و) اسلامی ثقافت و تمدن دے دار السلطنت دا نام دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ ادارہ ہر سال تن شہراں نو‏‏ں اسلامی ثقافت یا اسلامی دنیا دے تمدن دے دار الحکومت دے عنوان نال منتخب کردا ا‏‏ے۔

تہران توں مشہد پروازاں

مشہد دی آبادی 2500000 تک پہنچ گئی اے تہران توں روزانہ کوئی پندرہ دے قریب پروازاں مشہد جاندی نیں پروازاں وچ کاروباری لوگاں دے علاوہ اک بوہت وڈی تعداد اُنہاں زائرین دی ہُندی اے۔

ویکھن جوگے تھاں

مشہد وچ ہور وی بوہت سارے تاریخی تے تفریحی تھاں نیں جو سیاحاں دی توجہ دا مرکز ہُندے نیں ۔ انہاں وچ چند مشہور تھاں درج ذیل نیں ۔

1. مسجد جامع گوهرشاد

1. گنبد خشتی،
2. پير پالان دوز،
3. گنبد سبز،
4. امامزاده ناصر،
5. گنبد هارونیه ،
6. موزه نادر شاه
7. کلات نادري
8. مسجد هفتاد و دو تن
9. مدرسه عباسقلي خان
10. مصلي مشهد
11. رباط طرق
12. بقعه تاريخي امام زاده يحيي
13. روستاي تاريخي پاژ
14. ميل اخنگان
15. رباط فخر داود
16. گنبد خشتي

مورتاں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

حوالے

1. - الارشاد (شيخ مفيد)، ص 602
2. - الارشاد (شيخ مفيد)، ص 602
3. - تاريخ اليعقوبي، ج2، ص 449؛ الارشاد، ص 600؛ وقايع الايام (شيخ عباس قمي)، ص 24

منابع

• *جعفریان، رسول، شیعہ جغرافیائی انسائکلو پیڈیا ، ناشر سازمان جغرافیایی نیروہای مسلح، ۱۳۸۷ ش۔
• *شریف رازی، محمد، گنجینہ دانشمندان، جلد ۷، کتاب فروشی اسلامیہ، تہران، ۱۳۵۲ ش۔
• *عطاردی، عزیز اللہ، فرہنگ خراسان، شعبہ طوس، جلد ۱، ناشر عطارد، تہران ۱۳۸۱ ش۔
• *میر محمدی، حمید رضا، مشہد (ایران) دے مشہور اماکن اُتے اک تحقیق، مجلہ مشکاۃ، پاییز ۱۳۷۴ ش ۴۸۔ صفحہ ۶۲۔۷۰

ایران دے شہر

اصفہان · تہران · تبریز · زاہدان · قم · مشہد · کرمان · ساری · آبادان · یزد · رشت · خلخال · ارومیہ · نیشاپور · شیراز · بندر عباس · کرمانشاہ · بندر ترکمن · اردبیل · رے · نجف آباد · اسلام شہر · آذرشہر · دیلم  · شہر قدس · پارس آباد · ہمدان  · خمین · فاروج · جاجرم · کاشمر · گناباد · سبزوار · سرخس · بردسکن · کلات  · سمنان · گرمسار · مہدی شہر · خرم آباد · خرم شہر · زرین دشت · اسفراین · خرم بید · بوانات · ارسنجان · خنج · پارساگاد · زنجان · قوچان · قزوین  · آبادہ · آبدانان  · آبیک · آزادشہر · آستارا · اسدآباد · آسلام آباد غرب · آشتیان · آق قلا · آمل · ازنا · استہبان · اقلید شہر · املش · الیگودرز · اوسکو · بام · بروجن · بیرجند  · بستان آباد · بندر لنگہ  · بندر ماہ شہر · بیجار · تالش · تربت جام · تربت حیدریہ · تفرش · تویسرکان · خلیل آباد · ثلاث باباجانی · جاسک · جلفا · حاجی آباد · خمینی شہر · خندب · خوانسار · داراب · داران · دالاہو  · درگز · دلفان  · دلیجان · دہاکان · دہلران · دہگلان · دیار · رابر · رامسر · رامشیر · رامہرمز · رامیان · راور · رباط کریم · رضوانشہر · ایرانشہر · زابل،ایران · رفسنجان · روانسر  · رودان · رودبار  · رودبار جنوب · رودسر · زرند · زوے · ساوجبولاغ · سراب · سروآباد · سروستان · سرپل ذہاب · سقز · سمیرم · سنقر · سنندج · سوادکوہ · سپیدان · سیاہکل · سیرجان  · اردل · شادگان  · شازند · شاہرود · شبستر · شفت · شوش · شوشتر · شہربابک · شہرضا · شہرکرد · شیمرنت · صحنہ · صومعہ سرا · عباس آباد · عجب شیر · علی آباد · عنبرآباد · فارسان  · فراشبند  · فریدون شہر · فریمان · فلاورجان · فومن · فہرج · فیروزآباد · فیروزکوہ · قائم شہر · قروہ · قصرشیرین · قلعہ گنج · لامرد · لاہیجان · لردگان · لنجان · لنگرود · ماسال  · مبارکہ · تنکابن  · آستانہ اشرفیہ · امیدیہ · اندیکا · اہر · ایوان (شہر) · بافت · بستک · بندر گز · بہبہان · بویراحمد · بویین زہرا · بہمیی · اهرم(شہر) · جام(شہر) · جغتائی · دیواندرہ · دنا  · زابلی · زرندیہ  · زہک · ساوہ (شہر) · سراوان · سرباز (شہر) · شیروان (شہر) · فردوس (شہر) · قشم · البرز (شہر) · ایذہ · باغ ملک · باجستان · بانہ (شہر) · بردسیر · بہشہر · تاکستان (شہر) · جوانرود · جہرم  · ابہار  · بابل · جویبار · بشرویہ · تکاب · جواین · خاش · خواف · برازجان  · درمیان (شہر) · دشت آزادگان · خورموج · دلگان · دورود · دورہ (شہر) · رزن · رستم (شہر)  · سرایان · سلسلہ (شہر) · سربیشہ · سلماس · شاہین دژ · شاہین شہر · شووت  · شہریار  · گنبد کاووس · فردوس (شہر) · تخت جلگہ · قاینات · لارستان · لالی (شہر) · ماکو · محلات (شہر)  · محمودآباد،ایران · مراغہ · مراوہتپہ · مرند · مسجد سلیمان · مشگین شہر · ملایر · ملکان  · ملکشاہی · ممسنی · منوجان · مہ ولات · مہآباد · گناوہ · مہر (شہر)  · مہران (شہر)  · مہریز · میان دوآب · میانہ · میناب · مینودشت · نظرآباد · نقدہ (شہر) · نمین  · نور (شہر) · نکا (شہر) · نہاوند · نہبندان · نی ریز · ورامین · پارسیان · پاوہ  · پاک دشت · پلدختر · پیرانشہر · چادگان · چاراویماق · چالوس · چاہ بہار  · چایپراہ  · چناران · گچساران · کانگان · کبودرآہنگ · گومیشان · کلیبر · کمیجان · کنارک  · کوثر · کوہ دشت · کوہبنان · کوہرنگ · کہنوج · کہگیلویہ · کیار · گاوبندی  · گتوند · گیراش · گرمی · گلوگاہ · گلپایگان · گیرمہ · گیلان غرب  · طبس  · خدابندہ (شہر) · چالدران · ایجرود · ماہنشان · اشنویہ · طارم (شہر) · خرم درہ · ہرس  · ہرسین · ہرمند · ہشترود · ہفتگل · ہندیجان · ہویزہ · یسوج · ابہار  · بشرویہ · خمیر (شہر) · نیک شہر