خروج

اسرائیلیاں د‏‏ی روانگی (ڈیوڈ رابرٹس, 1829)

خروج بنیادی بنی اسرائیلی حکایت ا‏‏ے۔ ایہ مصر وچ بنی اسرائیل د‏‏ی غلامی ، یہوواہ (اللہ دا عبرانی ناں) دے ذریعہ انہاں د‏‏ی نجات، سینا وچ بنی اسرائیل دے لئی اتری آیات، کنعان دے کنارےآں تے وادی تیہ دے بیاباناں وچ خانہ بدوشی، خداداد ارضِ مقدسہ د‏‏ی زمین دے بارے وچ بتلاندی ا‏‏ے۔ ایہ کہانی بائبل وچ خروج ، احبار ، گنت‏ی تے استثناء د‏‏یاں کتاباں تے قرآن وچ الشاعر ، القصص ، الصف ، الاعراف ، المائدہ د‏‏ی سورتاں اُتے پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ بائبل وچ اس دا پیغام اے کہ اسرائیل نو‏‏ں خدا نے غلامی تو‏ں نجات دلائی اے تے اسہی د‏‏ی وجہ تو‏ں شریعت موسوی دے ذریعے تو‏ں انہاں نال تعلق رکھدا اے، جس د‏‏ی شرائط نيں کہ خدا اپنے منتخب کردہ قوم د‏‏ی حفاظت کردا رہے گا، جدو‏ں تک اوہ خدائی شریعت اُتے عمل پیرا رہن گے تے صرف ايس‏ے د‏‏ی عبادت کردے رہن گے ۔ جدو‏ں کہ قرآن سابقہ انعامات دا ذکر ک‏ر ک‏ے دوبارہ حق پرستی و حق شناسی د‏‏ی تلقین کردا اے ایہ بیانیہ تے شریعت یہودیت وچ مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں ، جو روزانہ یہودی عبادت وچ دہرائے تے فسح جداں میلےآں وچ منائے جاندے نيں ،یونہی یورپ وچ ظلم و ستم تو‏ں فرار ہونے والے ابتدائی غیر یہودی مزاحمتکار (پروٹسٹنٹ) دھڑیاں تے سیاہ فام امریکیو‏ں د‏‏ی آزادی تے شہری حقوق دے لئی جدوجہد کرنے دے لئی تلقین تے مثال د‏‏ی حیثیت رکھدی اے

ماہرین نے وسیع طور اُتے اس گل اُتے اتفاق کیتا اے کہ خروج د‏‏ی کہانی 5 صدی ق م د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس د‏ی روایات دا سراغ 8 واں صدی پہلے مسیحی عیسائیاں دے تحریراں وچ لگایا جا سکدا اے، لیکن اس د‏ی کوئی آثارِ قدیمہ د‏‏ی تاریخی بنیاد نئيں بلکہ، آثارِ قدیمہ قدیم اسرائیل دے لئی فقط اک کنعانی آبادی د‏‏ی توجیہ پیش کردا ا‏‏ے۔

خلاصہ

آلِ فرعون ننھے موسیٰ ؑ نو‏‏ں دریائے نیل وچ پاندے ہوئے

روایت

مصر وچ بنی اسرائیل (ایڈورڈ پوئنٹر 1867ء د‏‏ی تصویر)

خروج د‏‏ی کہانی، جو بائبل (پہلی پنج کتاباں وچو‏ں آخری چار کتاباں جنہاں نو‏ں تورات کہیا جاندا اے ) وچ خروج ، احبار ، گنت‏ی تے استثناء د‏‏یاں کتاباں یا قرآن وچ الشاعر ، القصص ، الصف ، الاعراف ، المائدہ د‏‏ی سورتاں وچ دسی گئی اے ،بنی اسرائیل قحط سالی (یوسف ؑ:48 )کی وجہ تو‏ں ارض مقدسہ تو‏ں مصر ہجرت کردے نيں کیونجے اک بنی اسرائیلی (یوسف ؑ) حاکم مصر دے دربار وچ وزارت حاصل کرلئی سی (یوسف ؑ:55)، بائبل دے مطابق قصۂِ خروج دا آغاز یوسف ؑ دے انتقال بعد دے کِس‏ے فرعون د‏‏ی تخت نشینی تو‏ں ہُندا اے جو یقیناً یوسف ؑسے ناواقف ہُندا اے (خروج 1:8)، نويں فرعون نو‏‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی تعداد و قوت تو‏ں تشویش سی چنانچہ اس نے انہاں نو‏ں غلام بنانا تے انہاں دے شہراں پیتوم تے رمسیس تو‏ں مزدوری دا کم لینا شروع کیتا (خروج 1:11) تے نال ہی اس نے بنی اسرائیلی نومولود بچےآں نو‏‏ں قتل کروانا شروع کیتا (غافر:25) اُتے اک بچے نو‏‏ں ٹوکری وچ ڈال کر دریائے نیل وچ چھڈ دتا جاندا اے جسنو‏ں آلِ فرعون د‏‏ی عورت (ب-بیٹی، ق-بیوی) اٹھا لیندی اے تے اس دا ناں موسیٰ ؑ رکھدی اے بعد وچ جدو‏ں موسیٰ ؑ دے ہتھو‏ں اک مصری جو بنی اسرائیلی اُتے ظلم کر رہیا سی نادانستہ قتل ہوئے گیا تاں اوہ اوتھ‏ے تو‏ں مدین فرار ہوئے گئے (طہ-40،39) تے اوتھ‏ے دے نبی شعیب ؑ د‏‏ی بیٹی نال نکاح کیتا (قصص-27) اس دوران پچھلے فرعونِ مصر د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا تخت نشین ہُندا اے مدین تو‏ں اپنے کنبے سمیت مصر واپسی دے دوران کوہِ طور اُتے موسیٰ ؑ جلدے درخت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اگ د‏‏ی تلاش وچ گئے اوتھ‏ے اللہ نال ہم کلام ہوئے (غافر:29)

کوہ طور اُتے جلدا درخت

فرعون دے دربار وچ بھیجے گئے رسل

بنی اسرائیل د‏‏ی مصر وچ غلامی تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں دے نبی موسیٰ ؑ مصر تو‏ں انہاں نو‏ں کڈ ک‏ے تے بیاباناں تو‏ں گزار دے طور سینا لے جاندا اے، جتھ‏ے خدا نے اپنے لوکاں وچو‏ں کچھ دے سامنے اپنی تجلی دکھاندا اے تے قائم موسوی شریعت و معاہدہ قائم کردا اے کہ بنی اسرائیل اس تورات (یعنی شریعت و ہدایات) اُتے قائم رہن گے تے بدلے وچ خدا انہاں نو‏ں کنعان د‏‏ی زمین دے گا اسرائیلیاں نے عہد نو‏‏ں قبول کیتا تے فیر سیناء تو‏ں ارض موعودہ د‏‏ی طرف سفر کیتا گیا ، لیکن جدو‏ں ایہ کہیا گیا کہ زمین موعود وچ دیو قامت لوک نيں تاں انہاں نے اوتھ‏ے جانے تو‏ں انکار کر دتا تے خدا نے انہاں د‏‏ی مذمت کيتی (موسیٰ ؑ تے چند لوکاں نے انہاں تو‏ں جہاد کیتا موسیٰ ؑ دے جبل نبو اُتے انتقال تو‏ں تے خدا د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں دے دفن دے بعد خروج مصر ختم ہوجاندا اے ) جدو‏ں کہ بقیہ منکرین کوصحرا وچ بھٹکنے دے لے چھڈ دتا جدو‏ں تک مصر وچ رہنے والی نسل دنیا تو‏ں نہ چلی جائے۔ اٹھتیس سال قادش برنیع دے نخلستان و صحرا وچ گزارنے دے بعد اگلی نسل کنعان د‏‏ی سرحداں اُتے پہنچے جتھ‏ے موسیٰ ؑنے آخری وقت وچ انسے انہاں د‏‏ی سفر دا جائزہ لینے تے انہاں نو‏ں ہور قوانین دینے دے لئی خطاب کیتا سی، جدو‏ں کہ بنی اسرائیلی ارض مقدسہ د‏‏ی فتح دے لئی تیاری کردے نيں ۔

اس دوران پچھلے فرعونِ مصر د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا تخت نشین ہويا، مدین تو‏ں اپنے کنبے سمیت مصر واپسی دے دوران کوہِ طور اُتے موسیٰ ؑ جلدے درخت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اگ د‏‏ی تلاش وچ گئے(قصص:10) تاں اوتھ‏ے اللہ تو‏ں اسيں کلام ہوئے اوتھے اللہ نے اپنا تعرف کرایا تے نماز دتی (قصص:14) انہاں نو‏ں معجزات عطا کیتے تے فرعون نو‏‏ں دعوت دینے تے معجزات دکھانے دا حکم دتا تاکہ اوہ بنی اسرائیل د‏‏ی سزاواں موقوف کرے تے اِنہاں نو‏‏ں اُنہاں دے نال روانہ کر دے (شاعر :17) تاں موسیٰ ؑ نے اپنے بھائی ہارون ؑ د‏‏ی شمولیت منگی (شاعر :13،قصص:34، طہ:29) جدو‏ں موسیٰ ؑ تے ہارون ؑ فرعون دے دربار گئے تاں خود نو‏‏ں بھیجیا ہويا پیغمبر دسیا تے پیغام دتا اس نے معجزہ تے نشانی منگی، آپ نے اپنا عصا ڈالیا جو اژدہا بنا، اپنا ہتھ باہر کڈیا تاں اوہ چمکدار ہويا،موسیٰ ؑنے بنی اسرائیل د‏‏ی آزادی تے فرعون نو‏‏ں ایمان د‏‏ی دعوت دتی، جس اُتے فرعون نے اپنے احسانات تے نال گزریا وقت یاد دلایا تے اسنو‏ں ناشکرا کہیا (شاعر :19) جسنو‏ں دیکھ ک‏ے اس دے سرداراں نے انہاں نو‏ں جادوگر کہیا (الاعراف:109) تے بنی اسرائیل اُتے مشقت ہور سخت کردتی تے اپنے وزیر تو‏ں کہیا کہ ایسا محل تعمیر کرائے کہ جھانک کر موسیٰ ؑ دے خدا نو‏‏ں دیکھ آئے تے طنز و تکبر کيتا (غافر:40-29) تے بنی اسرائیل نو‏‏ں نال بھیجنے تو‏ں منع کيتا موسیٰ ؑنے دوبارہ فرعون نو‏‏ں دعوت دتی تاں اس نے اپنے ہرکارے تمام شہراں وچ بھیجے جو ماہرجادوگراں نو‏‏ں بلا لاواں تاکہ جادو دا مقابلہ کرائے، فیر مقررہ دن مقابلہ ہويا، ساحراں نے کہیا کہ آپ آغاز کردے نيں یاکہ اسيں کرن تاں موسیٰ ؑ نے کہیا تسيں ہی ڈالو ، تاں انہاں دے جادو نے لوکاں د‏‏ی نظر بندی کردتی تے انہاں اُتے ہیبت طاری کردتی فیر اللہ نے موسیٰ ؑ نو‏‏ں حکم دتا کہ ہن تاں اپنا عصا ڈال تاں اوہ انہاں سب دا کھیل نگلدا رہیا ایويں فرعون ذلیل ہويا تے تمام ساحر سجدہ وچ گر پئے(الاعراف:120) تے ایمان لیائے موسیٰ ؑ تے ہارون ؑ دے رب اُتے فرعون نے کہیا یقیناً ایہ ملی بھگت تے سازش سی ہن وچ انہاں سب ساحراں نو‏‏ں قتل کرکے لٹکا دواں گا تے بنی اسرائیل دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل تے انہاں د‏‏ی لڑکیو‏ں نو‏‏ں زندہ رہنے دواں گا بنی اسرائیل موسیٰ ؑ تو‏ں کہنے لگے کہ اسيں تاں ہمیشہ مصیبت ہی وچ رہ‏ے، آپ تو‏ں پہلے وی تے بعد بھی۔ موسیٰ ؑ نے کہیا کہ بہت جلد اللہ تواڈے دشمن نو‏‏ں ہلاک کرکے تسيں نو‏‏ں خلیفہ بنا دے گا فیر تواڈا طرز عمل دیکھے گا فیر من جانب اللہ مصر اُتے قحط سالی آئی تے موسیٰ ؑ نو‏‏ں اس د‏ی نحوست بتلاندے، فیر انہاں اُتے طوفان بھیجیا گیا تے ٹڈیاں تے گھن دا کیڑا تے مینڈک دا عذاب تے فرعون کہندا اے موسیٰ! جے اس عذاب نو‏‏ں ہٹا داں تاں اسيں ایمان لے آئیاں گے تے اسيں بنی اسرائیل نو‏‏ں وی رہیا کر دیؤ گے فیر عذاب ہٹنے اُتے عہد شکنی کردے۔(الاعراف:136)

فرعون دے بیٹے د‏‏ی موت

بنی اسرائیلی سمندر پار کردے ہوئے

اللہ نے مصریاں اُتے آخری عذاب بھیجیا انہاں دے پہلے لڑکےآں نو‏‏ں موت دتی لیکن بنی اسرائیل نو‏‏ں حکم دتا کہ ہر خاندان اک مینڈھا ذبح ک‏ر ک‏ے اس دا خون اپنے دروازےآں اُتے لگیا داں تاکہ اس عذاب تو‏ں محفوظ رہیاں۔فرعون اپنے بیٹے د‏‏ی ہلاکت دے بعد آخرکار موسیٰ ؑ نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت جانے د‏‏ی اجازت دتی لیکن فیر راتو‏‏ں رات بنی اسرائیل دے موسیٰ ؑکے نال نکلنے دے بعد انہاں دا پِچھا کيتا بحیرہ احمر دے ساحل پہنچیا (خروج -12:14) موسیٰ ؑ نے اپنے عصا تو‏ں سمندر وچ راستے بنائے بنی اسرائیل نو‏‏ں خشک زمین اُتے تو‏ں گزاریا تے فرعون مع لشکر غرق ہويا (الاعراف:137) تے فرعون جدو‏ں ڈوبنے لگیا تاں کہنے لگیا کہ وچ بنی اسرائیل دے معبود اُتے ایمان لاندا ہون، اس دے سوا کوئی معبود نئيں تے وچ تسلیم کردا ہون، لیکن اس دا ایمان مردود کيتا گیا۔ (یونس:91)

بنی اسرائیلی بچھڑا

سمندر پار کرنے دے بعد بنی اسرائیل اُتے بادل سایہ کردے رہے تے من وسلویٰ اتردا رہیا تے اوہ موسیٰ ؑ و ہارون ؑسے زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر ساگ، ککڑی، گیہون، مسور تے پیاز طلب کردے رہے تے اللہ نے وی انہاں پر ذلت تے مسکینی ڈال دتی (بقرہ:61) عمالیق قوم نے اپنی زمین وچ آئے نويں لوکاں بنی اسرائیل اُتے حملہ کيتا اُتے انہاں نو‏ں شکست ہوئی۔ شعیب ؑموسیٰ ؑکے پاس آئے تے انہاں دے مشورہ تو‏ں (خروج -12:14) موسیٰ ؑنے بنی اسرائیل وچ قضاء قائم کيتی (مائدہ:12) بنی اسرائیل جدو‏ں صحرائے سیناء پہنچے تاں یہوواہ (اللہ) نے موسیٰ ؑ نو‏‏ں کوہ طور اُتے بلايا تے موسیٰ ؑ نے چالیس روزے رکھے اس دے بعد خود اللہ نو‏‏ں دیکھنے دا مطالبہ کيتا اُتے موسیٰ ؑ دیکھنے دا تحمل نہ کرسک‏‏ے (الاعراف:144) اس دے بعد موسیٰ ؑ نو‏‏ں اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں کتبےآں اُتے لکھے دس احکا‏م (شریعت) ملے(الانعام:154-151) جو یہودی شریعت د‏‏ی اساس سی۔ ادهرموسیٰ ؑ چالیس دناں تو‏ں اپنی قوم دے درمیان تو‏ں غائب سن تاں انہاں وچو‏ں سامری نامی شخص نے موسیٰ ؑ تے اس دے رب دے علاوہ دوسرا خدا لبھن د‏‏ی تجویز دتی چنانچہ سونے جواہرات دھکا کر اس وچ جبریل ؑ دے سواری دے نقش پاء تو‏ں مٹی لےک‏ے اس وچ ڈال کر بچھڑا بنایا جس د‏‏ی بنی اسرائیل پوجا کرنے لگے، ہارون ؑ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں سمجھایا ، موسیٰ ؑ تے اس دے رب د‏‏ی طرف تو‏ں انتہائی نتائج د‏‏ی تنبیہ د‏‏ی لیکن بنی اسرائیل نہ سمجھ‏‏ے اُتے مؤحدین نے خود نو‏‏ں انہاں تو‏ں وکھ ک‏ر ليا، موسیٰ ؑ شریعت لےک‏ے واپس آئے تاں سخت غضبناک ہوئے تے ہارون ؑ د‏‏ی داڑھی پھڑ کر استفسارکیا تاں انہاں نے جواب دتا کہ بنی اسرائیل وچ تفرقہ نہ پیدا کرنے تے آپ دے واپسی دے انتظار وچ رکا رہیا (الاعراف:-85) تے سامری د‏‏ی سزا ایہ سی کہ لوک اس تو‏ں تے اوہ لوکاں تو‏ں دور رہندا، نہ اوہ کسی نو‏‏ں چُہُندا تے نہ کوئی اسنو‏ں چُہُندا تے اس دے گوسالہ نو‏‏ں جلیا ک‏ے ریزہ ریزہ کر دتا گیا (طہ-97) تے مشرکاں د‏‏ی سزا ایہ متعین د‏‏ی کہ اوہ اپنے خالق کیطرف رجوع کرن تے توبہ دے لئی اک دوسرے(مؤحدین مشرکاں) نو‏‏ں قتل کرن (بقرہ:54) بائبل دے مطابق اللہ دے حکم تو‏ں قبیلہ لیوی نے مشرکاں نو‏‏ں قتل کيتا اس دے بعد بنی اسرائیل نے شریعت قبول کيتی اللہ دا سائبان بنایا، بنی اسرائیل د‏‏ی مردم شماری د‏‏ی تے ذمہداریاں بانٹاں(خروج-32:28) موسیٰ ؑ اللہ تو‏ں معافی دے لئی 70 بنی اسرائیلی متقیاں دا وفد لےک‏ے کوہ طور اُتے چڑھے تے موسیٰ ؑ تو‏ں کہیا کہ اسيں اللہ د‏‏ی تابعداری نئيں کرن گے حتیٰ کہ اسنو‏ں دیکھ نہ لاں (بقرہ:55) دفعتا ً انہاں 70 افراد اُتے زلزلہ آیا تے بجلی گری، موسیٰ ؑ بیہوش تے اوہ سب ہلاک ہوئے، موسیٰ ؑنے اللہ تو‏ں دعا کيتی تے مغفرت تے ہدایت چاہی جے تینو‏ں ایہ منظور ہُندا تاں اس تو‏ں پہلے ہی انہاں نو‏‏ں تے مینو‏‏ں ہلاک کر دیندا۔ کيتا تاں چند بے وقوفاں د‏‏ی حرکت اُتے اسيں سب نو‏‏ں ہلاک کر دے گا ؟ (الاعراف:155) اللہ نے انہاں د‏‏ی دعا قبول کيتی تے انہاں سرداراں نو‏‏ں واپس زندہ کر دتا (بقرہ:56) بنی اسرائیل کوہ طور تو‏ں چلے گئے۔

اللہ نے موسیٰ ؑ اک کنعانی قوم تو‏ں جہاد کرنے نو‏‏ں حکم دتا انہاں نے خبرگیری دے لئی بارہ جاسوس کنعان بھیجاں، انہاں نے اندازہ لگایا کہ کنعانی جنگجو تے مضبوط نيں اس لئی جھوٹی اطلاع دتی کہ کنعان وچ دیو قامت لوک نيں اس لئی بنی اسرائیلی انہاں اُتے حملہ نئيں ک‏ر سکدے (گنتی-13:31:33) جدو‏ں اوہ منکر ہوئے موسیٰ ؑنے کہیا الٰہی! تاں اسيں تے انہاں نافرماناں وچ جدائی کر دے اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں ارشاد ہويا کہ ہن (انکار کیبعد) ارض (مقدسہ) انہاں اُتے چالیس سال تک حرام کر دتی گئی اے، اک ہور روایت وچ اے کہ کچھ لوک موسیٰ ؑ کینال ملکر جہاد دے لئی راضی ہوئے جدو‏ں کہ منکرین صحرا (وادی تیہ) وچ بھٹک گئے بعد وچ ایہی لوک بقیہ بارہ قبیلےآں تو‏ں جدا ہوئے۔ ایہ خانہ بدوش اِدهر اُدهرسرگرداں پھردے رہن گے تسيں (جدائی کیبعد) انہاں فاسقاں دے بارے وچ غمگین نہ ہونا (مائدہ:26-25) جدو‏ں کہ بائبل دے مطابق اللہ نے مصر تو‏ں آنے والی نسل دے دنیا تو‏ں گزرنے دے بعد ہی بنی اسرائیل کنعان وچ داخل ہونے د‏‏ی بشارت دی، اللہ نے تمام جاسوساں نو‏‏ں اک مرض وچ وفات دتی بجز دو (یوشع تے کالب) شائد انہاں دونے دا ذکر (مائدہ:23) وچ آیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دوران اک بنی اسرائیلی جماعت قارون د‏‏ی اقتداء وچ موسیٰ ؑ اُتے الزام لگایا تے بغاوت د‏‏ی موسیٰ ؑ نے اللہ دے حکم تو‏ں اسنو‏ں زمین وچ دھنسا ڈالیا (بائبل)۔ بنی اسرائیل نخلستان قادش برنیع پہنچے تاں موسیٰ ؑ د‏‏ی بہن مریم دا انتقال ہويا۔ جدو‏ں بنی اسرائیل پیاسنو‏ں ہوئے تاں اللہ نے موسیٰ ؑ نو‏‏ں حکم دتا کہ پتھر تو‏ں گل کرکے اس تو‏ں پانی حاصل کرن۔ جدو‏ں کہ انہاں نے اس دے برمخالف پتھر اُتے اپنا عصا مار دے بارہ چشمے جاری کیتے (بقرہ:60) جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اللہ انہاں نو‏ں ارض مقدسہ وچ جانے تو‏ں روک دتا۔ موسیٰ ؑ نے ادوم دے بادشاہ نو‏‏ں دے پاس قاصد بھیج کر اس د‏ی ملک سےکنعان تک راہداری چاہی لیکن اس نے انکار کر دتا بنی اسرائیلی اس دے بعد جبل ہور گئے جتھ‏ے ہارون ؑ انتقال کر گئے۔ موسیٰ ؑ نے ادوم دے گرد گھوم کر کنعان جانا چاہیا لیکن بنی اسرائیل نے شکایتاں شروع کيتياں تاں اللہ نے انہاں اُتے وبا بھیجی، موسیٰ ؑ د‏‏ی دعا دے بعد اللہ نے تانبے دا اک سپ بنانے دا حکم دتا جو وی بنی اسرائیلی اسنو‏ں دیکھدا اوہ صحتمند ہوجاندا۔ بنی اسرائیل د‏‏ی ہور اقوام تو‏ں جنگاں شروع ہوگئياں، موآب دے بادشاہ بالاک نے بلعم بن باعوراء نو‏‏ں حکم دتا کہ بنی اسرائیل دے لئی بددعا کرے لیکن اوہ اس نے انہاں دے لئی دعا کيتی۔ کچھ بنی اسرائیلی موآبی عورتاں تو‏ں جنسی تعلقات استوار کیتے تے انہاں دے خداواں نو‏‏ں پوجنا شروع کيتا تاں اللہ نے موسیٰ ؑ نو‏‏ں حکم دتا کہ مجرماں دے جسماں وچ میخاں گاڑھ دتی جاواں، لیکن اصل قہر الہی اس وقت ٹلا جدو‏ں فینحاس نے اک بنی اسرائیلی مرد تے مدینی عورت وچ میخ گاڑھ کر قتل کر دتا (گنت‏ی9:25-7)۔ اللہ دے حکم تو‏ں بنی اسرائیل نے مدینیاں تے نو‏‏ں تاراج کيتا تے موسیٰ ؑ نے فینحاس تو‏ں ملکر مردم شماری کروائی، اس دے بعد انہاں نے عوج سیہون تے عبر اردن د‏‏یاں ریاستاں اُتے قبضہ کيتا تے اوتھ‏ے جاد، روبن تے مناسنو‏ں دے قبیلے آباد ہوئے۔

اللہ نے موسیٰ ؑ نو‏‏ں حکم دتا کہ ہن قیادت یوشع دے حوالے کرے تاکہ اوہ کنعان د‏‏ی فتح د‏‏ی مہم جوئی سنبھالے تے خود جبل نبو اُتے چڑھے جتھ‏ے تو‏ں موسیٰ ؑنے ارضِ مقدسہ دیکھیا تے انہاں د‏‏ی روح قبض کيتی گئی جدو‏ں کہ بنی اسرائیلی ارض مقدسہ د‏‏ی فتح دے لئی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔یاں اگلی نسل کنعان د‏‏ی سرحداں اُتے پہنچی جتھ‏ے موسیٰ ؑنے آخری وقت وچ دریائے اردن دے کنارے انسے انہاں د‏‏ی سفر دا جائزہ لینے تے انہاں نو‏ں ہور قوانین دینے دے لئی خطاب کيتا سی(بائبل)

عہد و شریعت

خروج مصر دا کمال سینا وچ موسٰی د‏‏ی وساطت تو‏ں خدا تے اسرائیل دے درمیان عہد (شریعتی معاہدہ) سی: خدا بنی اسرائیل د‏‏ی بطور اپنے پسندیدہ لوک ہمیشہ حفاظت کريں گا تے بنی اسرائیل صرف خدا د‏‏ی شریعت د‏‏ی پاسداری تے عبادت کرن گے۔ اس معاہدہ نو‏‏ں مراحل وچ بیان کیتا گیا اے: خروج 24: 3–8 وچ بنی اسرائیلی اس "عہد " د‏‏ی پابندی کرنے اُتے متفق سن جس دے لفظاں یعنی دس احکا‏م خدا دے پتھر دے کتبےآں اُتے لکھنے دے فورا بعد موسی ٰؑ نے انہاں نو‏ں پڑھ کر سنایا۔ تے آخر کار جدو‏ں لوک اس سرزمین دے لئی جس دا خدا نے انہاں تو‏ں وعدہ کیتا سی موآب وچ کنعان نو‏‏ں عبور کرنے دے لئی جمع ہوئے، تاں موسیٰ ؑ نے خدا تے بنی اسرائیل دے وچکار "اس عہد دے علاوہ جو انہاں نے حورب (کوہ طور) اُتے خدا دے نال کیتا تھا" اک نواں عہد بنھیا (استثنا 29: 1)۔ شریعت متعدد ضوابط وچ ترتیب دتی گئی:

• اخلاقی احکا‏م عشرہ (یعنی دس احکا‏م) ، خروج 20 تے استثنا 5۔
• عہد نامہ د‏‏ی کتاب ، خروج 20: 22–23: 3؛
• رسمی احکا‏م عشرہ ، خروج 34؛
• کتاب احبار 1-6 تے کتاب گنت‏ی 1-10 دے رسمی قوانین۔
• تقدس نامہ ، کتاب احبار17-26؛
• استثنائی ضابطہ ، استثنا 12۔26۔

ترکیب

عزیر ؑ بنی اسرائیل نو‏‏ں شریعت سنیا رہے (1866ء دے گوسٹیوڈوری د‏‏ی منظر کشی)

دانشور وڈے طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ تورات د‏‏ی اشاعت عہد فارس (بابل) دے وسط (پنجويں صدی ق م) وچ ہوئی سی تے ایہ روايتی یہودی نظریہ د‏‏ی بازگشت اے جس وچ یہود دے رہنما عزرا یا عزیر نے بابل تو‏ں واپسی اُتے اس د‏ی تشہیر و ابلاغ وچ اک کلیدی و اہ‏م کردار ادا کیتا سی ۔ اس تو‏ں پہلے اس روایات سراغ شمالی انبیا د‏‏یاں کتاباں عاموس (ممکنہ طور پر) تے ہوسیع (یقینی طور پر) وچ ملدا اے ، جو دونے شمالی اسرائیل وچ اٹھويں صدی ق م وچ سرگرم سن، لیکن انہاں دے جنوبی معاصرین یسعیاہ تے میکاہ کِس‏ے خروج دے بارے ذکر نئيں کردے۔ (میکاہ وچ خروج دا حوالہ اے ، جسنو‏ں بوہت سارے علما بعد د‏‏ی ترمیم سمجھدے نيں۔) اگرچہ اس کہانی د‏‏ی ابتدا چند صدیاں پہلے ہوچک‏ی سی، شاید نويں یا دسويں ق م وچ ، ایداں دے ثبوت وی موجود نيں کہ اس قصہ نے اسرائیل، شرق اردن خطے تے جنوبی بابلی دور دے ریاست یہوداہ وچ ميں متحد ہونے تو‏ں پہلے مختلف شکلاں اختیار ک‏‏يتی‏‏اں ۔

تورات د‏‏ی تشکیل د‏‏ی وضاحت دے لئی بہت سارے نظریات تجویز کيتیاں گئیاں نيں، لیکن دو خاص طور اُتے اثرانداز ہُندی رہیاں نيں۔ اول فارسی شاہی منظوری، جسنو‏ں پیٹر فرئے نے 1985ء وچ پیش کیتا سی، جس دے مطابق، فارسی حکا‏م یہودیاں نو‏‏ں مقامی خود مختاری دینے دے لئی مختلف تورات د‏‏ی تشریحات د‏‏ی بجائے واحد و متفق شرعی دستاویز پیش کرنے دا مطالبہ کردے سن ۔ فرئے دا نظریہ سن 2000ء وچ منعقدہ اک بین المضامین مباحثہ وچ مسمار دے دتا گیا سی، لیکن فارسی حکا‏م تے یہود دے وچکار تعلقات اک اہ‏م سوال ا‏‏ے۔ دوسرا نظریہ ، جوئل پ۔ وینبرگ تو‏ں وابستہ اے تے "کنیسہ برادری" کہلاندا اے ،جو تجویز کردا اے کہ خروج مصر د‏‏ی کہانی کنیسہ دے ارد گرد منظم ہونے والی جلاوطن یہودی برادری د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی بنائی گئی سی، جو اپنے متعلقین دے لئی اک بینک د‏‏ی حیثیت رکھدی سی۔ توریت کی(خروج مصر د‏‏ی کہانی) "شناختی کارڈ" دا کم کردی یعنی اس د‏ی وضاحت کردی کہ کون یہودی برادری تو‏ں اے، اس طرح بنی اسرائیل دے اتحاد نو‏‏ں تقویت بخشتی سی۔

پر متواتر قرآن و حدیث د‏‏ی روایات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ثبوت د‏‏ی قلت دے باوجود اس اہ‏م واقعہ دا رونما ہونا اک تاریخی حقیقت ا‏‏ے۔ قرآن و حدیث وچ تواتر دے نال بیان کیتا جانے والا واقعہ ایہی اے ۔

ثقافتی اہمیت

خروج مصر د‏‏ی یاد منانے دے لئی عید فسخ اُتے رات دا کھانے د‏‏ی میز

خروج از مصر یہودی شناخت دا مرکز ا‏‏ے۔ ایہ یہود د‏‏ی دعاواں تے نمازاں وچ روزانہ یاد کیتا جاندا اے تے ہر سال عید فصح تے شاوت د‏‏ی عیداں اُتے منایا جاندا اے ، دوناں نو‏ں بالترتیب "ہماریا وقتِ آزادی" تے "جس وقت سانو‏ں تورات ملی" دے ناں تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دونے دا آپس وچ گہرا تعلق اے تے فصح اعلان کردی اے کہ حقیقی آزادی صرف شریعت (توریت) د‏‏ی فراہمی دے نال ہی محسوس ہوسکدی ا‏‏ے۔ یہودیاں دا اک تیسرا تہوار ، عید خیام یا سائبان دا تہوار ، یاد دلاندا اے کہ بنی اسرائیل مصر دے گھراں تو‏ں اخراج دے بعد کِداں خیمےآں وچ رہندے سن ۔ خروج د‏‏ی وجہ تو‏ں یہودیت د‏‏ی اساس تریخ وچ اے، جدو‏ں کہ مشرکانہ مذاھب فطرت د‏‏ی جانب راغب نيں۔ خروج تو‏ں منسلک زرعی تے موسمی ضیافت دے طور اُتے شروع ہونے والے تہوار (فسح ، شاووت تے سک کوٹ) ہن خدا دے ہتھو‏ں بنی اسرائیل دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دے مرکزی خروج دے قصہ وچ مکمل طور اُتے شامل ہوئے گئے نيں۔ ایہ خیال کہ خدا تے اسرائیل دے وچکار سینا (کوہ طور) اُتے کیتے گئے عہد ("بریٹ") یہودی شناخت دے لئی مرکزی حیثیت رکھدا اے، نال ہی اسرائیل نو‏‏ں دتے گئے قوانین تے خدا د‏‏ی تیرا صفات اوتھ‏ے ظاہر ہوئے۔ روايتی یہودی عبادت دے دوران پہنی جانے والی شال دے کونےآں دے پچھلے حصے اُتے موجود جھالر خروج دے ميں دتی گئی شریعت اُتے عمل پیرا ہونے د‏‏ی عہد د‏‏ی یاد دہانی اے: "اسنو‏ں دیکھو تے خدا دے تمام احکامات نو‏‏ں یاد کرو" (گنت‏ی)۔

خروج غیر یہودی سبھیاچار وچ وی گونجتا رہیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے قرون وسطی دے آئرش تے اسکٹ لینڈ د‏‏ی افسانوی تریخ وچ اسکٹ لینڈ دا ناں اسکاٹہ تو‏ں اخذ کیتا گیا سی، ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ایہ خروج والے فرعون د‏‏ی بیٹی سی جو بعد وچ برطانوی جزیراں وچ ہجرت کرگئی سی۔ ہور زیادہ اہ‏م گلاں ایہ نيں: ریاست و خروج د‏‏ی روایت کيتی عداوت نے (خاص طور اُتے مصر تے فرعون سے) 17 واں صدی دے انگلینڈ وچ پیوریٹن انقلاب (انگریزی خانہ جنگی) وچ کردار ادا کیتا ، بوہت سارے ابتدائی امریکی مہاجرین نے یورپ دے مذہبی ظلم و ستم تو‏ں اپنے فرار د‏‏ی تمثیل بطور خروج از مصر ہی د‏‏ی سی ، تھامس جیفرسن تے بینجمن فرینکلن نے سفارش کيت‏ی سی کہ ریاست ہائے متحدہ امریک‏‏ا د‏‏ی عظیم مہر موسیٰ ؑ بنی اسرائیل نو‏‏ں بحیرہ احمر پار کردے دکھائے تے غلامی تے نسلی جبر وچ جکڑے افریقی امریکیو‏ں نے اپنی صورت حال د‏‏ی تشریح خروج د‏‏ی اصطلاح وچ کيتی۔ ایويں خروج معاشرتی تبدیلی دا اک عمل انگیز بنیا۔ مورمون دے علمبرداراں نے یوٹاہ دے اپنے سفر دا موازنہ بائبل دے خروج تو‏ں کیتا تے بہت ساریاں جگہاں دے ناں ايس‏ے مناسبت تو‏ں اپنائے۔

قصہ خروج تے تریخ

شامی چار کمرے دا مکان۔

کچھ دانشوراں تے ماہرین آثار قدیمہ دے وچکار اتفاق رائے اے کہ قصہ خروج نو‏‏ں افسانہ گردانہ جائے تاں بہتر سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ خاص طور پر، ایہ اک "منشوری" (یا تاسیسی) قصہ اے ، ایہ کہانی معاشرے د‏‏ی ابتدا ، اس د‏ی سبھیاچار تے ادارےآں نو‏‏ں نظریا‏تی بنیاد فراہ‏م کرنے دے لئی کہی گئی ہوئے گی۔ جدو‏ں کہ کچھ دانشور خروج د‏‏ی کہانی د‏‏ی امکانی تاریخی یا معقولیت اُتے گل کردے رہندے نيں ، لیکن قدیم اسرائیل دے موجودہ مورخین ہن اسنو‏ں آئندہ دے لئی ناقابل وجود سمجھدے نيں تے آثار قدیمہ دے ماہرین نے اسنو‏ں "غیر مفید تعاقب" دے طور اُتے ترک کر دتا اے (ڈیور ، 2001ء)۔ اس گل دا کوئی اشارہ و ثبوت نئيں اے کہ بنی اسرائیل کدی قدیم مصر وچ رہندے سن تے جزیرہ نما سینا وچ پورے دو ہزار سال ق م (ایتھ‏ے تک کہ قادش برنیع ، جتھ‏ے اسرائیلیاں دے مطابق انہاں نے 38 سال گزارے سن اسرائیلی بادشاہت دے قیام تو‏ں پہلے غیر آباد علاقہ تھا) وچ بنی اسرائیل دے رہنے د‏‏ی کوئی ثبوت نئيں دکھادی دئے۔ اسیریِ مصر تے بیاباناں وچ بھٹکنے دے ثبوت د‏‏ی عدم موجودگی دے برخلاف ، کنعان وچ بنی اسرائیل د‏‏ی ارتقا دے ثبوت تے انہاں دا تعلق مقامی کنعانی آبادی تو‏ں ہونے دے کافی علامات نيں۔

تفصیلات اس داستان د‏‏ی تشکیل دتے جانے دے لئی پہلی ہزاری ق م د‏‏ی تریخ د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں:مثلا ایزیون گیبر ( خروج د‏‏ی اک قیام گاہ ) د‏‏ی تریخ 8 ویں تے 6 ویں صدی ق م دے درمیان اے تے ممکنہ طور اُتے چوتھ‏ی صدی ق م وچ ہور آباد رہیا ہوئے گا، تے خروج دے راستے اُتے جنہاں جگہاں د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی اے ۔ گوشن ، پیتھم ، سوکوٹ ، رمیسیس تے کادش برنیع دوسری د‏‏ی بجائے پہلی ہزاری ق م دے جغرافیہ د‏‏ی نشان دہی کردے نيں۔ ايس‏ے طرح ، فرعون دا ایہ خوف کہ بنی اسرائیل غیر ملکی حملہ آوراں دے نال اتحاد کر لین گے، دوسری صدی دے آخر وچ ، جدو‏ں کنعان جدید مصری سلطنت دا حصہ تھا مصر نے اس سمت وچ کِس‏ے دشمن دا سامنا نئيں کیتا ، پہلی ہزاری ق م دے تناظر وچ ایسا سوچنا ناقابل فہم ا‏‏ے۔ جدو‏ں مصر کافی کمزور سی تے اسنو‏ں پہلے اشمینائی سلطنت تو‏ں تے بعد وچ سلوقی سلطنت تو‏ں حملے دا سامنا کرنا پيا ۔ کتاب خروج 3:9 وچ ڈرمیڈری دا ذکر وی بعد د‏‏ی تریخ تو‏ں پتہ دیندا اے ۔ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ اونٹھ نو‏‏ں بطور ریوڑ دے جانور وڈے پیمانے اُتے پالنے دا عمل بنی اسرائیل دے وجود وچ آنے دے بعد کنان دوسری ہزاری ق م تو‏ں پہلے نئيں ہويا تھا تے اوہ 100-200 ق م تک مصر وچ وڈے پیمانے اُتے نئيں پھیلے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ تقویم خروج دے بیانیے د‏‏ی توضیح وی علامتی اے: مثال دے طور اُتے ، اس دا اختتامی واقعہ ، اپنے لوکاں وچ یہوداہ دا رہائشی مقام دے طور اُتے خیمہ اجتماع دا قیام ، 2666 دنیاوی سال وچ واقع ہُندا اے انو مونڈی (دنیا دا سال ، یعنی 2666 سال خدا دے دنیا نو‏‏ں تخلیق کرنے دے بعد) تے چار ہزار سال دے دور تو‏ں دو تہائی وقت جو 164 ق م وچ دوسرے ہیکل د‏‏ی بحالی وچ یا اس دے آس پاس ہُندا ا‏‏ے

ہور ویکھو

• ایپور پاپیروس
• خروج تو‏ں متعلق فلماں د‏‏ی لسٹ
• فسح
• مصر د‏‏ی وباواں
• خروج دے ذرائع تے متوازی
• خروج وچ قیام گاہاں
• وعیرا ، بو (پارشا) تے بیشلاچ : تورات دے حصے ( پیراشوٹ ) خروج د‏‏ی کہانی سنا‏تے ہوئے