Son

	Vos an lenga piemontèisa
	Për amprende a dovré 'l sistema dle parlà locaj ch'a varda sì.

Ël son a peul esse definì da na mira psicològica o fìsica. Da la prima mira, a l'é la sensassion produvùa cand na përturbassion apropià a riva a l'orija. Da la sconda, a l'é lë stìmol ch'a peul produve la sensassion ëd son. Ël fàit che a-i sia damanca ëd n'osservator përchè ël son a esista, a dipend da la definission ch'as deuvra.

Ël son a resta n'onda mecànica longitudinal ant un mojen elàstich e a l'é classificà, conforma a soa frequensa, tanme sentù da l'orija uman-a (frequensa antra 20 e 20.000 Hz); infrassònich, sota la rispòsta d'orija uman-a (frequensa sota ij 20 Hz); ultrassònich, dzora la rispòsta dl'orija uman-a (frequensa dzora ij 20.000 Hz). La përturbassion a l'é produvùa da la vibrassion d'un còrp material.
Un romor a peul esse definì tanme un son dëspiasos. An sla base ëd costa definission, minca son a peul esse un romor për chèich osservator.

Ël volum d'un son a l'é la grandëssa dla sensassion dël sente produvùa dal son.

L'andi dël son

L'andi dël son a varia ëd fasson ëstragròssa an fonsion dël material a travers ël qual a viagia. A dipend da la costanta elàstica dël mojen e da soa densità.
Për esempi, a na temperadura ëd 0°C, l'andi dël son a l'é:

ëd 331,5 méter al second ant l'aria
ëd 1270 méter al second ant l'idrògen
ëd 1450 méter al second ant l'eva
ëd 5100 méter al second ant ël fer
ëd 5500 méter al second ant ël véder

La rifrassion dël son

Ant un mojen uniform an arpòs ël son a viagia an tute le diression con n'andi costant. Sì nopà ël mojen a l'é nen uniform, ël son a së spantia nen ëd fasson uniforma, përchè l'andi a l'é pì grand an na part dël mojen. Ël pieghesse dël son për via d'un cangiament d'andi a l'é ciamà rifrassion.

Lë spantiament nen uniform dël son ant l'aria lìbera a l'é n'esempi ëd cost efet. Si l'aria a fussa an arpòs e daspërtut a na temperadura costanta, ël son a viagërìa ëd fasson uniforma an tute le diression. Tutun sòn a ancàpita motobin da ràir, dagià che da ràir l'aria a l'é fërma e scasi mai la temperadura a l'é uniforma.
Ant un di d'istà sclint la surfassa dla tèra a së scàuda e l'aria ch'a toca la surfassa a l'ha na temeradura motobin pi àuta che ij seuli superior. Dagià che l'andi dël son a aumenta con l'aumenté dla temperadura, ël son a viagia pi an pressa davzin a la surfassa che ai livej pi àut. L'arzultà ëd sa diferensa d'andi a l'é che l'onda as piega leugna da la surfassa. Për n'osservator an sla surfassa, ël son a smija nen viagé tant leugn ant un di parèj, përchè a l'é arpossà leugn da chiel.
An na neuit ësclinta, ël teren a së sfrèida pi an pressa che l'aria dëdzora; donca ël seuli d'aria tacà al teren a peul ëdventé pi frèid che coj pì an àut. L'arzultà a l'é che ël son a viagia pi an pressa a livel pi àut che a col pi bass e, 'me conseguensa, a resta piegà vers ël bass. Dagià che ël son a cala giù a la surfassa, a smija viagé a distanse pi grande che d'àutre vire.

Ëdcò ël vent a l'é un fator ëd rifrassion dël son. Si l'aria a bogia, ël son a viagia a travers ël mojen mòbil con sò andi sòlit rëspet a l'aria, ma sò andi relativ al teren a l'é aumentà o diminuì da la quantità d'andi dl'aria, sconda che ël vent a sofia ant la midema diression o an diression opòsta. Si l'andi dl'aria a cangia a vàire livej, la diression dël son a resta modificà.
Ël fërtage a fa sì che l'andi dël vent a sia pi cit a la surfassa che a livej pi an àut; donca ël son ch'a viagia contra vent a l'é piegà vers l'àut e a chita la surfassa, antant che col ch'a viagia ant ël midem vers a l'é piegà vers ël bass. L'arzultà a l'é che për n'osservator an sla surfassa ël son a viagia pi leugn con ël vent che contra 'd chiel.

Arflession d'onde sonore

J'onde sonore a son arfletùe da le surfasse tanme le muraje, le montagne, le nìvole o ël teren. Da ràir as sent un son sensa j'arflession ch'a lo compagno, dzortut andrinta a n'edifissi, anté che le muraje e la mobilia a constituisso dle surfasse d'arflession. Ël barboté dël tron a l'é an gran part dovù a j'arflession sucessive an sle nìvole e an sël teren.

L'orija a peul dserne doi son tanme separà mach s'a la argionzo con almanch 0,1 second ëd diferensa; dësnò costi as mës-cio e a dan l'ampression d'un son ùnich. Si un son ëd curta durà a l'é arfletù andaré a l'osservator apress 0,1 second o pi, chiel-sì a lo sent tanme n'arpetission dël son original, n'arson.

L'arflession dj'onde sonore as deuvra për determiné la profondità ëd j'océan. N'ampulsion sonora a l'é mandà sota l'eva da na barca. Apress esse arfletusse an sël fond marin, ël son a l'é cujì da n'arseivitor montà an sla barca sota l'eva, e l'antërval ëd temp a l'é argistrà. Conossù l'antërval ëd temp e l'andi dël son sota l'eva, as peul calcolesse la profondità dël mar an col pont-lì.

La riverberassion

Na vira che un son a ancamina an na stansia, a continua për via dj'arflession arpetùe contra le muraje, fin-a che soa antensità a së sbassa tant da podèisse pi nen sent-se. Si le muraje a son dij bon arfletent ëd son, për esempi ëd màrmol, ël son as peul continuesse a sent-se për un temp apressiàbil apress che ël son originari a l'ha chità. L'arflession arpetùa che a càusa costa përsistensa dël son a l'é dita riverberassion.

An na sala dë spitàcoj o na sala ëd classa a l'é nen desideràbil ch'a-i sia tròpa riverberassion. L'armedi pràtich a l'é col ëd coaté part ëd le muraje con dël material ch'a surbiss ël son, ëd sòlit chèich sostansa porosa. Ij moviment regolar dle molécole d'aria, ch'a constituisso j'onde sonore, a son convertì an moviment iregolar (calor) ant ij përtusin ëd si materiaj e ëd conseguensa meno energìa sonora a l'é arfletùa.