Zlodowacenie
Zlodowacenie, in. glacjacja (fr. glaciation, od łac. glacio ‛zamrażam’) – okres, w czasie którego znaczne obszary Ziemi pokryte są lądolodem.
W historii Ziemi okresy lodowcowe występowały kilkukrotnie, również obecnie trwa taki okres, potocznie zwany epoką lodową. Prawdopodobnie w każdym z wielkich zlodowaceń następowały po sobie regularne okresy lodowcowe, w których lód zajmował większe obszary (glacjały) oraz przejściowe okresy, w których lądolód cofał się, ale nie zanikał (interglacjały, obecnie).
Starsze zlodowacenia
[edytuj | edytuj kod]O zlodowaceniach przedczwartorzędowych, w prekambrze, karbonie i permie świadczą resztki utworów lodowcowych (np. tillity), zachowane w osadach w Afryce, Australii czy Ameryce Południowej.
| Czas w mln lat | Okres | Zlodowacenia |
|---|---|---|
| 2,58–0 | czwartorzęd | plejstoceńskie |
| 360–260 | perm/karbon | Gondwany na półkuli południowej |
| 460–430 | ordowik/sylur | saharyjskie |
| 585–582 | ediakar | Gaskiers |
| 770–635 | kriogen | Kaigas, Sturtian*, Marinoan* |
| 2450–2220 | sider/riak | hurońskie |
* Zlodowacenie o skali globalnej, tzw. Ziemia-śnieżka.
Zlodowacenia plejstoceńskie
[edytuj | edytuj kod]Badania rdzeni lodowych z Antarktydy i Grenlandii dostarczają danych na temat temperatur panujących w plejstocenie, pokazują np. regularny cykl ochłodzeń i ociepleń, zsynchronizowany prawdopodobnie z cyklami Milankovicia.
W czasie plejstocenu klimat ulegał znacznym wahaniom, po fali zimna (glacjale) następowało ocieplenie zwane interglacjałem.
- 1200–950 (250) – zlodowacenie podlaskie (północno-wschodniopolskie, Narwi) (Günz)
- 950–730 (220) – interglacjał przasnyski (podlaski) (Günz/Mindel)
- 730–430 (300) – zlodowacenie krakowskie (południowopolskie, Sanu) (Mindel)
- 430–300 (130) – interglacjał mazowiecki (wielki) (Mindel/Riss)
- 300–130 (170) – zlodowacenie środkowopolskie (Odry, Odry i Warty) (Riss)
- 130–115 (15) – Interglacjał eemski (Riss/Würm)
- 115–11,5 (103,5) – zlodowacenie północnopolskie (bałtyckie, Wisły, Vistulian, Wisła, wisła) (Würm)
Poszczególne glacjały trwały od 100 do 300 tys. lat. Dzieli się je na jednostki niższej rangi: stadiały i interstadiały, fazy i interfazy oraz glacietapy i interglacietapy. Interglacjały trwały od 15 do 220 tys. lat, były więc bardziej nieregularne i charakteryzowały się różnymi średnimi temperaturami. Podczas plejstocenu nawroty zimna rangi glacjału miały miejsce co najmniej 3–4 razy, do około 9 razy. Z zapisów rdzeni lodowych i morskich wiadomo o około 50 epizodach w ciągu plejstocenu rangi glacjału, ale nie każdy był okresem stricte glacjalnym.
Brak zlodowaceń
[edytuj | edytuj kod]W erze mezozoicznej (186 milionów lat) oraz w długich przedziałach czasu w prekambrze nie odnaleziono śladów zlodowaceń (pomijając ewentualne lokalne zlodowacenia obszarów górskich).
Przebieg zlodowacenia
[edytuj | edytuj kod]Podczas glacjału wyróżnić można kilka etapów. W początkowej fazie następuje szybka transgresja lodowca, gdyż klimat szybko oziębia się, następują obfite opady śniegu, który nie topnieje w ciągu lata, lecz gromadzi się, rekrystalizuje w lód lodowcowy, który pod własnym ciężarem rozpływa się na wszystkie strony. Następnie, po krótkim okresie postoju, czoło lodowca może oscylować kilkakrotnie, cofając się i posuwając do przodu, co sprzyja powstawaniu moren czołowych, sandrów oraz wielkich pradolin i jezior morenowych. W ostatniej fazie lądolód ulega regresji, wycofując się z zajętych obszarów, miejscami przekształcając się w tzw. martwy lód. Ponieważ regresja lodowca jest relatywnie szybka, powstają takie utwory polodowcowe jak; morena denna, ozy, kemy, jeziora rynnowe i wytopiskowe. W fazie recesji lądolód może całkowicie zniknąć lub tylko cofnąć się znacznie, po czym często następuje kolejna transgresja, w ten sposób w okresie glacjałów pojawiają się krótsze etapy stadialne.
Przyczyny zlodowaceń
[edytuj | edytuj kod]Za główną przyczynę fluktuacji klimatu o randze glacjału uważa się obecnie periodyczne zmiany nasłonecznienia Ziemi związane z cyklami Milankovicia. Główny trend modyfikowany jest przez krótsze zmiany od 10 000 do 1000 lat związane modą cyrkulacji termohalinowej w oceanach, takie jak wydarzenia typu Dansgaard-Oeschger oraz Heinrich. Odgrywają one dominującą rolę w szybkich zmianach klimatu o dużej amplitudzie, szczególnie w jego glacjalnej modzie (np. MIS 3). Najsilniejszy wpływ ochłodzenia notowany jest w rejonie Północnego Atlantyku. Związane jest to z zatrzymaniem lub osłabieniem pasa transmisyjnego ciepła, jakim są ciepłe prądy oceaniczne (zob. cyrkulacja termohalinowa), chociaż wiadomo, że same zmiany mają wpływ niemal globalny. Podczas zlodowaceń przedczwartorzędowych zmiany położenia kontynentów związane z ruchem płyt litosfery mogły wpływać na cyrkulację wód oceanicznych. Na szybkie zmiany pogody wpływ ma także zapylenie atmosfery przez wybuchy wulkaniczne.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Leszek Lindner. Nowe spojrzenie na liczbę, wiek i zasięgi zlodowaceń środkowopolskich w południowej części środkowowschodniej Polski. „Przegląd Geologiczny”. 53 (2), s. 145–150, luty 2005. PIG.
- Andrzej Ber, Leszek Lindner, Leszek Marks. Propozycja podziału stratygraficznego czwartorzędu Polski. „Przegląd Geologiczny”. 55 (2), s. 115–118, luty 2007. PIG.
- L. Lindner i inni, Correlation of main climatic glacial-interglacial and loess-palaeosol cycles in the Pleistocene of Poland and Ukraine, „Acta Geologica Polonica”, 52 (4), 2002, s. 459–469 [zarchiwizowane z adresu 2005-05-08] (ang.).