Obszar postradziecki

Obszar postradziecki (poradziecki, postsowiecki, posowiecki), znany także jako kraje byłego ZSRR, kraje (państwa, republiki) postradzieckie (poradzieckie, postsowieckie, posowieckie), dawne republiki radzieckie (sowieckie), WNP i kraje (państwa, republiki) bałtyckie (nadbałtyckie) lub (w Rosji) bliska zagranica (w odróżnieniu od dalekiej zagranicy – krajów, które nigdy nie należały do ZSRR) – to niepodległe państwa, które wystąpiły ze Związku Radzieckiego w wyniku jego rozpadu 26 grudnia 1991 roku.

Kraje postsowieckie są przedmiotem różnych badań w dziedzinach geografii, historii, polityki, ekonomii i kultury.

Państwa i regiony geograficzne

Kraje postradzieckie zwykle dzieli się na pięć grup. Zasada, według której kraj jest przypisywany do danej grupy, opiera się na czynnikach geograficznych i kulturowych, a także na historii stosunków z Rosją.

Kraje bałtyckie:
- Estonia,
- Litwa,
- Łotwa.
Azja Środkowa:
- Kazachstan,
- Kirgistan,
- Tadżykistan,
- Uzbekistan,
- Turkmenistan.
Kaukaz Południowy (Zakaukazie):
- Armenia,
- Azerbejdżan,
- Gruzja.
Kraje Europy Wschodniej:
- Białoruś,
- Mołdawia,
- Ukraina.
Rosja jest zwykle uznawana za odrębną kategorię ze względu na dominującą rolę w regionie.

Więzi historyczne

Rosja jest historycznie związana ze wschodniosłowiańskimi państwami postradzieckimi, ponieważ na ich terytoriach tworzyła swoją państwowość. Jej korzenie sięgają do słowiańskiego protopaństwa (Ruś Kijowska). Następnie terytoria Ukrainy i Białorusi były częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Austro-Węgier, Polski.

Azja Środkowa i Kaukaz Południowy zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego dopiero w XVIII–XIX wieku.

Kraje bałtyckie (z wyjątkiem Litwy, w średniowieczu – Wielkiego Księstwa Litewskiego) były pod władzą Zakonu krzyżackiego, Danii, Polski i Szwecji przez znaczną część okresu swojego istnienia, zanim zostały przyłączone do Imperium Rosyjskiego w XVIII wieku, a później stały się niepodległymi państwami po I wojnie światowej.

Osobny artykuł: Okupacja krajów bałtyckich.

Według oficjalnego stanowiska ZSRR, potwierdzonego przez rosyjskie MSZ, przyłączenie Litwy, Łotwy i Estonii w 1940 roku do Związku Radzieckiego spełniało wszystkie normy prawa międzynarodowego według stanu na 1940 rok. Uznając de facto integralność granic ZSRR według stanu na czerwiec 1941 roku na konferencjach w Jałcie i Poczdamie, wiele krajów zachodnich równocześnie nie chciało uznać tego stanu de iure aż do 1975 roku, kiedy uczestnicy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Helsinkach, podpisując Akt Końcowy KBWE, ogłosili nienaruszalność granic europejskich w ogóle, a tym samym uznali granice ZSRR według stanu na 1975 rok.^[1]

WNP i kraje bałtyckie

WNP i kraje bałtyckie – określenie 15 współczesnych państw, które do 1991 roku były republikami, wchodzącymi w skład ZSRR, a w latach 1991–1992 ogłosiły suwerenność (niepodległość).

Przed 2009 rokiem pojęcie „WNP i kraje bałtyckie” było równorzędne z pojęciem „obszaru postradzieckiego”. W 2009 roku Gruzja wystąpiła z WNP.

Określenie powstało po grudniu 1991 roku, kiedy kraje bałtyckie (Litwa, Łotwa, Estonia), odmówiły wejścia do składu WNP (Wspólnoty Niepodległych Państw) – regionalnej organizacji międzynarodowej stworzonej na mocy Układu białowieskiego na bazie byłych republik radzieckich, mającej na celu regulowanie stosunków między nowymi niepodległymi państwami.

Nowy Związek

Jeszcze w trakcie procesu rozpadu ZSRR proponowano utworzenie Związku Suwerennych Państw – konfederacji, do której 14 listopada 1991 roku wstępnie zgodziło się wstąpić siedem republik (Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan). Związek Suwerennych Państw ostatecznie nie powstał.

Związek Rosji i Białorusi

Osobny artykuł: Związek Rosji i Białorusi.

Idea nowego Związku została wprowadzona w życie w postaci Związku Rosji i Białorusi, który jest w fazie luźnej konfederacji i składa się na razie tylko z dwóch byłych republik radzieckich.

Państwo Związkowe Rosji i Białorusi powstało 2 kwietnia 1997 roku na bazie stworzonego wcześniej (2 kwietnia 1996 roku) Stowarzyszenia Rosji i Białorusi. Idea jego utworzenia należała do prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki.

Związek Euroazjatycki

W połowie lat 90. przez pewien czas rozważano (lecz wówczas nie uzgodniono) propozycję prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa z 29 marca 1994 roku, aby stworzyć Związek Euroazjatycki z pięciu republik (Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan).

W 2011 roku Władimir Putin powrócił do idei Związku Euroazjatyckiego na bazie Rosji, Białorusi i Kazachstanu^[2].

Organizacje regionalne

Państwa poradzieckie:
     Członkowie WNP

     Członkowie UE i NATO

     kraje poradzieckie, niewchodzące w skład WNP, NATO ani UE

Po upadku ZSRR w regionie powstało kilka organizacji i wspólnot międzynarodowych.

Trzy państwa bałtyckie nie przystąpiły do żadnej z tych postsowieckich organizacji. Ich celem od początku była integracja ze światem Zachodu (w tym wejście do Unii Europejskiej i NATO).

Poniżej przedstawione są organizacje międzynarodowe, które całkowicie lub w większości składają się z państw byłego ZSRR.

Wspólnota Niepodległych Państw

Wspólnota Niepodległych Państw (WNP) – międzypaństwowe stowarzyszenie utworzone w celu wspierania współpracy w dziedzinach polityki, gospodarki, kultury i innych. Przystąpiły do niej wszystkie byłe republiki radzieckie z wyjątkiem krajów bałtyckich. Turkmenistan i Ukraina są „członkami stowarzyszonymi” WNP, a Gruzja, która ogłosiła wystąpienie z organizacji po wojnie w Osetii Południowej^[3], przestała być członkiem WNP 18 sierpnia 2009 roku.

Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym

Do OUBZ należą Rosja, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Armenia i Uzbekistan. Zadaniem OUBZ jest koordynacja i połączenie sił w celu zwalczania międzynarodowego terroryzmu i ekstremizmu oraz nielegalnego handlu narkotykami i substancjami psychotropowymi.

GUAM

Do Organizacji na rzecz Demokracji i Rozwoju – GUAM w chwili obecnej (po wystąpieniu Uzbekistanu) należą cztery państwa: Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan i Mołdawia. GUAM uważany jest przez wielu za organizację utworzoną w celu zrównoważenia dominacji Rosji w regionie. Kraje członkowskie GUAM nie należą do innych organizacji stworzonych na terytorium byłego ZSRR, z wyjątkiem WNP.

Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza

Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza (EaWG) została stworzona przez Rosję, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan na bazie Unii Celnej WNP. Armenia, Mołdawia i Ukraina mają status obserwatora we Wspólnocie. Ukraina wcześniej ogłaszała, że jej zamiarem nie jest uzyskanie pełnego członkostwa we Wspólnocie, choć później premier Ukrainy Wiktor Janukowycz w rozmowie z Władimirem Putinem oznajmił, że Ukraina myśli o udziale w EaWG. Mołdawia także nie planuje pełnego przystąpienia do organizacji, ponieważ jednym z niezbędnych warunków jest istnienie wspólnych granic z państwami-członkami Wspólnoty. Uzbekistan zgodził się dołączyć do organizacji w październiku 2005 r.^[4], gdy rozpoczął się proces łączenia Organizacji Współpracy Środkowoazjatyckiej i Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej. Przystąpienie Uzbekistanu do organizacji w charakterze pełnoprawnego członka nastąpiło 25 stycznia 2006 roku.

Organizacja Współpracy Środkowoazjatyckiej

Organizacja Współpracy Środkowoazjatyckiej (OWŚ) została założona w 2002 roku. 6 października 2005 roku na szczycie organizacji, w związku z mającym nastąpić przystąpieniem Uzbekistanu do Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, podjęto decyzję o przygotowaniu dokumentów w celu stworzenia połączonej organizacji OWŚ-EaWG, czyli w rzeczywistości postanowiono zlikwidować OWŚ.

Szanghajska Organizacja Współpracy

Do Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SOW) należą założycielskie Chiny, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan oraz Uzbekistan, Indie, Pakistan i Iran, które przystąpiły do niej z czasem. Organizacja została założona w 2001 roku na bazie istniejącej wcześniej organizacji pod nazwą Szanghajska Piątka powstałej w 1996 roku. Cele SOW dotyczą przede wszystkim spraw bezpieczeństwa.

Alternatywny pogląd

Według byłego ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Davida Milibanda pojęcie obszaru postsowieckiego jest już nieaktualne^[5]:

Moim zdaniem Rosjanie chcą wykorzystać koncepcję tak zwanego „obszaru postradzieckiego” nie zdając sobie sprawy, że graniczące z Rosją dawne republiki radzieckie to niepodległe państwa z ustalonymi granicami.
Myślę, że to jest niedopuszczalne. Ukraina, Gruzja i inne państwa – to nie „obszar postradziecki”. To niepodległe, suwerenne kraje, posiadające prawo integralności terytorialnej.

Gospodarka

Po upadku Związku Radzieckiego dawne republiki radzieckie wybrały kapitalizm jako nowy ustrój gospodarczy. Produkt krajowy brutto we wszystkich tych krajach bardzo szybko spadł. W 1994 roku inflacja osiągnęła 400% na Ukrainie i 1258% w Kazachstanie. Jednocześnie w krajach nadbałtyckich utrzymywał się stosunkowo niski (w porównaniu z innymi krajami b. ZSRR) poziom inflacji (na Litwie inflacja wyniosła tylko 45,1%). Gospodarka byłych republik radzieckich osiągnęła najniższe wskaźniki w 1995 roku. W 2004 roku tylko państwa bałtyckie, Armenia, Białoruś i Kazachstan osiągnęły poziom produktu krajowego brutto większy niż w 1991 roku. W Rosji w 1998 roku rozpoczął się kryzys gospodarczy. Jednak w pierwszej dekadzie XXI wieku Rosja weszła do pierwszej dziesiątki krajów według wielkości PKB.

Wojny i konflikty

Władimir Kriuczkow, przewodniczący KGB ZSRR w latach 1988–1991, powiedział w wywiadzie z końca 2003 roku:

Przez dziesięć lat – od 1991 do 2000 roku – straciliśmy ponad 750 tysięcy naszych obywateli, którzy zginęli w tych konfliktach. Jeszcze około trzy i pół miliona zostało rannych. 12 milionów osób w byłych republikach związkowych stało się wyrzutkami, uchodźcami, zmuszonymi do opuszczenia swoich domów i dobytku i przeniesienia się do miejsc, gdzie była chociażby jakakolwiek szansa na przeżycie^[6].

Konflikty separatystyczne

Większość konfliktów zbrojnych na terenie byłego ZSRR wiąże się z separatyzmem i dążeniem do oddzielenia niektórych terenów, zamieszkanych przez ludność różnych narodowości i wyznań, od państwa do którego oficjalnie należą.

Wybrane terytoria i konflikty zbrojne, które miały tam miejsce:

Naddniestrze i Gagauzja, konflikty o niezależność od Mołdawii.
Abchazja i Osetia Południowa, konflikty o niezależność od Gruzji.
Czeczenia, konflikt o niezależność od Rosji.
Górski Karabach, konflikt ormiańsko-azerski.
Donieck i Ługańsk (Donbas), wojna rosyjsko-ukraińska.

Po dwóch okresach krwawych starć (pierwsza i druga wojna czeczeńska), Czeczenia obecnie ponownie znajduje się pod kontrolą rządu federalnego.

Republika Gagauzji przeszła pokojową reintegrację z Mołdawią w 1994 roku, otrzymawszy przy tym autonomię.

Naddniestrze, Abchazja i Osetia Południowa uzyskały niepodległość de facto. De iure niepodległość Abchazji i Osetii Południowej została uznana przez Rosję, Nikaraguę, Wenezuelę, Nauru i niektóre państwa nieuznawane. Na wszystkich tych obszarach stacjonują rosyjskie wojska. Górski Karabach również jest de facto niepodległy i znajduje się pod kontrolą sił zbrojnych Armenii, wraz z przylegającymi do niego sąsiednimi terenami Azerbejdżanu. W 2001 roku te nieuznawane państwa zawarły między sobą porozumienie o stworzeniu Wspólnoty Nieuznawanych Państw (WNP-2).

Wojny domowe

Trzykrotnie w regionie wybuchały wojny domowe niezwiązane z separatyzmem.

Wojna domowa w Gruzji (1991–1993), pomiędzy siłami Zwiada Gamsachurdii i Eduarda Szewardnadze. Wojna skończyła się po tym, jak rosyjskie wojska poparły rząd Szewardnadze w zamian za przystąpienie Gruzji do WNP.
Wojna domowa w Tadżykistanie (1992–1997).
Wojna domowa w Kirgistanie w 2010 roku pomiędzy siłami Kurmanbeka Bakijewa i blokiem Rozy Otunbajewej.

Kolorowe rewolucje

W trzech byłych republikach radzieckich po wyborach miały miejsce tzw. kolorowe rewolucje, który doprowadziły do władzy opozycję:

2003 – Rewolucja róż w Gruzji.
2004 – Pomarańczowa rewolucja na Ukrainie.
2005 – Tulipanowa rewolucja w Kirgistanie.
2014 – Rewolucja godności (Euromajdan).

W innych byłych republikach radzieckich miały miejsce zamieszki, które zostały zaklasyfikowane przez prezydentów tych państw jako próby kolorowych rewolucji:

2006 – próba Dżinsowej (Chabrowej) rewolucji na Białorusi.
2008 – próba kolorowej rewolucji w Armenii^[7].
2009 – próba kolorowej rewolucji w Mołdawii^[8].
2011 – Rewolucja przez serwisy społecznościowe na Białorusi.
2011 – Śnieżna rewolucja w Osetii Południowej.
2011 – Błotna rewolucja w Moskwie (ale nie w całej Rosji).

„Postsowiecka” przestrzeń bezpieczeństwa

Choć ZSRR zniknął z mapy świata, to większość państw postsowieckich pozostała, nierzadko wbrew własnej woli, ekonomicznie, politycznie i w wymiarze bezpieczeństwa zależna od byłej metropolii^[9]. W efekcie w Europie istniały de facto dwie przestrzenie bezpieczeństwa: „zachodnia” (oparta na prawie międzynarodowym, uznająca równość wszystkich podmiotów) i „postsowiecka” (odwołująca się do relacji patron-wasal i bazująca na prawie silniejszego)^[9]. Przejawami tych podwójnych standardów były m.in. obecność rosyjskich sił zbrojnych w Naddniestrzu (separatystycznej części Mołdawii), podporządkowanie militarne i polityczne Białorusi oraz Armenii czy wojna w Gruzji, która zakończyła się oddzieleniem Abchazji i de facto aneksją przez Rosję Osetii Południowej^[9].

Dopiero konflikt na Ukrainie doprowadził do podważenia podwójnych standardów bezpieczeństwa w Europie. W odbiorze Rosji Zachód wkroczył na jej terytorium. Odpowiedzią była nie tylko obrona prawa do decydowania o postsowieckiej strefie wpływów, ale też aktywne działania „symetryczne” na rzecz dekonstrukcji zachodniego ładu bezpieczeństwa i porządku politycznego^[9].

Zobacz też

Przypisy

Linki zewnętrzne

Wybór artykułów i książek o konfliktach w dawnych republikach radzieckich w bibliotece czasopisma naukowo-edukacyjnego Skepsis
Paszporty państw byłego Związku Radzieckiego. stsm.nodester.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-05)].
Postsovet.RU – portal informacyjno-analityczny, łączący w sobie formaty gazety internetowej i portalu społecznościowego. Głównym celem projektu jest przedstawienie obiektywnych i kompleksowych informacji o politycznych, gospodarczych i społeczno-kulturowych procesach, zachodzących na postradzieckim terytorium.
CIS-Center.ru. cis-center.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-28)]. – portal internetowy Centrum Naukowo-Edukacyjnego do Współpracy z Państwami Bałtyckimi i WNP Saratowskiego Uniwersytetu Państwowego im. Czernyszewskiego. Zawiera wiadomości z przestrzeni poradzieckiej, artykuły, komentarze ekspertów na temat najbardziej aktualnych kwestii, materiały konferencji internetowych i raporty analityczne.
Зиверт Ш., Захаров С., Клингхольц Р. После СССР: от демографической сверхдержавы к очагу кризиса Демоскоп № 475–476

[grani-1] МИД России: Запад признавал Прибалтику частью СССР.

[autogenerated1-2] Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня.

[georgia-3] Грузия уходит из СНГ.

[uzbeki-4] Working group discusses Uzbekistan’s accession to EurAsEC.

[5] Лондон: постсоветского пространства больше нет.

[gzt-6] Владимир Крючков: «Я был только председатель КГБ».

[7] Серж Саркисян: Похоже, что попытка организовать «цветную революцию» в Армении действительно имела место.

[8] Президент Молдовы: В Кишиневе пытались устроить цветную революцию.

[Porozumienie-9] KatarzynaK. Pełczyńska-Nałęcz KatarzynaK., PiotrP. Buras PiotrP., (Nie)porozumienie mińskie a europejski porządek bezpieczeństwa [online], marzec 2017 [dostęp 2022-02-22] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]