Nowotwór

Przykład łagodnego guza nowotworowego gruczołów potowych policzka (gruczolak)

Nowotwór (łac. neoplasma, skrót npl., od stgr. νέος, nowy, i πλάσμα, twór, wytwór, kształt) – grupa chorób, w których komórki organizmu dzielą się w sposób niekontrolowany, a nowo powstałe komórki nowotworowe nie różnicują się w typowe komórki tkanki. Utrata kontroli nad podziałami jest związana z mutacjami genów kodujących białka uczestniczące w cyklu komórkowym: protoonkogenów i antyonkogenów. Mutacje te powodują, że komórka wcale lub niewłaściwie reaguje na sygnały z organizmu. Powstanie nowotworu złośliwego wymaga kilku mutacji, stąd długi (ale najczęściej bezobjawowy) okres rozwoju choroby. U osób z rodzinną skłonnością do nowotworów część tych mutacji jest dziedziczona.

Dziedzinami medycyny zajmującymi się rozpoznawaniem i leczeniem chorób nowotworowych są onkologia, chirurgia onkologiczna, patomorfologia (szczególnie histopatologia oraz cytopatologia).

Statystyki

Procentowy udział różnych nowotworów złośliwych w zgonach w Polsce w 2020 roku.

Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem szacuje, że na świecie w 2008 na nowotwory zachorowało 12,7 mln osób, a 7,5 mln zmarło w wyniku choroby nowotworowej. W Europie co roku chorobę nowotworową rozpoznaje się u 1,7 mln osób, a około 965 tysięcy ludzi umiera z jej powodu. W Polsce rocznie notuje się w przybliżeniu 150 tysięcy zachorowań i 90 tysięcy zgonów spowodowanych rakiem. Statystyki pokazują więc, że nowotwory stanowią poważny problem zdrowotny i społeczny.

Cechy komórki nowotworowej

Za cechy odróżniające komórki nowotworowe od komórek „normalnych” przyjmuje się:

• nieograniczony potencjał replikacyjny
• wytwarzanie własnych czynników wzrostowych
• niewrażliwość na zewnętrzne czynniki hamujące wzrost
• zakłócenie mechanizmów apoptotycznych
• zdolność tworzenia przerzutów nowotworowych i do angiogenezy (tworzenia własnej sieci naczyń krwionośnych)
• „ucieczkę” spod nadzoru immunologicznego
• metaboliczne przeprogramowanie podczas hipoksji
• indukowanie stanu zapalnego
• genomową niestabilność.

Mechanizmy immunologiczne obrony przeciwnowotworowej

Do mechanizmów immunologicznych obrony przeciwnowotworowej należą między innymi:

• cytotoksyczność komórkowa zależna od przeciwciał
• cytotoksyczność limfocytów Tc
• cytotoksyczność pobudzonych neutrofilów i makrofagów
• aktywność cytokin (w tym interleukin, interferonów, chemokin, nadrodziny TNF)
• cytotoksyczność przeciwciał zależna od dopełniacza

Etapy kancerogenezy

1. działanie czynników rakotwórczych
2. mutacja
3. intensywne mitozy zmienionych komórek
4. rozrost na zdrowe tkanki
5. angiogeneza
6. migracja
7. tworzenie przerzutów nowotworowych

Rodzaje nowotworów

• nowotwór łagodny (neoplasma benignum)
• nowotwór złośliwy (neoplasma malignum)
• nowotwór miejscowo złośliwy

Inna klasyfikacja – oparta na zależności od rodzaju tkanki, z jakiej wywodzą się nowotwory – dzieli je na dwa typy:

• nabłonkowy – zlokalizowany w nabłonku, czyli tkance wyścielającej m.in. przewód pokarmowy, gruczoły, układ oddechowy, czy tworzące skórę. Nowotwory nabłonkowe niezłośliwe to przykładowo gruczolak, brodawczak – noszące nazwę pochodzącą od typu nabłonka, z którego wywodzi się zmiana. Dla złośliwych nowotworów nabłonkowych wprowadzono pojęcie raka, które dotyczy tylko tej grupy chorób. Jego nazwę tworzy się od rodzaju nabłonka macierzystego (rak gruczołowy czy rak kolczystokomórkowy).

• nienabłonkowy – w przypadku łagodnych nowotworów nienabłonkowych nazwy jednostek chorobowych tworzy się przez przekształcenie nazwy tkanki, z której wywodzą się nowotwory, na przykład mięśniak, tłuszczak.

W przypadku zmian złośliwych nienabłonkowych rozróżnia się według pochodzenia:

• z tkanek miękkich i kości – mięsaki: m.in.: mięsak naczyniowy (naczyniakomięsak), mięsak tłuszczakowy (tłuszczakomięsak).
• z komórek barwnikowych – czerniaki: m.in.: czerniak skóry, czerniak błon śluzowych, czerniak oka,
• z układu krwiotwórczego zależnie od lokalizacji pierwotnej komórki nowotworowej: chłoniaki (wywodzące się z układu chłonnego), białaczki (wywodzące się z komórek krwiotwórczych, znajdujących się w szpiku kostnym)
• z tkanki nerwowej – pierwotne nowotwory ośrodkowego układu nerwowego i pochodzące z obwodowego układu nerwowego.

Diagnostyka

Niezbędnym do rozpoznania choroby rozrostowej jest badanie lekarskie.

Badania dodatkowe mające znaczenie w diagnostyce nowotworów możemy podzielić na:

Badania obrazowe (służące głównie diagnostyce różnicowej) do których należą m.in.:

• ultrasonografia
• tomografia komputerowa
• obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego
• pozytonowa tomografia emisyjna
• mammografia
• tomografia emisyjna pojedynczych fotonów.

Badania histopatologiczne (służące głównie potwierdzeniu rozpoznania chorobowego):

• badanie histopatologiczne – mikroskopowe badanie masy komórkowej pobranej w czasie biopsji bezpośredniej lub gruboigłowej.
• rozmaz – mikroskopowe badanie pojedynczych komórek pobranych w czasie biopsji cienkoigłowej lub pobranych jako wymaz np. z szyjki macicy (badanie nosi wtedy nazwę "cytologii szyjki macicy").

Leczenie

W leczeniu stosuje się:

• metody miejscowe:
  • radioterapię
  • leczenie chirurgiczne
• metody ogólnoustrojowe:
  • chemioterapię
  • hormonoterapię
  • terapię biologiczną (immunoterapię, inhibitory angiogenezy i czynniki wzrostu, terapię genową).

Leczenie skojarzone

Nowotwór może być chorobą ogólnoustrojową (to znaczy dotykającą wiele tkanek i narządów lub zajmującą całe ciało) w chwili rozpoznania, mimo braku klinicznych cech rozsiewu. Z tego względu obecnie w onkologii dominuje koncepcja leczenia skojarzonego. Obejmuje ono – w różnych sekwencjach – chirurgię, radioterapię i metody ogólnoustrojowe. Przemawia za nim:

• współdziałanie przestrzenne przez miejscowe niszczenie guza pierwotnego i ogólnoustrojową eliminację hipotetycznych, odległych ognisk nowotworu
• działanie promieniouczulające (dotyczy skojarzenia chemioterapii i radioterapii) niektórych leków cytostatycznych, co podnosi skuteczność promieniowania jonizującego
• niezależne niszczenie z natury heterogennych nowotworów – przy niepodatności na jedno oddziaływanie skuteczną może okazać się druga metoda.

Psychoonkologia

W terapii onkologicznej należy również brać pod uwagę procesy psychologiczne zachodzące u pacjenta w związku z chorobą. Łagodzeniu lub usuwaniu psychologicznych następstw diagnozy oraz poszczególnych etapów choroby u pacjenta i jego rodziny służy psychoonkologia. Pomaga ona pacjentom rozeznać, nazwać i zaakceptować pojawiające się u nich emocje oraz opanować towarzyszący chorobie stres. Nastawienie psychiczne odgrywa istotną rolę w procesie zdrowienia. Z naukowego punktu widzenia pozytywne emocje oddziałują bezpośrednio na układ odpornościowy. Informacja o przeżywanych uczuciach jest bowiem wysyłana z układu limbicznego mózgu – za pośrednictwem impulsów elektrycznych, neuroprzekaźników i hormonów – do tych części układu odpornościowego, gdzie powstają i dojrzewają limfocyty. W ramach psychoonkologii prowadzona jest też psychoedukacja chorych i personelu medycznego celem zbudowania właściwej relacji lekarz-pacjent w toku leczenia.

Dietoterapia

Zgodnie z danymi amerykańskiego Narodowego Instytutu Raka, 20–40% chorych umiera z przyczyn związanych z niedożywieniem, a nie z powodu choroby nowotworowej, a u 80% pacjentów z chorobą nowotworową rozwija się niedożywienie. Niedożywienie nasila proces wyniszczenia nowotworowego (kacheksji), który charakteryzuje się przewlekłym procesem zapalnym, prowadzi do nasilenia procesu glukoneogenezy w wątrobie. Resynteza glukozy następuje z mleczanów wydzielanych przez komórki guza, glicerolu powstałego z rozpadu kwasów tłuszczowych oraz alaniny powstałej z rozpadu tkanki mięśniowej. Glukoneogeneza jest procesem energochłonnym i przyczynia się do wyniszczenia nowotworowego. Stąd zabiegi dietoterapeutyczne u pacjentów onkologicznych mogą przynieść pozytywne efekty u osób, u których nie stwierdzono kacheksji. Natomiast dobry ogólny stan pacjenta zwiększa też szansę powodzenia leczenia chirurgicznego. Prowadzone są również badania nad związkiem diety z rozwojem i hamowaniem choroby nowotworowej. Wykazano, że hiperglikemia poposiłkowa, czyli wysokie stężenie wolnej glukozy we krwi po posiłku, wpływa w sposób znaczący na wzrost i proliferację komórek nowotworowych, które czerpią energię z węglowodanów. Przedmiotem analiz jest możliwość poddawania pacjentów onkologicznych diecie niskowęglowodanowej, a zwłaszcza diecie ketogennej.

Obserwacja po zakończonym leczeniu

Po zakończonym leczeniu onkologicznym wymagana jest obserwacja stanu zdrowia pacjenta. Działania te służą:

• ocenie wczesnych i późnych ubocznych efektów leczenia
• ocenie potrzeby wdrożenia leczenia wspomagającego
• monitorowaniu efektów leczenia
• wzmożeniu czujności onkologicznej nakierowanej na wczesne wykrycie wznowy i/lub innego nowotworu.

Jednym z głównych wskaźników określających skuteczność terapii jest czas przeżycia (OS, od ang. overall survival), oceniany w postaci mediany lub jako odsetek chorych żyjących przez określony czas (5 lat od rozpoczęcia leczenia). Niekiedy, zwłaszcza w ocenie leczenia adiuwantowego, określa się czas do nawrotu choroby (DFS, od ang. disease-free survival). Wydłużenie OS i DFS uzasadnia stosowanie danego rodzaju leczenia.

Zobacz też

• onkogeneza
• markery nowotworowe

Bibliografia

• red. M. Krzakowski: Onkologia kliniczna. Warszawa: wyd. Borgis, 2001. ISBN 83-85284-35-4. Brak numerów stron w książce

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.