iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.
iBet uBet web content aggregator. Adding the entire web to your favor.



Link to original content: https://pl.wikipedia.org/wiki/Narodowy_radykalizm
Narodowy radykalizm – Wikipedia, wolna encyklopedia Przejdź do zawartości

Narodowy radykalizm

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Falanga – symbol narodowych radykałów

Narodowy radykalizm – radykalny odłam polskiego nacjonalizmu, który wyodrębnił się w latach 30. XX wieku. Klasyfikowany zwykle jako część skrajnej prawicy[1][2], ruch faszystowski[3]. Nazwa Narodowego Radykalizmu popularnie skracana jest do NR lub NaRa. Środowiska związane z ruchem narodowo-radykalnym używają symbolu Ręki z Mieczem (tzw. dziś potocznie falangi).

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Polskie ugrupowania narodowo-radykalne wywodzą się z obozu Narodowej Demokracji (endecji). Jako osobny nurt polityczny powstały w wyniku rozłamu, którego przyczyną był konflikt pokoleń w ramach Stronnictwa Narodowego. Tadeusz Bielecki opisywał odrębność pokoleniową „młodych” narodowców następująco: „Kiedy wracaliśmy z wojny 1918-1920 r. na ławy uniwersyteckie, odczuwaliśmy [...] głód duchowy. Liberalizm, pacyfizm, humanitaryzm [...] i inne wytwory ubiegłego stulecia już nam nie wystarczały”[4]. Tadeusz Gluziński już wiosną 1921 r. w artykule na łamach „Gazety Warszawskiej” krytykował demokrację liberalną. Odrzucał on zarówno liberalizm jak marksizm, twierdząc, że twórcami obu tych systemów politycznych byli Żydzi, i że „wyrastają z ducha żydowskiego”[5]. Idee te podjęły środowiska młodych endeków, zwłaszcza grupa skupiona wokół pisma „Akademik”[6]. Wyrazem odrębności idei politycznych głoszonych przez „młodych” było sformułowanie w 1932 r. „Wytycznych programowych” Oddziału Akademickiego Obozu Wielkiej Polski[7]. Podłożem rozłamu w obozie narodowym była frustracja wywołana brakiem reakcji kierownictwa ruchu na rozwiązanie OWP[8]. Jak pisał Włodzimierz Sznarbachowski: „Obóz Narodowo-Radykalny powstał jako bunt przeciw „ramolom”. Młodzi ludzie [...] tęsknili do silnego, charyzmatycznego przywódcy [...]. Na pewno takiej charyzmy nie miał Dmowski [...]”[9]. Na rozłam i oddzielnie się narodowego radykalizmu wpływ miały także fascynacje młodych działaczem hileryzmem i niezgoda Romana Dmowskiego na utworzenie ugrupowania o charakterze faszystowskim[10].

14 kwietnia 1934 r. utworzono Obóz Narodowo-Radykalny, grupujący działaczy takich jak Jan Mosdorf, Henryk Rossman, Bolesław Piasecki czy Tadeusz Gluziński[11]. Uznawali oni potrzebę radykalizacji programu Narodowej Demokracji. Powstanie Obozu nie spotkało się z aprobatą przywódcy endecji Romana Dmowskiego[12], który uważał, że rozłam osłabia ruch narodowy, a jego działacze pozbawieni są doświadczenia politycznego i wysuwają nierealne postulaty.

Narodowi radykałowie stosowali zasady działania i organizacji analogiczne do hiszpańskiej Falangi i zwolenników Mussoliniego we Włoszech[13].

Pikieta studentów-narodowych radykałów z antyżydowskimi transparentami (m.in. Żądamy ghetta dla Żydów i obniżki opłat oraz Śmierć żydo-komunie) na Bramie Głównej Uniwersytetu Warszawskiego (1936)

Działacze ruchów narodowo-radykalnych prowadzili akcje społeczne i edukacyjne propagujące idee narodowe, wydawali gazety i publikacje, organizowali bojówki zwalczające przemocą przeciwników politycznych – głównie lewicę i przedstawicieli mniejszości żydowskiej. Organizowali zamachy na żydowskie banki i sklepy[14]. Na Pomorzu bojówki NR ścierały się z niemieckimi aktywistami z V kolumny[15]. Zwolennicy NR na uniwersytetach walczyli o wprowadzenie numerus clausus i getta ławkowego dla studentów żydowskich[16], akcje te miały zwiększyć szanse edukacyjne etnicznie polskiej młodzieży wiejskiej. W listopadzie 1936 zorganizowali blokadę Uniwersytetu Warszawskiego.

Zdarzały się nawet działania prohitlerowskie. W piśmie "Sztafeta" chwalono się: "Przed kilku dniami nasi sympatycy porozlepiali w mieście w dużej ilości afisz propagandowy: Hitler – Endek dwa bratanki. Chociaż akcja ta jest samorzutna, i pochodzi nie bezpośrednio ze źródeł organizacyjnych, dziękujemy, bo jest dobrą robotą propagandową"[17]. W Łodzi ONR-owcy zorganizowali konferencję z członkami Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotniczej i Partii Narodowych Socjalistów ws. ewentualnego połączenia. Poza tym akces do Obozu Narodowo-Radykalnego zgłosili narodowi socjaliści z Górnego Śląska i partia NSPR po delegalizacji[18]. Narodowi socjaliści, będąc już członkami ONR, usiłowali tworzyć własne bojówki[19].

Wewnątrz Obozu Narodowo-Radykalnego istniała tajna struktura zwana „Organizacją Polską”, która kontynuowała działalność również w późniejszych latach, gdy ONR był już formalnie zdelegalizowany, w tym w trakcie okupacji niemieckiej. W Atlasie polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956 (pod red. Sławomira Poleszaka, Rafała Wnuka, Agnieszki Jaczyńskiej, Magdaleny Śladeckiej) pisano o jej rasistowskim charakterze: "Członkami organizacji mogli zostać Polacy, którzy potrafili udowodnić swą czystość rasową do czwartego pokolenia wstecz. Ponieważ przywódcy ruchu narodowo-radykalnego definiowali polskość na wskroś etnicznie, mogła być ona dziedziczona jedynie przez krew, co wykluczało asymilację grup uznanych za etnicznie niepolskie. Szczególnie negatywnie oceniano Żydów – tak ze względów kulturalno-religijnych, jak i z powodu miejsca na rynku pracy (...)"[20].

ONR 10 czerwca 1934 r. został zdelegalizowany, wielu jego działaczy zostało aresztowanych i bez sądu osadzonych w obozie w Berezie Kartuskiej. Wiosną 1935 r. w konspiracyjnym ruchu narodowo-radykalnym doszło do rozłamu na tzw. Obóz Narodowo-Radykalny ABC (Henryk Rossman) i Ruch Narodowo-Radykalny Falanga, znany bardziej jako ONR Falanga czy Falanga (Bolesław Piasecki)[21]. Poza tym byli oenerowcy i zwolennicy narodowego socjalizmu utworzyli Narodowo-Społeczną Partię Radykalną. Grupa w chwili największej popularności liczyła około 100 osób. Rozpadła się wskutek rozłamu wewnętrznego[22].

Mniejszą grupą był Związek Ruchu Narodowego, który wykrystalizował się jesienią 1934 r. Jego ideologią był „polski socjalizm narodowy”[23]. Zgodnie z założeniami ZRN w Polsce miała panować „czysta krew słowiańska i aryjska”[23]. Ponadto zakładano zdobycie pozaeuropejskich terytoriów „zdatnych do osadnictwa rasy białej”[24]. Państwo miało mieć ustrój totalitarny. Duży wpływ na doktrynę ZRN miał nazizm, który zachwalano w partyjnej propagandzie[25]. Latem 1936 r. ZRN połączył się z Partią Narodowych Socjalistów[26]. Przez krótki czas działało także Stronnictwo Wielkiej Polski. Formacja inspirowała się nazizmem i faszyzmem włoski, postulowała sojusz z III Rzeszą i utworzenie „bloku aryjskiego”[27]. W programie SWP żywy był rasizm, do grupy mogli dołączać wyłącznie „Aryjczycy”[28]. Odrzucano możliwość asymilacji Żydów. Zamiast tego proponowano, żeby ich wywłaszczyć, zamknąć w obozach koncentracyjnych i zmusić do wyjazdu[29]. Działacze próbowali łączyć rasizm z chrześcijaństwem, głosząc tzw. aryjskie chrześcijaństwo[29]. Działacze SWP w maju 1934 r. połączyli się z ONR, lecz potem odeszli z tej organizacji[30]. W 1936 r. były członek SWP i ideolog tej formacji, Stanisław Nycz, założył miesięcznik „Gród i Wieś”, gdzie Hitlera postrzegano jako „pierwszego męża stanu, który dał Niemcom myśl własną”, a jego „przeciwżydowską akcję” stawiano za wzór. Program redakcji był bliski faszyzmowi[31].

Były członek ONR, Maksymilian Jasiński, był jednym z liderów ugrupowania Narodowy Front Chłopsko-Robotniczy. Formacja określała Adolfa Hitlera mianem „genjusza” (równie pochlebnie wypowiadano się o NSDAP), postulowała utworzenie totalitarnego i jednopartyjnego państwa, wzorowanego na III Rzeszy, a także głosiła hasła antysemickie i antykapitalistyczne[32].

Faszystowski Radykalny Ruch Uzdrowienia Józefa Kowala-Lipińskiego posługiwał się także nazwą „Narodowo-Radykalny Ruch Uzdrowienia”. Program ugrupowania wyłożono wyłożono w broszurze pt. Ideologia, program i światopogląd Narodowo-Radykalnego Ruchu Uzdrowienia[33][34][35]. RRU/NRRU postulował utworzenie państwa monopartyjnego o ustroju zbliżonym do totalitarnego[36] i wznosił hasła antysemickie[37]. W stosunku do nieżydowskich mniejszości zakładano asymilację[38].

Działacze odrodzonego ONR i innych organizacji nacjonalistycznych w 2013 roku

W czasie okupacji niemieckiej ONR Falanga pod przywództwem Bolesława Piaseckiego zachowywał lojalność wobec istniejących instytucji Polskiego Państwa Podziemnego i uznawał rząd RP na uchodźstwie. Jego zakonspirowana organizacja wojskowa – Konfederacja Narodu – już w listopadzie 1941 r. podporządkowała się akcji scaleniowej ze Związkiem Walki Zbrojnej (poprzednikiem Armii Krajowej), co ostatecznie doprowadziło do całkowitego wchłonięcia KN przez AK jesienią 1943 r. ONR ABC był pod tym względem bardziej radykalny, chociaż podobnie jak ONR Falanga miał program totalitarny, wykluczający z życia publicznego nie tylko inne grupy etniczne i wyznaniowe, ale również polityczne. Ta część obozu narodowego miała ambicje tworzyć struktury polityczne i wojskowe całkowicie niezależne od Delegatury Rządu na Kraj i ZWZ-AK. Było to następstwem przyjętej przez członków ONR ABC strategii, zakładającej przeprowadzenie narodowo-radykalnej rewolucji, w wyniku której miało powstać „Katolickie Państwo Narodu Polskiego” rządzone przez nacjonalistyczną monopartię. Zbrojnym ramieniem ONR ABC był początkowo Związek Jaszczurczy, włączony później w skład Narodowych Sił Zbrojnych. Po zawarciu w marcu 1944 r. umowy o scaleniu NSZ z AK, w NSZ nastąpił rozłam. W maju 1944 r. narodowcy wywodzący się z ZJ podjęli samodzielną działalność pod nazwą NSZ-ZJ[39]. Odosobniona grupa z Andrzejem Świetlickim na czele (Narodowa Organizacja Radykalna) w październiku 1939 r. podjęła próbę kolaboracji z hitlerowcami na płaszczyźnie ideologicznej; współpraca została jednak zerwana przez Niemców, którzy wiosną 1940 r. ostatecznie aresztowali przywódców NOR[40][41]. Świetlicki jeszcze wcześniej usiłował utworzyć partię o profilu narodowo-socjalistycznym na wzór NSDAP[42]. Kolaboracji z Niemcami na płaszczyźnie wojskowej dopuściła się z kolei w schyłkowym okresie wojny tzw. Brygada Świętokrzyska – oddział zbrojny NSZ-ZJ, działający w okresie od sierpnia 1944 r. do sierpnia 1945 r.; była to jedyna polska jednostka, która zanotowała powszechnie znany i potwierdzony fakt kolaboracji z III Rzeszą podczas II wojny światowej[43]. W czasie wojny wielu z przedwojennych działaczy ONR, takich jak Jan Mosdorf, Stanisław Piasecki czy Paweł Musioł, zginęło z rąk hitlerowców. Po II wojnie światowej niektórzy działacze ONR działali w Stowarzyszeniu „Pax”, próbując łączyć katolicyzm i nacjonalizm z przychylnością wobec władz komunistycznych[44].

Po roku 1989 do idei radykalnego nacjonalizmu nawiązują organizacje takie jak Narodowe Odrodzenie Polski, Obóz Narodowo-Radykalny (tzw. neo-ONR) i Falanga Bartosza Bekiera[45][46][47]. W 2017 roku ogłoszono deklarację ideową narodowo-radykalnego ruchu Szturmowców[48], do którego należeli również narodowi socjaliści oraz narodowi bolszewicy[49]. Grupa głosiła etnonacjonalizm, antykapitalizm i inspirowała się ideologią NSDAP[50]. Rozwiązała się w 2019 roku po serii działań ze strony Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego[51]. Organem formacji był miesięcznik „Szturm”, gdzie publikowano teksty m.in. volkistów, strasserystów, neopogan czy zadrużan[49]. Na arenie międzynarodowej Szturmowcy współpracowali z batalionem „Azow”, środowiskami banderowskimi, włoskimi neofaszystami i neonazistami z kilku europejskich krajów[49]. W 2023 Wojciech Olszański (znany też jako Aleksander Jabłonowski) zarejestrował partię polityczną Rodacy Kamraci. Olszański odwołuje się do dorobku narodowo-radykalnego Związku Jaszczurzego, z którym się utożsamia i do Bolesława Piaseckiego[52][53][54].

Marcin Osadowski i Wojciech Olszański z ruchu Rodacy Kamraci

W 2019 Komitet ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ (CERD) przedstawił rekomendacje dla RP w zakresie realizacji postanowień Międzynarodowej Konwencji z 1966 roku w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Zażądał wówczas, by Polska zapewniła skuteczne wdrożenie prawa delegalizującego organizacje promujące lub nawołujące do dyskryminacji rasowej, w tym ONR i Falangi[55][56].

Idea

[edytuj | edytuj kod]

Fundamentem ideologii narodowo-radykalnej był nacjonalizm wyniesiony ze szkoły Romana Dmowskiego. Jarosław Tomasiewicz zauważa: "Narodowi radykałowie byli wyraźnie zafascynowani włoskim faszyzmem i niemieckim nazizmem oraz innymi pokrewnymi ruchami, spoglądając na nie z zazdrosnym podziwem"[57]. Krystyna Rogaczewska dostrzega w nim "oczywiste związki z narodowym socjalizmem"[57]. Według narodowego radykalizmu naród jest najwyższą formą uspołecznienia i najważniejszą zbiorowością dla jednostki, a interes narodu zostaje wyniesiony ponad inne korzyści (np. osobiste, rodzinne, klasowe, regionalne, międzynarodowe). W porównaniu z ideologią pokolenia „starych” endeków narodowy radykalizm uległ pełnej katolicyzacji. Jeden z publicystów pisał: „Zasadniczą różnicą między nacjonalizmem narodowo-demokratycznym i nacjonalizmem Ruchu Młodych polega na tym, że pierwszy był zorientowany na świat ateistyczny, drugi zaś związał się nauką katolicką”[58]. „Zasady programu narodowo-radykalnego” głosiły: „Bóg jest najwyższym celem człowieka”[59]. Tadeusz Gluziński rozwijał to pisząc: „Kto głosi, że Polska ma być krajem katolickim /.../ ten musi się zgodzić zarówno na regulowanie życia publicznego zasadami etyki katolickiej jak i na konsekwencje prawne tych zasad”[60]. Katolicyzm prowadził do zredefiniowania narodu w duchu idealistycznym. Naród miał się opierać na „związku duchowym, jedności psychicznej” - „powszechnej i wspólnej u wszystkich członków danego narodu świadomości swej narodowości”, wynikającej z historycznej jedności losów[61]. W tym ujęciu czynniki takie jak język, terytorium czy rasa stawały się drugorzędne - co za tym idzie, narodowy radykalizm pozostawał w zasadzie wolny od biologicznego rasizmu. Katolicyzm modyfikował też stosunek narodowego radykalizmu do innych narodów: miejsce egoizmu narodowego charakterystycznego dla „starych” zajmował „polinacjonalizm”, starający się znaleźć miejsce narodów w ramach katolickiego uniwersalizmu[62]. Uznawano „konieczność jednego Kościoła, stojącego ponad narodami”, odrzucano imperializm rozumiany jako podbój militarny[63]. Słowiańskie mniejszości narodowe planowano włączyć do polskiej wspólnoty narodowej zgadzając się na kultywowanie przez nie swego języka i obyczajów[64], natomiast Żydom odmawiano praw obywatelskich[65] planując ich wywłaszczenie i deportację. Jan Korolec pisał: „Rozwiązanie może być tylko jedno: całkowite usunięcie żydów z Polski”[66].

ONR ABC

[edytuj | edytuj kod]

O ile podstawowe zasady narodowego radykalizmu były wspólne dla całego nurtu, to dwa jego odłamy – ONR ABC i RNR Falanga – wypracowały odmienne programy ustrojowe. ONR ABC starał się znaleźć pozycję odmienną zarówno od demoliberalizmu, jak od totalizmu. Ustrój państwa miał się opierać na hierarchii, której najwyższym szczeblem byłby Senat Narodu Polskiego, składający się z członków dożywotnich, a uzupełnianych drogą kooptacji[67]. Planowano jednak „wciągnięcie do życia politycznego najszerszych warstw narodu”[68] poprzez system autonomicznych korporacji społecznych[69]. Spójność temu oligarchicznemu autorytaryzmowi zapewniać miała „monoidea” (monopolistyczna ideologia państwowa) katolicyzmu[70]. Również pod względem społeczno-gospodarczym ONR ABC szukał alternatywy zarówno wobec kapitalizmu jak socjalizmu. Życie gospodarcze oparte miało być na inicjatywie prywatnej, której zagrażać miał zarówno przymus państwowy jak nieuczciwa konkurencja „wielkokapitalistycznych” karteli[71][72]. Jan Korolec pisał: „Podmiotem gospodarującym będzie /.../ jednostka. Wolność jednostki musi być zabezpieczona nie tylko od zbiorowości, ale i od innych jednostek. Dlatego ustrój gospodarczy winien być tak zbudowany, by było w nim jak najmniej najemników, a jak najwięcej osób samodzielnie pracujących”[68]. By ten cel osiągnąć państwo miało prowadzić aktywną politykę gospodarczą sprzyjającą upowszechnieniu własności (nacjonalizacja banków umożliwiająca kredytowanie polskiej przedsiębiorczości, wywłaszczenie obcego kapitału, likwidacja karteli, reforma rolna, akcjonariat pracowniczy)[73].

RNR Falanga

[edytuj | edytuj kod]
Przemówienie Bolesława Piaseckiego, ówczesnego przywódcy Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga, wygłoszone 11 listopada 1937

Program RNR Falanga był bardziej radykalny. W zakresie ustroju politycznego otwarcie przyznawano się do totalizmu, który opierać miał się na trzech zasadach: „skupienia władzy w państwie nad wszystkim, co ma doniosłość dla życia narodu, upowszechnionego wykonywania władzy i organicznej hierarchii narodu”[74]. W praktyce miało to przyjąć formę Organizacji Politycznej Narodu: hierarchicznej, scentralizowanej, kierowanej jednoosobowo przez wodza (Kierownika Głównego). Głoszono: „Kierownik Organizacji (Politycznej Narodu) najwyższą władzą Narodu i Państwa”[75]. OPN posiadałaby monopol działalności politycznej i byłaby zrośnięta z aparatem państwowym: „Kierownictwu organizacji politycznej narodu podlegałoby kierownictwo administracji państwowej”[76]. Pod względem gospodarczym akcentowano konieczność nacjonalizacji banków, bogactw naturalnych, wielkiego i średniego przemysłu oraz handlu hurtowego, inicjatywę prywatną ograniczając do drobnej wytwórczości, usług, handlu detalicznego i rolnictwa. „Granice własności muszą być zawężone /.../, ograniczając się do przedmiotów bezpośrednio związanych z człowiekiem, np. mieszkanie, domek czy ogród, lub gospodarstwo włościańskie, koń, samochód, rower itp., natomiast duże fabryki, handel, a zwłaszcza banki muszą być upaństwowione”, pisał Marian Reutt[77].

Wewnątrz organizacji trwała dyskusja na temat systemu demokratycznego, część działaczy opowiadała się przeciw demokracji, inni natomiast uważali że systemem demokratycznym są ustroje faszystowskich Włoch i nazistowskich Niemiec.

Badacze polscy i zagraniczni wskazują na związki Falangi z ideologią faszystowską lub wprost określają ją mianem faszystowskiej[78][79][80][81][82][83][84][a]. Zresztą sam Piasecki postrzegał swoją organizację właśnie jako faszystowską[85][86]. Falangę wiąże się też z tzw. faszyzmem klerykalnym (klerofaszyzm)[87]. Antoni Dudek i Grzegorz Pytel dostrzegli w Falandze istnienie skrzydła pronazistowskiego[88]. W prasie RNR podkreślano, że Falanga i niemieccy narodowi socjaliści podzielają te same wartości[89]. Członkowie ruchu stawiali się też w jednym szeregu z innymi zagranicznymi faszystami, w tym z Narodową Partią Faszystowską, Brytyjską Unią Faszystów, Nasjonal Samling i Christus Rex[90].

Skrajny nurt nacjonalistyczny, związany z Falangą, reprezentował Zygmunt Cybichowski i jego zwolennicy. Od 1934 r. był on współpracownikiem Internationale Arbeitsgemeinschaft der Nationalisten, wyznającej paneuropejski nurt ideologii nazistowskiej. W tym samym roku brał udział zjeździe antysemickim w III Rzeszy[91]. Cybichowski był zwolennikiem utworzenia jednopartyjnej „demokracji nacjonalistycznej”, legitymizował dyktatury faszystowskie i głosił poglądy rasistowskie[92].

Oś polityczna

[edytuj | edytuj kod]

Klasyfikowany jest zwykle jako skrajna prawica[1]. Przez badaczy zajmujących się XVIII i XIX wiekiem[93] wiązany z faszyzmem[94]. Kamil Kijek postrzega narodowy radykalizm jako "polską odmianę faszyzmu". O istnieniu tej ideologii mają świadczyć komponenty narodowego radykalizm: skrajny modernizm, militaryzm, radykalny antysemityzm oraz chęć budowy nowego świata i odnowy narodu na drodze rewolucji poprzez przemoc. Kijek wyjaśnił: "Połączenie tych wszystkich elementów w działaniach »młodych« sprawiło, że w przeciwieństwie do »starych« należy ich uznać za środowisko jednoznacznie noszące cechy faszystowskie. Nawet jeśli tego rodzaju odmiana polskiego faszyzmu różniła się od odmian niemieckiej, włoskiej, rumuńskiej, węgierskiej i pozostałych europejskich (każda miała przecież swoje wyjątkowe elementy), nie powinno to przesłaniać wszystkich istotnych punktów stycznych między polską wersją a innymi jego odmianami"[95]. Piotr Kendziorek określał narodowy radykalizm jako "swoisty katolicki faszyzm". Jego zdaniem ten światopogląd był ukształtowany "na podobieństwo ruchu Mussoliniego we Włoszech czy Hitlera w Niemczech". Był przez to radykalniejszy niż formacje autorytarne występujące w tym czasie np. w Austrii, Rumunii czy na Węgrzech[96]. Jan Tomasz Gross określa narodowy radykalizmu jako "otwarcie faszystowski"[97]. Węgierski historyk Iván T. Berend jako organizacje faszystowskie klasyfikował Obóz Narodowo-Radykalny i Falangę. Ten pierwszy miał według niego "prawdziwie nazistowski" program. Drugą organizację widział jako "relikt nazistowsko-faszystowski"[98]. David G. Williamson scharakteryzował ONR jako grupę czerpiącą z nazizmu, podczas gdy Falangę jako "prawdopodobnie jedyną czysto faszystowską organizację o jakimkolwiek znaczeniu w Polsce"[99]. Brytyjski historyk skrajnej prawicy Martin Blinkhorn definiował ONR jako organizację będącą pod wpływem narodowego socjalizmu, natomiast Falangę postrzegał jako faszystowską[100]. Joseph Marcus uznał, że ONR wzorował się na faszyzmie włoskim, a Falanga przyjęła model niemieckiego narodowego socjalizmu, naśladując jego organizację i doktrynę rasową[101]. Dla Pawła Stachowiaka wszystkie odłamy ONR-u nawiązywały do nazistowskich ideałów budowy państwa totalitarnego[102]. Stanley G. Payne koncentrował się na samej Falandze. Organizacja była dla niego "próbą mariażu skrajnego faszyzmu (w tym przypadku pod silnym wpływem nazizmu) z polskim nacjonalizmem"[103]. Zygmunt Wojciechowski uważał, że narodowi radykałowie czerpali z nazistowskiego programu gospodarczego[104]. Robert Bideleux i Ian Jeffries zaliczają narodowych radykałów do grona "specyficznych" ruchów faszystowskich, takich jak Żelazna Gwardia i Strzałokrzyżowcy[105]. Dla amerykańskiego historyka Petera Sugara narodowy radykalizm był jednym z "rodzimych faszyzmów" Europy Wschodniej[106]. Andrzej Friszke porównał ONR do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Obie formacje były dla niego faszystowskie[107]. Peter Stachura klasyfikował ONR i Falangę jako ruchy "quasi-faszystowskie"[108]. Maciej Duda przedstawił narodowych radykałów, w tym ONR, ONR ABC i Falangę jako skrajnie prawicowe ruchy odwołujące się do faszyzmu[109]. Michał Przeperski jest zdania, że członkowie ONR "wzorowali się na monopartiach faszystowskich, które przejęły władze we Włoszech i Niemczech". RNR jest dla niego tworem jednoznacznie faszystowskim[110]. Autorzy wydanego przez Instytut Pamięci Narodowej "Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego 1944-1956" zauważyli, że narodowi radykałowie postulowali budowę państwa bliskiego modelowi faszystowskiemu, w którym panowałby system jednopartyjny[111]. Wiesław Kozub-Ciembroniewicz również porównywał wizje roztaczane przez narodowych radykałów do tych faszystowskich[112]. Zarzut faszyzmu był odrzucany przez część narodowych-radykałów przed wojną, jak i współcześnie. Sam Piasecki definiował swoją organizację Falangę właśnie jako faszystowską i totalitarną[85].

Różnice między narodowym radykalizmem a faszyzmem i nazizmem:

Cechy charakterystyczne narodowego radykalizmu:

  • uznanie Boga za najwyższą wartość, a dobro narodu za najwyższy cel doczesny jednostki
  • oparcie światopoglądu na etyce katolickiej (przeradzający się w fundamentalizm religijny)
  • traktowanie państwa jedynie jako formy organizacyjnej narodu
  • uznawanie równości wszystkich jednostek wobec obowiązku służby dla narodu
  • postulat należenia władzy w państwie do całego narodu a nie wybranej jednostki / grupy osób

Cechy charakterystyczne dla faszyzmu włoskiego:

  • statolatria tj. pojmowanie państwa jak absolutu, państwo jako cel sam w sobie („wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu”)[113][114]
  • stawiania na szczycie hierarchii narodowej, jednostki – wodza[115]
  • totalizm, czyli obejmowanie przez państwo wszystkich dziedzin życia[114]
  • pojmowanie życia jako walki i płynący stąd postulat ciągłego rozwoju „ducha faszystowskiego"

Cechy charakterystyczne narodowego socjalizmu:

  • opieranie światopoglądu na pseudonaukowej rasowości[113][116]
  • uznawanie za najwyższy ideał „człowieka czystego rasowo"[117][116]
  • oparcie ustroju narodowego na zasadzie przywództwa[118][116]
  • uznanie jedności idei i wodza[119][116]

Podobieństwa między narodowym radykalizmem a faszyzmem dostrzegali niektórzy działacze endeccy. Jan Rembieliński pisał: "O.N.R. zaczął zgoła po faszystowsku: młodzież w jasnych koszulach, podnoszenie rąk na powitanie"[104]. Jerzy Drobnik przekonywał, że Mosdorf i Rossman poprosili go o dostarczenie nazistowskich pism politycznych[120]. Poza tym zarzucił narodowym radykałom zbytnie inspirowanie się zagranicznymi wzorcami: "Tragedją O.N.R. było […], że grupa ta nie zrozumiała istoty przemian w Polsce i nie zdołała wytworzyć własnej […] koncepcji politycznej, przejmując ją od obozu macierzystego i tylko aktywizując […] według wzorów hitlerowskich, powierzchownie przejętych, które nie mogą znaleźć zastosowania w warunkach polskich"[121]. Jędrzej Giertych w latach 70. ukazywał ONR jako "polskich faszystów"[122]. Natomiast Adam Wielomski przyznaje, że badacze lewicowo-liberalni utożsamiają narodowy radykalizm z faszyzmem, jednak jego zdaniem ten pogląd jest „zupełnie błędny”[123].

Stosunek narodowych radykałów do włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu był złożony – dostrzegano zarówno zbieżności, jak różnice. Do cech wspólnych zaliczano: podporządkowanie praw jednostki prawom ogółu (narodu), odrzucenie materializmu, hierarchizm. W faszyzmie włoskim krytykowano „statolatrię” tj. uznanie państwa za wartość najwyższą i stawianie go ponad narodem, w nazizmie – biologiczny rasizm i domniemany antykatolicyzm; oba ruchy uważano za nacjonalizmy „pogańskie”[124]. Jan Mosdorf pisał: „Nie jesteśmy faszystami, ani hitlerowcami, przede wszystkim dlatego, że jesteśmy ruchem czysto polskim, nie potrzebujemy obcych wzorów. Nie uważamy się za faszystów ani za hitlerowców również dlatego, że oba te ruchy mają wiele wad, a nawet grzechów, którymi obarczać się nie chcemy. (…) Nie są to wzory, które chcielibyśmy naśladować”[125]. W czasie wojny zdarzały się przypadki działaczy NR, którzy występowali przeciwko rasistowskim działaniom hitlerowców. Znany jest przypadek Jana Mosdorfa, który będąc uwięzionym w obozie koncentracyjnym Auschwitz pomagał Żydom, za co prawdopodobnie został zabity w zbiorowej egzekucji.

Innego niż Mosdorf zdania był Kazimierz Hałaburda z RNR Falangi, pisał: „Czemu monopol na używanie nazwy demokracja ma mieć akurat Blum czy Lloyd George, a nie na przykład Mussolini czy Hitler?”[126]. Zdzisław Obrzud w „Kuźnicy” pisał: "Nie dobrze jednak wcale, że nie dostrzegamy także i odwrotnej strony medalu, nie doceniamy pewnych rzetelnych zdobyczy narodowego socjalizmu, nie zauważamy, co u naszych odwiecznych wrogów jest piękne i rozumne"[127]. Adolf Reutt z Falangi postawił narodowy radykalizm w jednym szeregu z ideologiami totalitarnymi: "Narodowy radykalizm stał się jednym z wielkich ruchów społecznych, jak faszyzm czy hitleryzm, które przekształcają oblicze świata"[128].

W przedwojennej Falandze istniało zresztą skrzydło pronazistowskie. Jego działacz Wojciech Kwasieborski tak pisał o III Rzeszy: "Narodowo-socjalistyczne Niemcy przyczyniły się w wielkiej mierze do podważenia międzynarodowej pozycji tych sił, które naszą cywilizację rozkładały i niszczyły. Cios wymierzony przez hitleryzm żydostwu oraz jego narzędziom: masonerii i marksizmowi, posiada ogromną wartość nie tylko polityczną, ale cywilizacyjną w ogóle"[129]. Olgierd Szpakowski i Stanisław Cimoszyński byli przed wojną zwolennikami budowy sojuszu z III Rzeszą[130]. Na łamach "Falangi" dostrzegano rzekomo pozytywne aspekty ideologii w tym państwie: "Jest rzeczą niewątpliwą, że narodowy socjalizm odrodził Niemcy, że uzdrowił ich życie społeczne, gospodarcze i polityczne"[17]. W czasie wojny współpracy z Niemcami podjęła się Narodowa Organizacja Radykalna[131].

Michał Marusieński w "Jutrze" przedstawił następujący pogląd: "Hitler swą pracą śmiałą i konsekwentną wyrwał je [Niemcy] z chaosu […] i pchnął ku lepszej przyszłości. Tyle wiary, oddania się i entuzjazmu w swym narodzie nie wzbudził żaden z […] ludzi doby obecne"[17]. Przy okazji wizyty w Polsce Josepha Goebbelsa w gazecie "Sztafeta" pisano: "Ruch hitlerowski porywa swą świeżością i entuzjazmem, swym wysokim natężeniem ideowym, swą bezwzględną walką z Żydami, swymi zdobyczami dla świata pracy"[132].

Jan Korolec z ONR ABC pisał o tym, że on i jego organizacja początkowo czerpali z faszyzmu i nazizmu. Przyznawał: "Pod wpływem niemieckim i włoskim doszliśmy do koncepcji hierarchicznej organizacji, obejmującej cały naród uświadomiony i podlegający mechanicznym poleceniom władz. Nie braliśmy dostatecznie pod uwagę faktu, że naród nie jest mechanizmem, a społeczeństwo nie da się skoszarować". Z czasem jednak odciął się od pomysłów tworzenia aż tak radykalnego systemu[133].

O działalności narodowych radykałów wypowiadano się pozytywnie na łamach hitlerowskiej prasy, dostrzegając ich narodowo-socjalistyczne i faszystowskie inspiracje[134].

W 2021 r. Sąd Najwyższy odrzucił skargę kasacyjną członków współczesnego ONR do wyroku Sądu Okręgowego w Elblągu z 21 marca 2019 dotyczącą nazwania w 2017 ONR organizacją faszystowską przez Roberta Kolińskiego, członka Partii Razem. Podczas ogłoszenia wyroku sędzia powiedział do działacza ONR m.in., że Pańska organizacja niestety sama na siebie ukręciła ten bicz. Nawiązujecie do organizacji przedwojennej, która była jawnie organizacją faszystowską, stosujecie te same symbole i nazwy. Nie mówię przez to, że jesteście faszystami albo nazistami. Ja tylko mówię, że oskarżony miał prawo tak uważać na podstawie tego, co wy sami o sobie piszecie, jak się zachowujecie na własnych demonstracjach, jakie głosicie hasła, jak się nosicie, do jakich symboli się odwołujecie. Tego nie można zinterpretować inaczej, jest to jednoznaczne[135][136].

Bartosz Bekier z Falangi i Dienis Puszylin z ówczesnej tzw. Donieckiej Republiki Ludowej

Współcześnie o neofaszyzm oskarżane są następujące grupy narodowych radykałów: Obóz Narodowo-Radykalny[137], Narodowe Odrodzenie Polski[138][139][140], Falanga[141][142], Rodacy Kamraci[143]. Dodatkowo Falandze zarzuca się też narodowy bolszewizm i eurazjatyzm[144]. Z zarzutami wyznawania neofaszyzmu mierzyli się również już nieistniejący Szturmowcy[49][51][50].

Organizacje narodowo-radykalne

[edytuj | edytuj kod]

Przedwojenne organizacje

[edytuj | edytuj kod]

Narodowo-radykalne organizacje kolaborujące z Niemcami w czasie II wojny światowej

[edytuj | edytuj kod]

Kolaboracja ideologiczna

[edytuj | edytuj kod]

Kolaboracja wojskowa

[edytuj | edytuj kod]

Narodowo-radykalne organizacje podziemia polskiego czasie II wojny światowej

[edytuj | edytuj kod]

Współczesne organizacje

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Istnieją opinie przeczące takim powiązaniom, np. B. Grott, „Naród a polityka. Myśl społeczno-polityczna twórców ruchu narodowego w okresie międzywojennym”, Mieczysław Ryba, Lublin 1999, [recenzja], „Dzieje Najnowsze”, 33, 2001, nr 3, s. 195]:„W świetle szczegółowych badań źródłowych okazało się, że tzw. grupa ABC nie mieściła się w obrębie formacji politycznych mogących uchodzić za faszystowskie. Jedynie koncepcje Falangi zawierały cechy faszystowskie, jak: kult charyzmatycznego wodza, wszechwładzę monopartii, imperializm, postulaty „nowej kultury” i „nowego człowieka” oraz zapowiadany totalizm, co prawda z przymiotnikiem katolicki, a więc ograniczony gwarancjami do spełniania przez Kościół jego funkcji.” [1]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b C. Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945), Kraków 2001, s. 230.
  2. ↑ A. Landau-Czajka, Wychowanie dla wojny. Ideologia wychowawcza polskiej prawicy nacjonalistycznej, „Kwartalnik Historyczny”, 97, 1990, nr 3-4, s. 157.
  3. ↑
    • A. Kallis, Genocide and Fascism: The Eliminationist Drive in Fascist Europe, 2008, s. 125.
    • A. Plocker, The Expulsion of Jews from Communist Poland. Memory Wars and Homeland Anxieties, 2022, s. 138.
    • G. Rossoliński-Liebe, Bandera. Faszyzm, ludobójstwo, kult. Życie i mit ukraińskiego nacjonalisty, 2018, s. 185.
    • A. Czubiński, Stronnictwo Demokratyczne, 1937-1989: zarys dziejów, 1998, s. 24.
    • J. W. Borejsza, Szkoły nienawiści: historia faszyzmów europejskich 1919-1945, 2000, s. 139.
    • Ł. Bertram, Bunt, podziemie, władza. Polscy komuniści i ich socjalizacja polityczna do roku 1956, 2022, s. 94.
    • M. Kornak, Brunatna księga 1987-2009, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Collegium Civitas, 2009, s. 185.
    • S. Bratkowski, Pod tym samym niebem. Krótka historia Żydów w Polsce i stosunków polsko-żydowskich, 2010, s. 188.
    • P. S. Wandycz, The United States and Poland, 1980 s. 217.
    • R. Pankowski, M. Kornak, Poland, [w:] Right-Wing Extremism in Europe (red.), s. 159.
    • J. Kuroń, Polityka i odpowiedzialność, 1984, s. 75-80.
    • A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski do roku 1945, 1994, s. 385-390.
    • S. Korboński, Polskie Państwo Podziemne przewodnik po Podziemiu z lat 1939-1945, 2008, s. 112.
    • K. Kijek, Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w wojewódzkie kieleckim w latach 1931–1935, s. 77, [w:] Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018).
    • P. Witkowski, Intermarium or Hyperborea? Pan-Slavism in Poland After 1989, s. 174, [w:] Pan-Slavism and Slavophilia in Contemporary Central and Eastern Europe. Origins, Manifestations and Functions (pod red. M. Suslov, M. Cejka, V. Dordevic), 2023.
    • L. Haas, Faszyzm, prawicowy ekstremizm (od historii do współczesności), s. 167 [w:] Dzieje Najnowsze 34/2, 147-169, 2002.
    • Amerykańska myśl polityczna, ekonomiczna i prawna – zagadnienia wybrane (tom II), red. Ł. D. Bartosik, D. Szlingiert, A. Demenko, J. P. Higgins, 2021, s. 168-169.
    • H. Samsonowicz, Polska: losy państwa i narodu do 1939 roku, 2003, s. 535.
    • M. Kunicki, Gra w kości, s. 14, 15, 16, [w:] ACADEMIA-magazyn Polskiej Akademii Nauk 2/46/2016 [2].
    • E. Ringelblum, A. Eisenbach, Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej. Uwagi i spostrzeżenia, 1988, s. 7.
    • M. Śliwa, Narodoworadykalny model państwa totalitarnego w Polsce, s. 39-40 [w:] DZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXVIII-1996, 1 PL ISSN 0419-8824.
    • H. Lisicka, Pluralizm światopoglądowy w koncepcjach politycznych PAX, ChSS, PZKS, 1991, s. s 24.
    • P. Brykczyński, Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce, 2017, s. 250.
    • A. Paczkowski, Spring Will Be Ours Poland and the Poles from Occupation to Freedom, 2010, s. 31.
    • N. Davies, Mała Europa. Szkice polskie, 2022, [3].
    • L. S. Dawidowicz, A Holocaust Reader, 1976, s. 217.
    • J. D. Zimmerman, The Polish Underground and the Jews, 1939-1945, 2015, s. 70.
    • H. Seton-Watson, The East European Revolution, 2019, [https://www.google.pl/books/edition/The_East_European_Revolution/yayhDwAAQBAJ?hl=pl&gbpv=1&dq=national+radical+capm+fascism+organisation&pg=PT50&printsec=frontcover
    • H. Lerski, Historical Dictionary of Poland, 966-1945, 1996, s. 379.
    • R. J. Crampton, Eastern Europe in the Twentieth Century – And After, 2002, s. 51.
    • J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 137.
    • J. T. Gross, Polish Society Under German Occupation The Generalgouvernement, 1939-1944, Princeton University Press 2019, s. 25.
    • I. T. Berend, Decades of Crisis Central and Eastern Europe Before World War II, University of California Press 2001, s. 315.
    • A. Wielomski, Nacjonalizm wobec problemu Europy, Biblioteka konserwatyzm.pl, s. 85.
    • C. Brzoza, Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945), wyd. Fogra, Kraków 2001, s. 207.
    • National Radical Camp, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
    • R. Pankowski, The Populist Radical Right in Poland: The Patriots, 2010, s. 29.
    • H. Lerski, Historical Dictionary of Poland, 966-1945, ABC-CLIO 1996, s. 379.
    • M. Suslov, M. Čejka, V. Ðorđević, Pan-Slavism and Slavophilia in Contemporary Central and Eastern Europe Origins, Manifestations and Functions, Springer International Publishing 2023, s. 174.
    • A. Polonsky, Polin: Studies in Polish Jewry Volume 1. Poles and Jews: Renewing the Dialogue, Liverpool University Press 2004, s. 434.
    • K. Weiser, K. I. Weiser,Jewish People, Yiddish Nation. Noah Prylucki and the Folkists in Poland, University of Toronto Press 2011, s. 234.
    • D. Cesarani , S. Kavanaugh, Holocaust Critical Concepts in Historical Studies. Tom 5, Routledge 2004, s. 47.
    • M. C. Steinlauf, Bondage to the Dead: Poland and the Memory of the Holocaust, Syracuse University Press 1997, s. 21.
    • R. T. De George, J. P. Scanlan, Marxism and Religion in Eastern Europe, Springer Netherlands 1975, s. 96
    • J. Pilaciński, Narodowe Siły Zbrojne. Kulisy walki podziemnej 1939-1946, Londyn 1976, s. 24.
    • R. McNeil-Willson, A. Triandafyllidou, Routledge Handbook of Violent Extremism and Resilience Taylor & Francis 2023: " In Poland, the National Radical Camp, the National Revival of Poland, and the All-Polish Youth take their names and foundational tenets from interwar fascist movements.
    • S. Saxena, Dictatorship, Fascism, and Totalitarianism, Rosen Publishing Group, 2014, s. 39.
    • R. Bideleux, I. Jeffries, A History of Eastern Europe: Crisis and Change, Rosen Publishing Group 2014, s. 477.
    • P. F. Sugar, Native Fascism in the Successor States, 1918-1945, ABC-Clio 1971, s. 96-97.
    • D. G. Williamson, The Age of the Dictators. A Study of the European Dictatorships, 1918-53, Taylor & Francis 2013, s. 374.
    • P. Bachmat, Przestępstwa z art. 256 i 257 k.k. – analiza dogmatyczna i praktyka ścigania, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, 2005, s. 17.
    • J. Marcus, Social and Political History of the Jews in Poland 1919-1939, Mouton Publishers 2011, s. 344.
    • H. A. Strauss, Austria - Hungary - Poland - Russia, De Gruyter 2011, s. 1109.
    • J. W. Borejsza, K. Ziemer, M. Hułas, Totalitarian and Authoritarian Regimes in Europe. Legacies and Lessons from the Twentieth Century, s. 354-355.
    • R. F. Leslie, The History of Poland Since 1863, Cambridge University Press 1983, s. 181.
    • P. D. Stachura , Poland, 1918-1945 An Interpretive and Documentary History of the Second Republic, 2004, s. 60.
  4. ↑ Bielecki Tadeusz: W szkole Dmowskiego. Gdańsk 2000, s. 257.
  5. ↑ Gluziński Tadeusz: Odrodzenie idealizmu politycznego. Biała Podlaska 2007, s. 29.
  6. ↑ Wasiutyński Wojciech: Prawą stroną labiryntu. Gdańsk 1996, s. 142-143.
  7. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 27.
  8. ↑ Wapiński Roman: Narodowa Demokracja 1893-1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej. Wrocław 1980, s. 300.
  9. ↑ Sznarbachowski Włodzimierz: 300 lat wspomnień. Londyn 1997, s. 80.
  10. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 25.
  11. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 29.
  12. ↑ Roman Dmowski List do ks. Józefa Prądzyńskiego z 1934 www.romandmowski.pl.
  13. ↑ Historia ONR www.wyborcza.pl.
  14. ↑ (...)Pierwszego maja 1937 r. członkowie bojówki RNR (NOB) zaatakowali pochód żydowskiej organizacji socjalistycznej „Bund” na rogu ulic Smoczej i Dzielnej podczas ataku użyto broni palnej, w wyniku czego prawdopodobnie zginęło żydowskie dziecko. 2 lipca 1937 r. członkowie NOB wyruszyli do Przytyka, w którym rzucali petardami w witryny żydowskich sklepów. Nobowcy zaatakowali Bank Żyda Szereszewskigo w stolicy, w wyniku czego zostało rannych dwóch pracowników banku, w Łodzi podłożyli bombę w siedzibie Związku Nauczycielstwa Polskiego. Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski, www.nop.org.pl.
  15. ↑ Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski, www.nop.org.pl.
  16. ↑ Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego, Rafał Dobrowolski www.nop.org.pl.
  17. ↑ a b c J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 138
  18. ↑ S. Rudnicki: Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność. Czytelnik, 1985, s. 239. ISBN 83-07-01221-X.
  19. ↑ D. Pater, Rewolucja na prawicy: działalność Obozu Narodowo-Radykalnego w Wilnie w latach 1934-1938, [w:] Historyka i Polityka, t. 7, 2008, s. 86-87
  20. ↑ Atlas podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. S. Poleszak, R. Wnuk, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa – Lublin 2008, s. XXVII
  21. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 36.
  22. ↑ D. Pater, Rewolucja na prawicy: działalność Obozu Narodowo-Radykalnego w Wilnie w latach 1934-1938, [w:] Historyka i Polityka, t. 7, 2008, s. 88
  23. ↑ a b J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 269.
  24. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 271.
  25. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 273.
  26. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 268.
  27. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 267.
  28. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 262.
  29. ↑ a b J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 263.
  30. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 259.
  31. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 284.
  32. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 353-354.
  33. ↑ S. Rudnicki, Falanga, 2018, s. 665.
  34. ↑ S. Rudnicki, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, 1985, s. 193.
  35. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 341.
  36. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 348-349.
  37. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 345.
  38. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 344.
  39. ↑ Zbigniew S. Siemaszko, Narodowe Siły Zbrojne. Londyn 1982, s. 29-30.
  40. ↑ Jarosław Tomasiewicz. Kwestia żydowska w myśli politycznej obozu narodowego. „Polish-Jewish Studies”. nr 1 (2020), s. 159-160, 2020. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej. DOI: 10.48261/pjs200106. ISSN 2719-4086. 
  41. ↑ Tomasz Szarota, U progu Zagłady, Warszawa 2000, s. 50-59.
  42. ↑ J. A. Młynarczyk, Pomiędzy współpracą a zdradą. Problem kolaboracji w Generalnym Gubernatorstwie – próba syntezy, [w:] Pamięc i Sprawiedliwość, 1 (14), 2009, s. 106.
  43. ↑ Adam Wielomski: Brygada Świętokrzyska. konserwatyzm.pl, 2019-08-31. [dostęp 2023-10-29].
  44. ↑ J.Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 35-38.
  45. ↑ J. Tomasiewicz, Ugrupowania neoendeckie w III Rzeczypospolitej, Toruń 2003, s. 195, 200.
  46. ↑ J. Tomasiewicz, Ewolucja ideologii faszystowskich po 1945 roku. Zarys problematyki, [w:] Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi XXVIII, 2005. s. 305.
  47. ↑ Fronstory.pl,Falanga
  48. ↑ Deklaracja ideowa Szturmowców [online], szturm.com.pl [dostęp 2024-03-08] (pol.).
  49. ↑ a b c d „Europa będzie biała albo bezludna”, czyli szturmowcy [online], oko.press [dostęp 2024-03-08] (pol.).
  50. ↑ a b Lider nacjonalistycznej grupy zatrzymany przez ABW. Kim są Szturmowcy? [online], onet.pl [dostęp 2024-03-08] (pol.).
  51. ↑ a b Nacjonaliści i faszyści przeszli 15 sierpnia przez Warszawę. Chyba pomylili wydarzenia [online], oko.press [dostęp 2024-03-08] (pol.).
  52. ↑ Prawicowy patostreamer fantazjuje o gwałceniu posłanki. Nie jest wybrykiem, jest problemem [online], oko.press [dostęp 2024-07-31].
  53. ↑ Wojciech Olszański zarejestrował partię. Kamraci chcą startować w wyborach, by "rozwalić system" [online], bydgoszcz.wyborcza.pl [dostęp 2024-07-31].
  54. ↑ Olszański Wojciech [online], frontstory.pl [dostęp 2024-07-31].
  55. ↑ Raport CERD/C/POL/CO/22-24, Pkt. 18, 19 sierpnia 2019, s. 3 [dostęp 2023-07-03] (ang.).
  56. ↑ Rekomendacje Komitetu ONZ ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej (CERD) po XXII-XXIV sprawozdaniu Polski [online], bip.brpo.gov.pl, 30 sierpnia 2019 [dostęp 2023-07-03] (pol.).
  57. ↑ a b J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 138
  58. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 132
  59. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 87
  60. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 127
  61. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 148, 154
  62. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 85-87
  63. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 128
  64. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 76
  65. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 160
  66. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 263
  67. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 161
  68. ↑ a b „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 177
  69. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 183
  70. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 58
  71. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 214
  72. ↑ Niemoralność kapitalizmu polega na tym, że oddziela on zysk od pracy, pozwalając na czerpanie zysków niezasłużonych. W Wielkiej Polsce zysk dostępny będzie tylko dla ludzi celowo i produkcyjnie pracujących. Zasady... dz. cyt.
  73. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 219-221
  74. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 172
  75. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 60
  76. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 58
  77. ↑ Lipski Jan J.: Katolickie Państwo Narodu Polskiego. Londyn 1994, s. 174.
  78. ↑ A. Kierys, Biografia paralelna katolików polskich, [w:] Znak, nr 738, 2016, s. 118-120
  79. ↑ C. Tonini, Czas nienawiści i czas troski. Zofia Kossak-Szczucka antysemitka, która ratowała Żydów, 2007, s. 78
  80. ↑ C.P. Blamires: World Fascism: A Historical Encyclopedia, ABC-Clio, 2006, s. 523.
  81. ↑ P. Davies & D. Lynch: The Routledge Companion to Fascism and the Far Right, London: Routledge, 2002. s. 324.
  82. ↑ Luciano Cheles, Ronnie Ferguson, Michalina Vaughan: The Far right in western and eastern Europe, Longman, 1995, s. 198.
  83. ↑ Michał Przeperski: Faszyzm w środku Warszawy. histmag.org, 28.11.2012.
  84. ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the 'National Radical Camp' (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki - Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 217-218.
  85. ↑ a b A. Dudek, G. Pytel, Bolesław Piasecki: Próba biografii politycznej, 1990, s. 163
  86. ↑ U. Jakubowska, Fanatyk polityki (Bolesław Piasecki), [w:] Kwartalnik Historii Prasy Polskiej, 1992, 31, 3-4, s. 226
  87. ↑ Jan Józef Lipski: Idea Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. Zarys ideologii ONR Falanga. Warszawa: Krytyka Polityczna, 2016. ISBN 978-83-64682-41-4
  88. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 139
  89. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 653
  90. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 660
  91. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 205, 208.
  92. ↑ J. Tomasiewicz: W kierunku nacjokracji. Tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933–1939): narodowcy – narodowi radykałowie – narodowi socjaliści. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2019, s. 205-207.
  93. ↑ Assets.cambridge.org
  94. ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the 'National Radical Camp' (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki – Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 217–218
  95. ↑ K. Kijek, Zanim stał się Przytyk. Ruch narodowy a geneza zajść antyżydowskich w wojewódzkie kieleckim w latach 1931–1935, s. 77, [w:] Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 14 (2018)
  96. ↑ Polityczne losy Bolesława Piaseckiego – od faszyzmu do narodowego komunizmu. jhi.pl. [dostęp 2024-07-30].
  97. ↑ J. T. Gross, Polish Society Under German Occupation The Generalgouvernement, 1939-1944, Princeton University Press 2019, s. 25
  98. ↑ I. T. Berend, Decades of Crisis Central and Eastern Europe Before World War II, University of California Press 2001, s. 315
  99. ↑ D. G. Williamson, The Age of the Dictators. A Study of the European Dictatorships, 1918-53, Taylor & Francis 2013, s. 374
  100. ↑ M. Blinkhorn, Fascism and the Right in Europe 1919-1945, 2014, s. 53
  101. ↑ J. Marcus, Social and Political History of the Jews in Poland 1919-1939, Mouton Publishers 2011, s. 344
  102. ↑ P. Stachowiak, National Democracy and Nazism. The Asymmetry of Relations, [w:] Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, 1, 2024, s. 199.
  103. ↑ S. G. Payne, Fascism in Spain, 1923–1977, University of Wisconsin Press 1999, s. 309
  104. ↑ a b J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 137
  105. ↑ R. Bideleux, I. Jeffries, A History of Eastern Europe: Crisis and Change, Rosen Publishing Group 2014, s. 477
  106. ↑ P. F. Sugar, Native Fascism in the Successor States, 1918-1945, ABC-Clio 1971, s. 96-97
  107. ↑ Z Ukraińcami po Jedwabnem. wiez.pl, 2016-07-10. [dostęp 2024-06-24].
  108. ↑ P. D. Stachura , Poland, 1918-1945 An Interpretive and Documentary History of the Second Republic, 2004, s. 60
  109. ↑ M. Duda, Przestępstwa z nienawiści. Studium prawnokarne i kryminologiczne, 2016, s. 32
  110. ↑ M. Przeperski, Gorące lata trzydzieste. Wydarzenia, które wstrząsnęły Rzeczpospolitą, 2014, s. 10, 46-46
  111. ↑ Atlas podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. S. Poleszak, R. Wnuk, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa – Lublin 2008, s. XXVI-XXVII
  112. ↑ W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryna i system władzy Włoch faszystowskich na tle porównawczym, 2016, s. 221-223
  113. ↑ a b A. Heywood, Klucz do politologii. Najważniejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa 2008, s. 49.
  114. ↑ a b Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2008, s. 55.
  115. ↑ Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2008, s. 56.
  116. ↑ a b c d A. Wielomski, Narodowy socjalizm, [w:] J. Bartyzel, B. Szlachta, A. Wielomski, Encyklopedia polityczna, t. 1: Myśl polityczna: główne pojęcia, doktryny i formy ustroju, Radom 2007, s. 253.
  117. ↑ A. Heywood, Klucz do politologii. Najważniejsze ideologie, systemy, postaci, Warszawa 2008, s. 66.
  118. ↑ Politologia. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2008, s. 121.
  119. ↑ D. Robertson, Słownik polityki, Warszawa 2009, s. 112.
  120. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 137
  121. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 228
  122. ↑ J. Pilaciński, Narodowe Siły Zbrojne. Kulisy walki podziemnej 1939-1946, Londyn 1976, s. 24
  123. ↑ A. Wielomski, Nacjonalizm wobec problemu Europy, Biblioteka konserwatyzm.pl, s. 85
  124. ↑ „Życie i śmierć dla Narodu!” Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku. Pod red. Arkadiusza Mellera i Patryka Tomaszewskiego. Toruń 2009, s. 108–114
  125. ↑ Jan Mosdorf, „Sztafeta”, s. 3, 23.V.1934 r.
  126. ↑ Kazimierz Hałaburda, Za czy przeciw demokracji, „Falanga”, 1938, nr 9, s. 5. Wydaje się, że kontekst cytatu oraz jego brzmienie są trochę inne, niż przytoczono wyżej: „Jeśli mamy się trzymać pierwowzoru to wobec nieistniejącej dziś warstwy niewolniczej w ogóle nie można mówić [o] ustroju demokratycznym w XX-ym wieku; jeśli zaś mamy mianem tym określić inny ustrój, będący zreformowanym porządkiem antycznych Aten, to czemu monopol na to ma mieć akurat Blum czy Lloyd Georges, a nie na przykład Mussolini czy Hitler?”
  127. ↑ Zdzisław Obrzud, Perfidia żydów i głupota gojów, „Kuźnica”, 1937, nr 20
  128. ↑ J. J. Lipski, Katolickie państwo narodu polskiego, 1994, s. 41
  129. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 138-39
  130. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 140
  131. ↑ Tomasz Szarota, U progu Zagłady, Warszawa 2000, s. 50–59
  132. ↑ S. Rudnicki, Falanga. Ruch narodowo-radykalny, 2018, s. 47
  133. ↑ J. Tomasiewicz, W kierunku nacjokracji : tendencje autorytarne, totalistyczne i profaszystowskie w polskiej myśli politycznej (1933-1939): narodowcy - narodowi radykałowie - narodowi socjaliści, Katowice, 2019, s. 198
  134. ↑ P. Stachowiak, National Democracy and Nazism. The Asymmetry of Relations, [w:] Środkowoeuropejskie Studia Polityczne, 1, 2024, s. 200-201.
  135. ↑ Maciej Sandecki: Sąd Najwyższy orzekł ostatecznie: Można nazywać ONR organizacją faszystowską. trojmiasto.wyborcza.pl, 26 lutego 2021. [dostęp 2023-12-25].
  136. ↑ Koniec bitwy o słowa. portel.pl, 22 marca 2019. [dostęp 2023-12-25].
  137. ↑ P. Witkowski, Poland: Ex Oriente Lux, [w:] Russia and the Far-Right. Insights from Ten European Countries (red.), 2024, s. 311.
  138. ↑ Mirosław Zdulski, Ida Wrzesień, Tomasz Zdulski, Ciernie miasta. Skinheadzi a ultraprawica w krajach Europy Środkowej, Jelenia Góra: Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa, 2011, s. 34.
  139. ↑ K. Kalinowska, Współczesne przejawy neonazizmu i neofaszyzmu w Polsce, [w:] Świat Idei i Polityki, 2010, tom 10 [12], s. 182.
  140. ↑ M. Polaczek, Neofaszyzm w Polsce – geneza, charakterystyka i zagrożenia, s. 108–109, [w:] Państwo i Społeczeństwo, VH: 2007, nr 2.
  141. ↑ T. Konicz, Der Zweite Weltkrieg im Geschichtsbild der polnischen Rechten, [w:], Die Dynamik der europäischen Rechten (red.), 2011, s. 86-87.
  142. ↑ A. Shekhovtsov, Germany: The Far-Right Plot and Russian Malign Inspiration, [w:] Russia and the Far-Right. Insights from Ten European Countries (red.), 2024, s. 59.
  143. ↑ Marsz Niepodległości 2022: Rozrost przez podział grzybni [online], krytykapolityczna.pl [dostęp 2024-08-01].
  144. ↑ P. Witkowski, Poland: Ex Oriente Lux, [w:] Russia and the Far-Right. Insights from Ten European Countries (red.), 2024, s. 306.
  145. ↑ Rozmowa Doroty Wysockiej-Schnepf, Prof. Friszke: Gdy więźniowie Dachau czekali na egzekucję, Brygada Świętokrzyska piła szampana z Gestapo, wyborcza.pl
  146. ↑ Rafał Wnuk: Brygada Świętokrzyska. Zakłamana legenda. wyborcza.pl, 2016-01-25. [dostęp 2023-05-24].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • R. Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka, 1933.
  • B. Piasecki, Komitet Redakcyjny Ruchu Młodych, Zasady Programu Narodowo-Radykalnego, 1937.
  • J.M. Majchrowski, Silni, Zwarci, Gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego, 1985.
  • B. Grott, Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych, 1987.
  • B. Grott, Nacjonalizm chrześcijański, Myśl społeczno państwowa formacji narodowo-katolickiej w Drugiej Rzeczypospolitej, 1991.
  • J.J. Lipski, Katolickie Państwo Narodu Polskiego, 1994.
  • Encyklopedia Popularna PWN, red. A. Krupa, 2002.
  • T. Wachowski, Świat wartości w młodzieżowej subkulturze skinheadów-nacjonalistów, 2006.
  • A. Meller, P. Tomaszewski, Życie i śmierć dla Narodu!: Antologia myśli narodowo-radykalnej z lat trzydziestych XX wieku, 2009.
Polskie organizacje narodowo-radykalne
sprzed II wojny światowej
działające podczas II WŚ
działające po II WŚ
Nacjonalizm
odmiany
zdefiniowane
narodem
germańskie
słowiańskie
inne
lewica narodowa
inne odmiany
powiązane doktryny
i postawy
Faszyzm
Odmiany
związane
z poszczególnymi
krajami
inne
Faszyzm w historii
Faszyści
Partie i organizacje
Tematy powiązane

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Narodowy_radykalizm&oldid=75137325”