Jezioro

Jezioro w Bariloche (Argentyna)

Przykład jeziora w czeskim Adršpachu

Przykład jeziora polodowcowego

Smreczyński Staw, jezioro morenowe w Tatrach Zachodnich

Jezioro lobeliowe na Pomorzu

Jezioro eutroficzne

Litoral jeziora śródleśnego

Jezioro Bałchasz w Kazachstanie

Jezioro – naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia (misy jeziornej), w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu. Większość jezior występuje na obszarach zajmowanych niegdyś przez lodowiec. Woda z topniejącego lodowca wypełniała doliny i tworzyła jeziora. Powstanie mis jeziornych wiąże się przede wszystkim z procesami geologicznymi. Zasilanie zależy natomiast przede wszystkim od warunków klimatycznych. Jezioro różni się od stawu występowaniem strefy afotycznej – światło nie dociera do dna, uniemożliwiając tam rozwój roślinności.

Opis ogólny

Największe i najgłębsze są jeziora pochodzenia tektonicznego. Jest w nich zgromadzonych ponad 95% zasobów wód jeziornych. Wypełniają zagłębienie powstałe w wyniku ruchów tektonicznych. Największym pod względem powierzchni i zasobów jest Morze Kaspijskie (jest to jezioro słone). Najniżej (około 400 m p.p.m.) położone jest lustro wody słonego Morza Martwego, najgłębiej – dno jeziora Bajkał (1620 m poniżej lustra wody i 1160 m p.p.m.), które jest również jeziorem gromadzącym najwięcej w świecie słodkiej wody – 23 tys. km³ (~20% zasobów światowych). Jednym z najwyżej położonych dużych jezior jest Titicaca w Andach (3812 m n.p.m.). Najliczniejsze są jeziora polodowcowe. Występują zarówno w górach, np. w Tatrach, jak i na nizinach, gdzie tworzą duże skupiska zwane pojezierzami.

Jeziora są krótkotrwałym (w skali geologicznej) elementem krajobrazu, tylko nieliczne głębokie jeziora sięgają swym wiekiem trzeciorzędu (Bajkał – 20-30 mln lat). W klimacie suchym jeziora wysychają, a w klimacie wilgotnym ulegają zasypywaniu i zarastaniu roślinnością wodną, przekształcając się w bagna.

Bagna i jeziora są naturalnymi zbiornikami wodnymi gromadzącymi wody wtedy, gdy jest ich nadmiar, i oddającymi je w okresach bezopadowych. Regulują więc przepływ rzek i wyrównują go w czasie. Zapobiegają ponadto powodziom i nadmiernemu obniżeniu stanu wód w okresach suszy, co podnosi znaczenie rzek z nich wypływających. Duża powierzchnia wodna sprawia, że klimat pojezierzy jest wilgotniejszy niż na obszarach z nim sąsiadujących. Tworzą one swoiste ekosystemy z bogatą florą i fauną wodną.

Strefy jezior

strefy jeziora: A) strefa przybrzeżna, G) strefa pelagiczna, H) strefa profundalna, I, J) strefa denna

Warunki ekologiczne panujące w jeziorach są bardzo zróżnicowane, co związane jest z istnieniem charakterystycznych stref i warstw w obrębie jeziora. Wyróżniamy:

• strefę litoralną – jest to strefa wody płytkiej, prześwietlonej do samego dna; litoral, zwłaszcza w jego płytkiej części, jest najbardziej zmienny ze środowisk jeziornych. Płytsza część litoralu podlega również bezpośrednim wpływom lądu.
• strefę pelagiczną, zwaną też strefą nerytyczną – strefa wody otwartej, niestykającej się ani z brzegami, ani z dnem zbiornika.
• strefę profundalną – strefa wody głębokiej, stykającej się z dnem i znajdującej poza zasięgiem promieniowania słonecznego, w związku z dużym nagromadzeniem szczątków organicznych poddana wahaniom stężenia tlenu, a nawet okresowym i krótkotrwałym całkowitym deficytom tlenowym.
• strefę denną (bental) – strefa obejmująca warstwę osadów i mułów wyściełających dno jeziora.

Znaczenie gospodarcze

Jeziora mają również znaczenie gospodarcze – stanowią obszary rekreacyjno-sportowe, są wodnymi drogami komunikacyjnymi, łatwo dostępnym źródłem wody, np. dla przemysłu. Ich wody o bogatym życiu organicznym są źródłem żywności. Ze względów zwyczajowych jeziorami nazywa się potocznie również niektóre sztuczne zbiorniki wodne, nieraz nadawane są im adekwatne nazwy urzędowe (jak np. Jezioro Zegrzyńskie).

Klasyfikacje jezior

Jeziora klasyfikuje się według sposobu powstania niecki, lub też według cech hydrologicznych, fizycznych, chemicznych i biologicznych. Oficjalnie nie stosuje się w klasyfikacji minimalnej powierzchni, chociaż często spotyka się zdanie, że jeziorem powinny być zbiorniki powyżej 1 hektara.

Jeziora mogą być odpływowe, przepływowe, bezodpływowe.

Badaniem jezior zajmuje się dział hydrologii i hydrobiologii – limnologia.

Rodzaje jezior ze względu na pochodzenie

• meteorytowe (kosmiczne) – powstałe wskutek uderzeń meteorytów, np. Pingualuit w Quebecu w Kanadzie,
• tektoniczne (ryftowe) – wypełniają zagłębienia pochodzenia tektonicznego. Ich misy stanowią zapadnięte części skorupy ziemskiej w formie rowów lub rozległych zapadlisk, np. w rowie: Bajkał, Tanganika, Martwe, Malawi (Niasa); w płaskim zagłębieniu: Wiktorii, Ładoga, Górne,
• reliktowe – stanowią część dawnego morza, np. Kaspijskie, Aralskie, Ilmen,
• polodowcowe – wypełniają zagłębienia pozostawione przez lodowce,
  • rynnowe – w rynnach polodowcowych. Wąskie, długie, o stromych brzegach, głębokie, np. Gopło, Jeziorak, Hańcza,
  • morenowe – w zagłębieniach wśród wałów morenowych, np. Śniardwy, Mamry, charakteryzują się dużą powierzchnią, stosunkowo małą głębokością i urozmaiconą linią brzegową,
  • wytopiskowe (oczka) – z wytopienia bryły martwego lodu, np. Sasek Mały,
  • cyrkowe – w cyrkach (kotłach) lodowcowych, np. Czarny Staw, Morskie Oko,
• polodowcowe górskie:
  • cyrkowe,
  • morenowe,
• wulkaniczne:
  • kraterowe – w kraterach nieczynnych wulkanów,
  • zaporowe – odpływy zatamowane przez potoki lawy,
  • kalderowe – wypełniające kaldery nieczynnych wulkanów,
  • maary – zajmują zagłębienia w lejkowatych kraterach pozostałych po wulkanach eksplozywnych
• przybrzeżne – wskutek odcięcia zatoki przez narastającą mierzeję, Łebsko, Gardno, Resko Przymorskie,
  • liman – powstałe z zalanego, ujściowego odcinka głębokiej doliny rzecznej,
  • jezioro lagunowe – wskutek odcięcia części morza przez barierę,
• deltowe – wskutek nierównomiernej akumulacji w delcie rzeki, np. Druzno, Dąbie,
• wydmowe – wypełniają obniżenia między pagórkami wydmowymi,
• osuwiskowe – na skutek zatamowania biegu rzeki przez osuwisko, np. Sareskie (Tadżykistan), Duszatyńskie (Bieszczady),
• krasowe – w zagłębieniach krasowych, np. Jezioro Ochrydzkie (Półwysep Bałkański) oraz Firlej,
• starorzecza – wskutek odcięcia meandru rzeki, np. Jeziorko Czerniakowskie w Warszawie, Druzno,
• jezioro deflacyjne (eoliczne) – w wyniku wypełnienia utworzonego przez wiatr zagłębienia, np. jezioro Teke (Kazachstan),
• wytworzone przez ruchy masowe prowadzące do zatarasowania zagłębień terenowych przez osuwiska skalne,
• antropogeniczne – jeziora powstałe na skutek działalności ludzkiej,
  • zaporowe – utworzone poprzez przegrodzenie doliny rzecznej sztuczną zaporą,
  • organiczne- zbiorniki fitogeniczne i zoogeniczne. Pierwsze powstałe wśród torfowisk, usytuowane tam, gdzie jest ograniczony rozwój roślinności. Drugie zaś stanowią efekt działalności zwierząt, zwłaszcza bobrów, i w tym przypadku mają charakter zbiorników zaporowych. Jeziora tego typu są płytkie, małe i posiadają zabagnione brzegi (Borowiak 1993),
  • powstałe wskutek próby jądrowej – takim zbiornikiem jest jezioro Szagan (Kazachstan).

Rodzaje jezior ze względu na częstość cyrkulacji wody (typy miktyczne jezior)

Nazwa	Cyrkulacja wody	Występowanie	Termika
amiktyczne	brak cyrkulacji	strefa polarna	zbiorniki przez cały rok pokryte war­stwą lodu
monomiktyczne zimne	raz w roku pełna cyrkulacja	strefa polarna i obszary wysokogórskie	temperatura wody zawsze poniżej 4 °C
dimiktyczne	dwa razy w roku	strefa umiarkowana	temperatura wody latem powyżej 4 °C, zimą poniżej 4 °C
monomiktyczne ciepłe	raz w roku	strefa równikowa i międzyzwrotnikowa	temperatura wody zawsze powyżej 4 °C
oligomiktyczne	słaba (głównie górnych warstw)	strefa przyrównikowa	ciepła woda w całym przekroju zbiornika
polimiktyczne	częsta (nawet codzienna)	różne strefy – jeziora płytkie	prawie jednakowa temperatura w całym przekroju jeziora
meromiktyczne	częściowe, tylko górna strefa lub też raz na kilka lat)	różne strefy – jeziora głębokie	gradient temperatury w przekroju jeziora

Termiczna klasyfikacja jezior

• jeziora polarne – mają stale odwrócone uwarstwienie termiczne wody. Maksymalna temperatura wody nie przekracza +4 °C
• jeziora umiarkowane – mają najbardziej rozwinięty cykl termiczny: w lecie cechuje je uwarstwienie proste, natomiast zimą odwrócone, wiosną i jesienią stan homotermii
• jeziora subtropikalne – nie mają uwarstwienia odwróconego, cały rok występują w nich proste uwarstwienia. Charakterystyczną cechą tego uwarstwienia jest duża różnica temperatury pomiędzy wodą powierzchniową a denną, która jest zbliżona do +4 °C
• jeziora tropikalne – cechuje je tylko uwarstwienie proste i małe różnice pomiędzy temperaturą epilimionu i hypolimnionu, którego wody są cieplejsze niż w subtropikalnych jeziorach.

Rodzaje jezior ze względu na trofię

• jezioro dystroficzne (zobacz też jezioro humotroficzne)
• jezioro eutroficzne
• jezioro hypertroficzne
• jezioro mezotroficzne
• jezioro oligotroficzne (zobacz też jezioro lobeliowe)
• jezioro saprotroficzne

Rozkład geograficzny jezior

Według szacunków zespołu Larsa Tranvika na Ziemi znajduje się około 117 milionów jezior o powierzchni nie mniejszej niż 0,2 hektara. Większość z nich znajduje się w pasie borealno-arktycznym (45°–75°N). Zasadniczo liczba i wielkość jezior spada wraz z wysokością nad poziomem morza.

Zobacz też

• największe jeziora świata
• najgłębsze jeziora świata
• loch, lough
• laguna
• staw, staw kąpielowy
• zbiornik retencyjny
• jeziora w Polsce
• największe jeziora Polski
• najgłębsze jeziora Polski
• stratyfikacja termiczna wody w jeziorze
• typologia rybacka jezior
• jeziora na Tytanie

Bibliografia

• Zdzisław Kajak, Hydrobiologia-Limnologia. Ekosystemy wód śródlądowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, ISBN 83-01-01537-3.
• WinifredW. Lampert WinifredW., UlrichU. Sommer UlrichU., Ekologia wód śródlądowych, JoannaJ. Pijanowska (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13387-2, OCLC 749528772 . Brak numerów stron w książce