Henry Fonda
.jpg) Henry Fonda (1970) | |
| Imię i nazwisko |
Henry Jaynes Fonda |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
16 maja 1905 |
| Data i miejsce śmierci |
12 sierpnia 1982 |
| Zawód |
aktor |
| Współmałżonek |
Margaret Sullavan |
| Lata aktywności |
1935–1982 |
| Odznaczenia | |
     
| |
Henry Jaynes Fonda (ur. 16 maja 1905 w Grand Island, zm. 12 sierpnia 1982 w Los Angeles) – amerykański aktor. Patriarcha rodziny aktorskiej Fondów, ojciec Jane i Petera, dziadek Bridget.
American Film Institute umieścił go na 6. miejscu na liście największych amerykańskich aktorów wszech czasów (The 50 Greatest American Screen Legends)[1].
8 lutego 1960 otrzymał własną gwiazdę w Alei Gwiazd w Los Angeles znajdującą się przy 1601 Vine Street[2][3].
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Urodził się w 1905 w Grand Island w stanie Nebraska[4] jako syn Elmy Herberty (z domu Jaynes) i Williama Brace’a Fondy[5]. Przodkowie Fondów pochodzili z Genui we Włoszech, skąd w XV wieku przenieśli się do Amsterdamu w Holandii, a w 1642 – do Ameryki Północnej[5][6].
Studiował dziennikarstwo na Uniwersytecie Minnesoty, ale przerwał studia na drugim roku[5]. Pracował jako mechanik w firmie telefonicznej Northwestern Bell i pracownik socjalny lokalnego magistratu[7], następnie w 1925 pracował w firmie Retail Credit Company. 10 października 1925 zadebiutował jako aktor rolą w spektaklu Ty i ja (You and I) w teatrze Omaha Community Playhouse[7]. W 1929 powrócił na Manhattan i University Players Guild oraz zagrał w spektaklach: Gra życia i śmierci (The Game of Life and Death) oraz Diabeł i ser (Devil and the Cheese).
W 1932 udał się do Hollywood, aby kręcić filmy. W 1935 zadebiutował w kinie rolą Dana Harrowa w komedii Victora Fleminga The Farmer Takes a Wife (Rolnik bierze żonę) z Janet Gaynor, a rok wcześniej występował w tej samej roli w przedstawieniu na Broadwayu[8]. W tym czasie poznał Jamesa Stewarta, z którym się przyjaźnił[5]. Popularność i uznanie krytyków przyniosła mu główna rola Toma Joada w dramacie Johna Forda Grona gniewu (The Grapes of Wrath, 1940), ekranizacji powieści Johna Steinbecka o tym samym tytule; za występ w filmie był nominowany do zdobycia Oscara dla najlepszego aktora pierwszoplanowego[9].
W 1943 wstąpił do amerykańskiej marynarki wojennej, służąc jako kwatermistrz trzeciej klasy na pokładzie niszczyciela USS „Satterlee” na Pacyfiku, aż do 1946[10][11].
Po zakończeniu służby wojskowej powrócił do aktorstwa. Zebrał przychylne recenzje krytyków i widzów rolą oficera marynarki Douga Robertsa w spektaklu Pan Roberts (reż. Joshua Logan), w którym zadebiutował w lutym 1948 w Alvin Theatre na Broadwayu[12]. Rolę powtórzył w kinowej wersji sztuki – Mister Roberts (1955) Johna Forda i Mervyna LeRoya[12]. Wystąpił także m.in. w westernach Miasto bezprawia (1946) Johna Forda i Gwiazda szeryfa (1957) Anthony’ego Manna, a także w kameralnym filmie „jednego stołu” Sidneya Lumeta Dwunastu gniewnych ludzi (1956) oraz dramatach wojennych: Bitwa o Ardeny (1965) Ken Annakina i Bitwa o Midway (1976) Jacka Smighta. Za rolę w dramacie psychologiczno-obyczajowym Marka Rydella Nad złotym stawem (1981) otrzymał w 1982 Oscara dla najlepszego aktora pierwszoplanowego[13]. Rok wcześniej został nagrodzony honorowym Oscarem za całokształt dokonań.
Otrzymał amerykańskie medale kampanii – Medal Obrony Narodowej, Medal Wyzwolenia Filipin i Medal Azjatyckiego Teatru Pacyficznego (1905-1982)[11].
Zmarł 12 sierpnia 1982 w Cedars-Sinai Hospital w Los Angeles[14] po chorobie serca i raka gruczołu krokowego[11].
Życie prywatne
[edytuj | edytuj kod]25 grudnia 1931 ożenił się z aktorką Margaret Sullavan, ale rozstali się po pół roku małżeństwa[8]. 16 września 1936 w Park Avenue Christ Church w Nowym Jorku poślubił Frances Ford Seymour, wdowę po bogatym przemysłowcu, George’u T. Brokawie[15]. Mieli dwoje dzieci: Jane i Petera[16], także aktorów. Latem 1949 odszedł od żony, która w kwietniu 1950 popełniła samobójstwo[5][17]. W grudniu 1950 poślubił aktorkę Susan Blanchard, z którą adoptował córkę, Amy[18]. Tuż po rozwodzie na początku 1957 ożenił się z aktorką Afderą Franchetti, z którą nawiązał romans na planie filmu Wojna i pokój, jednak i to małżeństwo skończyło się rozwodem[19]. Następnie związał się ze znacznie młodszą byłą stewardesą Shirlee Adams[20], która towarzyszyła mu aż do jego śmierci[21].
Filmografia
[edytuj | edytuj kod]- 1937: Slim – Slim Kincaid
- 1938: Jezebel – Preston Dillard
- 1939: Młodość Lincolna (Young Mr. Lincoln) – Abraham Lincoln
- 1939: Bębny nad Mohawkiem (Drums Along the Mohawk) – Gilbert Martin
- 1940: Grona gniewu (The Grapes of Wrath) – Tom Joad
- 1941: Lady Eve (The Lady Eve) – Charles Pike
- 1943: Zdarzenie w Ox-Bow (The Ox-Bow Incident) – Gil Carter
- 1948: Fort Apache – ppłk Owen Thursday
- 1957: Dwunastu gniewnych ludzi (12 Angry Men) – przysięgły nr 8
- 1957: Gwiazda szeryfa (The Tin Star) – Morgan Hickman
- 1959: Dwa złote colty (Warlock) – Clay Blaisedell
- 1962: Jak zdobywano Dziki Zachód (How the West Was Won) – Jethro Stuart
- 1962: Najdłuższy dzień (The Longest Day) – gen. bryg. Theodore Roosevelt Jr.
- 1965: Bitwa o Ardeny (Battle of the Bulge) – ppłk Daniel Kiley
- 1968: Pewnego razu na Dzikim Zachodzie (C’era una volta il West/Once Upon a Time in the West) – Frank
- 1970: Spóźniony bohater (Too Late to Hero) – kpt. John G. Nolan
- 1970: Był sobie łajdak (There Was a Crooked Man...) – Woodward Lopeman
- 1976: Bitwa o Midway (Midway) – adm. Chester Nimitz
- 1977: Macki (Tentacles) – Whitehead, prezes Trojan Construction
- 1978: Rój (The Swarm) – dr Walter Krim
- 1979: Meteor – prezydent
- 1979: Miasto w ogniu – komendant Albert Risley
- 1981: Nad złotym stawem (On Golden Pond) – Norman Thayer Jr.
Nagrody
[edytuj | edytuj kod]| Rok | Nagroda | Kategoria | Film |
|---|---|---|---|
| 1939 | National Board of Review | Najlepszy aktor | Młodość Lincolna (1939) |
| 1958 | Złoty Glob | Najlepszy aktor w filmie dramatycznym | Dwunastu gniewnych ludzi (1957) |
| Nagroda BAFTA | Najlepszy aktor zagraniczny | ||
| Nagroda BAFTA | Najlepszy aktor | ||
| 1973 | David di Donatello | Nagroda za całokształt pracy aktorskiej | – |
| 1977 | Nagroda Grammy | Najlepsze nagranie mówionego słowa Great American Documents |
– |
| 1979 | Nagroda Tony | Nagroda specjalna za całokształt pracy aktorskiej | – |
| 1980 | Złoty Glob | Nagroda im. Cecila B. DeMille’a | – |
| 1981 | Oscar | Oscar za całokształt pracy aktorskiej | – |
| National Board of Review | Najlepszy aktor | Nad złotym stawem (1981) | |
| 1982 | Oscar | Najlepszy aktor pierwszoplanowy | |
| Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Karlowych Warach | Najlepszy aktor |
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ AFI’s 100 Years...100 Stars. American Film Institute. [dostęp 2018-12-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-13)]. (ang.).
- ↑ Henry Fonda. Walk of Fame. [dostęp 2024-07-23]. (ang.).
- ↑ Susan King, Ted Thackery Jr.: Hollywood Star Walk: Henry Fonda. „Los Angeles Times”, 15 maja 2005, 12 sierpnia 1982. [dostęp 2024-07-23]. (ang.).
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 13.
- ↑ a b c d e Henry Fonda (16 de Maio de 1905). Filmow. [dostęp 2012-05-08]. (port.).
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 10–13.
- ↑ a b Słowiński 2006 ↓, s. 16.
- ↑ a b Słowiński 2006 ↓, s. 18.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 24.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 26.
- ↑ a b c Hero Actors. valdezlink.com. [dostęp 2012-02-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-13)]. (ang.).
- ↑ a b Słowiński 2006 ↓, s. 31.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 314–315.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 315–316.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 19–21.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 22–23.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 33, 36.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 39, 41.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 44, 46.
- ↑ Słowiński 2006 ↓, s. 122.
- ↑ Magda Kosińska-Król, Portrety bez upiększeń. Historie (nie)zapomnianych gwiazd Hollywood. Rozdział "Milczący Hank"., ISBN 978-83-8273-395-2.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Oskar Sobański. Henry Fonda. „Film”. nr 27 (1734) (XXXVII), s. 10–11, 15, 1982-09-26. Warszawa: RSW „Prasa-Książka- Ruch”. ISSN 0137-463X.
- Henry Fonda: Fonda: My Life. Fulcrum Publishing, 1982. ISBN 0-453-00402-4.
- Allen Roberts, Max Goldstein: Henry Fonda: A Biography. McFarland & Co., 1984. ISBN 0-89950-114-1.
- Tony Thomas: The Films of Henry Fonda. Citadel Press, 1990. ISBN 0-8065-1189-3.
- Kevin Sweeney: Henry Fonda: A BioBibliography. Greenwood Press, 1992. ISBN 0-313-26571-2.
- Przemysław Słowiński: Amerykańska buntowniczka. Burzliwe życie Jane Fondy. Wydawnictwo Videograf II, 2006. ISBN 83-7183-395-4.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Henry Fonda w bazie IMDb (ang.)
- Henry Fonda w bazie Filmweb
- Henry Fonda w bazie Notable Names Database (ang.)
- Henry Fonda w bazie Discogs.com (ang.)
- ISNI: 0000000120968690
- VIAF: 112378001
- ULAN: 500449578
- LCCN: n81066419
- GND: 11853422X
- NDL: 00620671
- LIBRIS: 53hlt7lp1p0k4pk
- BnF: 12606221f
- SUDOC: 027644111
- SBN: DDSV045373
- NLA: 35170225
- NKC: jn20000700545
- BNE: XX958957
- NTA: 069980071
- BIBSYS: 90852577
- CiNii: DA06319504
- Open Library: OL1455867A
- PLWABN: 9810628303705606
- NUKAT: n97068880
- J9U: 987007422475205171
- CANTIC: a10297558
- LNB: 000243472
- CONOR: 39663715
- BNC: 000044135
- KRNLK: KAC2018M2140
- LIH: LNB:j39;=BM
- Amerykańscy aktorzy filmowi
- Amerykańscy aktorzy teatralni
- Laureaci AFI Life Achievement Award
- Laureaci nagrody BAFTA dla najlepszego aktora pierwszoplanowego
- Laureaci Nagrody im. Cecila B. DeMille’a
- Laureaci nagrody Tony
- Laureaci Oscara dla najlepszego aktora pierwszoplanowego
- Laureaci Oscara za całokształt twórczości
- Laureaci Złotego Globu dla najlepszego aktora w filmie dramatycznym
- Odznaczeni Brązową Gwiazdą
- Uczestnicy II wojny światowej
- Laureaci Kennedy Center Honors
- Urodzeni w 1905
- Zmarli w 1982