Gruczoł

Przykład gruczołu – ludzka ślinianka podżuchwowa. Po prawej jest zgrupowanie pęcherzyków śluzowych, a po lewej pęcherzyków surowiczych.

Gruczoł – struktura występująca u zwierząt wyspecjalizowana w wydzielaniu. Mogą być to pojedyncze komórki gruczołowe i wyodrębniony narząd.

Z wyjątkiem rdzenia nadnerczy i przedniej części przysadki, gruczoły zbudowane są z tkanki nabłonkowej. Wydzielina wytworzona przez gruczoł może być uwalniana do przestrzeni pozakomórkowej przez egzocytozę lub dzięki osmozie przechodzić bezpośrednio do płynów ustrojowych (krew, limfa).

Podziały gruczołów

Ze względu na wydzielaną substancję wyróżnia się:

• gruczoły potowe,
• gruczoły mlekowe,
• gruczoły jadowe,
• gruczoły trawienne.

Ze względu na zasięg działania wyróżnia się:

• gruczoły egzokrynne (gruczoły wydzielania zewnętrznego),
• gruczoły endokrynne (gruczoły wydzielania wewnętrznego, gruczoły dokrewne, hemokrynowe),
• gruczoły parakrynowe (gruczoły wydzielające sekret do istoty międzykomórkowej skąd przedostaje się on do komórek w obrębie tej samej tkanki),
• gruczoły autokrynowe (gruczoły wydzielające sekret poza obręb własnej błony komórkowej i działające zwrotnie same na siebie),
• gruczoły jukstakrynowe (gruczoły wydzielające sekret bezpośrednio do sąsiednich komórek, z którymi jest połączona ich błona komórkowa).

Ze względu na sposób wydzielania wyróżnia się:

• gruczoły merokrynowe = gruczoły ekrynowe,
• gruczoły apokrynowe,
• gruczoły holokrynowe.

Komórki gruczołu mogą być położone w nabłonku pojedynczo, w przypadku gruczołów jednokomórkowych, lub w większych zespołach, w przypadku gruczołów wielokomórkowych. Wśród gruczołów wielokomórkowych rozróżnia się cewkowe, pęcherzykowe i cewkowo-pęcherzykowe.

Przykłady gruczołów u człowieka

Substancje mogą być wydzielane:

• na powierzchnię ciała:
  • gruczoły potowe – pot;
  • gruczoły łojowe – substancja łojowa;
  • gruczoły mlekowe – mleko.
• do przewodu pokarmowego
  • ślinianki – ślina
  • gruczoły śluzowe – śluz
  • wątroba – żółć
  • zewnątrzwydzielnicza część trzustki – sok trzustkowy
• do krwi (gruczoły wydzielania wewnętrznego, oznaczenia na rysunku obok)
  • szyszynka (1)
  • przysadka mózgowa (2)
  • tarczyca (3)
  • grasica (4)
  • nadnercza (5)
  • trzustka (6)
  • jajniki (7)
  • jądra (8)
  • podwzgórze
  • przytarczyce

Dodatkowe ryciny

• 
  Przekrój przez śliniankę podżuchwową kota.
• 
  Przekrój przez trzustkę psa.
• 
  Wypreparowanie gruczołu sutkowego w stadium laktacji.
• 
  Przekrój sutka.
• 
  Wydzielanie apokrynowe.