Frygia

Ein griff, sfinks, og kentaurar, detaljer frå ein frygisk bygning.

Frygiske soldatar, frå utgravingane i Gordion

Frygia (gresk Φρυγία, tyrkisk Frigya) var eit kongedøme i den vestlege delen av Anatolia (Vesleasia) i kva som i dag er Tyrkia, sentrert rundt elva Sakarya (gresk Σαγγάριος, latin Sangarius). Frygarane var eit indoeuropeisk folk som truleg innvandra til vestlege Anatolia frå det som i dag er Makedonia på Balkan på slutten av bronsealderen. I løpet av 700-talet f.Kr danna frygarane sitt eige kongerike med hovudstad i Gordion.

Frygarane er mest kjende for sine sogekongar frå den heroiske tidsalderen i gresk mytologi: Gordias, kjend for den gordiske knuten som seinare vart løyst av Aleksander den store; Midas som vart «løna» av Dionysos ved at alt han rørde vart til gull; og Mygdon som låg i krig med amasonane, eit legendarisk krigarfolk av kvinner. Ifølgje Iliaden av Homer var frygarane allierte med trojanarane og deltok i den trojanske krigen mot grekarane.

Frygisk makt nådde høgdepunktet sitt på slutten av 700-talet under ein annan, historisk kong Midas som samtidige assyriske kjelder frå mellom 718 og 709 f.Kr kallar for Mit-ta-a. Han synest å ha dominert det meste vestlege og sentrale Anatolia og rivaliserte Assyria og Urartu for makta og overherredøme i austlege Anatolia. Denne seinare Midas var likevel òg den siste sjølvstendige kongen av Frygia før hovudstaden Gordion vart herja av kimmeriarar ein gong rundt 695 f.Kr Frygia vart deretter underlagt Lydia og deretter i rekkjefølge til Persia, Aleksander den store og hans seinare hellenistiske etterfølgjarar, Pergamon, Romarriket og Austromarriket. Frygarane vart gradvis assimilert inn i andre kulturar tidleg i mellomalderen, og namnet Frygia gjekk ut av bruk som namn på eit område etter den muslimske erobringa av Anatolia.

Opphav

For meir om dette emnet, sjå frygarar.

Inskripsjonar funne i Gordion har slått fast at frygarane snakka eit indoeuropeisk språk der minst ein del av ordforrådet var likt gresk, og tilhøyrde openbert ikkje til dei anatoliske språka som vart snakka av naboane deira. Ifølgje ein av dei homeriske hymnene var frygisk ikkje gjensidig forståeleg med språket til trojanarane.

Kart over Anatolia

Ifølgje med den antikke tradisjonen blant gresk historikarar hadde frygarane i antikken utvandra til Anatolia frå Balkan. Herodot skriv at frygarane vart kalla for brygerar (eller brigerar) då dei levde i Europa. Han og andre greske skribentar, som òg nedteikna legenda om kong Midas, har assosiert han med eller plassert opphavet hans i den historiske regionen Makedonia nord for Hellas. Herodot har til dømes sagt ein hage med villroser i Makedonia er kalla opp etter Midas. Frygarane var òg av ein del antikke skribentar knytt til «mygdonarar», noko som er namn på to grupper av folk, eit som levde i nordlege Makedonia, det vil seie Mygdonia (gresk: Μυγδονία), eit område i Trakia i oldtida, og det andre i Mysia, ein region i nordvestlege Anatolia ved sørkysten av Marmarahavet med Bitynia i aust, Frygia i søraust, Lydia i sør og Aeolis i sørvest. Begge delar kan for så vidt vere riktige viss frygarane var eit folk som utvandra frå Mygdonia i Makedonia og til Mysia i Anatolia og vidare til det som vart heitande Frygia. Frygarane har dessutan vorte identifisert med bebrysarar, eit folk i Bitynia i nordvest i Anatolia mot kysten av Svartehavet, og som dei antikke kjeldene hevdar var i krig med Mysia før trojakrigen, og som hadde ein konge kalla Mygdon på omtrent same tid som det vart sagt at frygarane hadde ein konge ved namn Mygdon. Den klassiske historikaren Strabon grupperte frygarar, mygdonarar, mysarar, bebrysarar og bithynarar same som folkegrupper som utvandra til Anatolia frå Balkan. Dette biletet av frygarar som ein del av ei nærskyld gruppe i dei nordvestlege anatoliske kulturane synest som den mest sannsynlege forklaringa på forvirringa frygarar, bebrysarar og anatoliske mygdonarar var eller var ikkje det same folket.

Dei openberre likskapane mellom frygisk språk og gresk, og den manglande likskapen med anatoliske språk som vart snakka av dei fleste naboane deira er teke til støtte for at frygarane hadde eit europeisk opphav.

Den store gravhaugen i Gordion

Det indre gravkammeret i den store gravhaugen i Gordion.

Ein del forskarar har teoretisert om ein slik utvandring kunne ha skjedd langt tidlegare enn kva dei antikke kjelde indikerer, og har freista å få frygiske innvandringa til å forklare samanbrotet til riket til hettittane og slutten på høgbronsealderen i Anatolia. I samsvar med denne nyare utvandringsteorien kan frygarane ha invadert rett før eller etter at riket til hettittane på byrjinga av 1100-talet f.Kr, fylla det politiske vakuumet i midtre Anatolia og kan ha vorte rekna med blant det såkalla «Havfolka» som egyptiske nedteikningar har gjeve grunngjevinga for hettittane sine samanbrot. Ein type handgjorte keramikkbehaldarar (engelsk Knobbed Ware, tysk Buckelkeramik), engelsk med tysk samandrag som er funne i vestlege Anatolia i løpet av denne perioden har vorte tydingar å ha oppstått i sambandet med denne innvandringa.

Likevel har teorien om ein nyare frygisk innvandring ikkje fått generelt gjennomslag hos heile forskingsmiljøet og held i staden fast på teksten i Iliaden om at frygarane var allereie etablert ved elva Sakarya før trojakrigen, og må såleis ha vore der i løpet av dei seinare stadia av det hettittiske riket, og truleg seinare. Desse forskarane har i staden søkt etter opphavet til frygarane blant mange av nasjonane i vestlege Anatolia som var underlagt hettittane. Denne fortolkinga får òg støtte frå greske legender om grunnlegginga av viktigaste byen i Frygia Gordion av Gordias og av Ancyra ved Midas, noko som indikerer at Gordion og Ancyra var frå ein dato frå før trojakrigen. Ein del forskarar avviser påstanden at ein frygisk innvandring er berre ei legende som truleg oppstod ved ein tilfeldig likskap i namna deira med brygarane.

Ingen har avgjerande identifisert ein av dei mange undersåttane av hettittane med kva som kan ha vore dei tidlege frygarar. Ifølgje ein antikk tradisjon, popularisert av den jødisk-romerske historikaren Flavius Josefus, kan frygarane likestillast med det landet som blir for kalla Togarmah av hebrearane i antikken, noko som igjen har vorte identifisert med Tegarama i hettittiske tekster og Til-Garimmu i assyriske skrifter. Josefus kalla Togarmah for «trugrammarar, som slik grekarane vedtok, var kalla frygarar.» Likevel er den greske kjelda som Josefus siterer ukjend, og det er uklart om det er noko grunnlag for identifikasjonen anna enn likskapen i namnet. Forskarar av hettittarar meiner at Tegarama må ha lege i austlege Anatolia, ein del lokaliserer det ved Gurun, noko som er langt austom Frygia. Ein del forskarar har identifisert Frygia med Assuwa-forbundet, og merkt seg at Iliaden nemner ein frygisk bror av dronning Hekabe som er kalla for Asios. Eit anna mogleg tidleg namn til Frygia kan vere Hapalla, namnet på den mest austlege provinsen som oppstod frå samanbrotet til bronsealderen og nedgangen til det vestlege anatoliske riket Arzawa. Endå er forskarane usikre om Hapalla tilsvarar Frygia eller til Pisidia som ligg lengre sør.

Ytterlegare eit krav er gjort av Herodot at frygiske kolonistar grunnla ein armensk nasjon. Dette er truleg ein referanse til ei tredje gruppe menneske som vart kalla mygdonarar og som levde i nordlege Mesopotamia og var tilsynelatande allierte med armenarane; Xenofon skildra dei i verket sitt Anabasis ein felles hær med armenarane. Likevel er det lite som er kjent om desse austlege mygdonarane og det er ikkje avdekt nokre bevis på eit frygisk språk i denne regionen.

Bibelske Madai, son av Jafet, kan opphavleg ha vore ein referanse til Midas og frygarane. I Boka om Jubelåra i Det gamle testamentet om då verda var delt blant sønene og sonesønene til Noah, skal Madai opphavleg ha motteke regionen austom «Lud» (Lydia) og nord for Tubal (Tabal, tilsvarar med Lykia og vestlege Pamfylia). Likevel hadde Madai vedteke at han ikkje likte dette området og bad sønene til Sem om få busetje seg i Medea, som var i området deira. Denne forteljinga kan ha hatt til føremål å berre forklare kvifor Madai var den einaste sonen av Jafet viss etterkommarar, medarar, ikkje levde i Anatolia, øyane nær det, eller Sør-Kaukasus. Eller, forteljinga om den opphavlege arva til Madai i Frygia kan verne ein eldre tradisjon som identifiserer Madai med Midas og frygarane.

Historie

Rundt tida av trojakrigen

Detalj frå dekorativt frygisk mønster avdekte i Gordion

Iliaden har skildra heimlandet til frygarane at det var ved elva Sakarya, noko som vart verande sentrum av Frygia gjennom historia til landet. Ifølgje Iliaden var Frygia kjend for vinen si og hadde modige og dugelege hestemenn. Iliaden fortel dessutan at før trojakrigen hadde ein konge frå Troja, Priam, ført ein hær mot Frygia for støtte landa i krigen mot amasonene. Homer kallar frygarane for «folket til Otreos og gudlike Mygdon». Ifølgje Euripides, Quintus Smyrnaeus og andre, deltok Koroibos, sonen til denne Mygdon, i den trojanske krigen og der han omkom i; han hadde dessutan søkt om handa til den trojanske prinsessa Kassandra for ekteskap.

Ifølgje Bibliotheca drap den greske helten Herakles ein kong Mygdon av bebrykane frå Bitynia i eit slag i nordvestlege Anatolia, men om dette var ei historisk hending ville det ha skjedd ein generasjon før trojakrigen. Ifølgje denne forteljinga stoppa Herakles i Mysia på ferd frå Minoa til landet til amasonane. I samsvar med dei fleste fortolkingar er bebrykane i Mysia eit alternativt namn for frygarane og denne Mygdon er den same som er nemnt i Iliaden.

Kong Priam frå Troja gifta seg med ein frygisk prinsesse, Hekabe, og opprettheldt ein nær allianse med frygarane som gjengjelde alliansen med å kjempe «gloande» i trojakrigen mot grekarane.

Det er indikasjonar i Iliaden at sentrum for riket til frygarane låg lengre nord og nedover elva enn kva som var tilfelle i seinare historie. Frygarane som kom for å støtte Troja kom frå innsjøen Askania, dagens tyrkiske namn Iznik, i nordvestlege Anatolia, og var leda av Forkys og Askanios, sistnemnde eit opplagt eponym for namnet på innsjøen. Iliaden kallar frygarane for «folket til Otreos og den gudelike Mygdon»: namnet Otreos kan vere eit eponym for Otrea, eit stad ved innsjøen Askanios i nærleiken av den seinare hellenistiske byen Nikaea, og namnet Mygdon er openberra eit eponym for Mygdonia, eit folk som ifølgje Strabon levde i nordvestlege Anatolia og som ved ei tid synst å ha vorte oppfatta som fråskilde frå frygarane. Likevel meinte Pausanias at grava til Mygdon var lokalisert ved Stectorium på det sørlege frygiske høglandet, nær dagens Sandikli.

I ein av de homeriske hymnene er det sagt at Frygia er «rikt på festningar» og vart styrt av «kjende Otreos».

Det frygiske kongedømet

Rekonstruksjon av grava til «Midas» i Gordion

I løpet av 700-talet f.Kr. ekspanderte det frygiske kongedømet med hovudstaden sin Gordion i den øvre delen av dalen langs elva Sakarya til eit rike som dominerte det meste av sentrale og vestlege Anatolia og trong seg inn i det større assyriske riket i søraust og inn i kongeriket Urartu i nordaust.

Ifølgje antikke historikarar som Strabon, Eusebius og Julius Africanus, hadde kongen av Frygia på tida òg namnet Midas. Denne historiske Midas, i motsetnaden til den legendariske Midas med evna til å gjere gull, er trudd å vere den same som er namngjeven som Mit-ta-a (eller Mita) i assyriske tekster frå same periode og som vart der identifisert som ein konge av Mushki, eit folk i Anatolia som berre er kjent frå assyriske referansar og ikkje er nemnt i hettittiske tekstar. Denne Midas er trudd å ha styrt Frygia då riket var på toppen av makta si frå rundt 720 til rundt 695 f.Kr. (ifølgje Eusebius), eller 676 f.Kr. (ifølgje Julius Africanus). Ein assyrisk inskripsjon som nemner Mit-ta-a, datert til 709 f.Kr., i løpet av styret til Sargon II av Assyria, indikerer at Frygia og Assyria hadde kome til ei fredsavtale på denne tida. Denne Midas synest å ha hatt gode tilhøve og nære handelssamband med grekarane og skal òg ha vorte gifta med ein aiolisk gresk prinsesse.

Eit skriftsystem i frygisk språk vart utvikla i denne perioden og blomstra i i alle fall Gordion der det er dokumentert. Det nytta eit alfabet avleidd frå det fønikisk alfabetet ganske likt det greske. Ein særskild frygisk keramikktype karakterisert som polert er identifisert frå denne perioden.

Likevel vart det frygiske kongedømet velta av ein invasjon av kimmeriarar, eit indoeuropeisk ryttarfolk som ifølgje Herodot kom frå området nord for Kaukasus og Svartehavet i det som i dag er Ukraina og sørvestlege Russland. Gordion vart erobra, plyndra og øydelagd. Ifølgje med Strabon og andre skribentar utførte Midas sjølvmord ved å drikke okseblod.

Ei rekkje arkeologiske undersøkingar har opna Gordion som det mest avslørande arkeologiske området i Tyrkia. Utgravingar har stadfesta ei valdeleg øydelegging av Gordion rundt 675 f.Kr. Ei grav frå perioden, liggjande i ein stor gravhaug, 50 meter høg og med ein diameter på rundt 300 meter, er populært identifisert som grava til Midas (men det kan like gjerne vere faren hans Gordias), har avdekt ein struktur av tømmer i haugen som inneheldt gravgods, ei kiste, møblement som enno var bevart og gravoffer. Mykje av dette er i dag utstilt i det arkeologiske museet i Ankara.

Provins under Lydia

Fanen til Kyros den store

Etter at Gordion var vorte øydelagt vart kimmeriarane verande i vestlege Anatolia og dreiv krig med Lydia som til sist fekk dei forvist frå området ein gong rundt 620 f.Kr. og deretter underla seg det tidlegare Frygia til riket sitt. Frygia vart då det lydiske den austlege grensa til riket. I Gordion vart det bygd i omfattande grad på 500-talet f.Kr. under dei lydiske kongane som omfatta han etter sigande særs rike Kroisos (betre kjend som Krøsus). På same tid fall dei tidlegare austlege busetjarane i Frygia inn under Assyria og seinare til Media.

Det kan vere eit ekko av ei strid med Lydia og kanskje ei tilslørt referanse til kongelege gislar i legenda om den to-gonger uheldige frygiske fyrsten Adrastos, kjend frå gresk mytologi, som ved eit ulykkestilfelle til å drepe broren sin og vart send i landflyktigheit til Lydia kor kong Kroisos tok vel imot han. Straks etter kom Adrastos til ved endå eit ulukkestilfelle å drepe Kroisos og tok då sjølvmord.

Provins under Persia

Ein del tid etter 540-talet f.Kr. gjekk Frygia til det persiske riket under Akamenide-dynastiet då Kyros den store erobra Lydia. Etter at Dareios vart persisk keisar i 521 f.Kr. gjenoppbygde han den gamle handelsvegen og knytet han til den persiske «kongevegen» og innstifta administrative reformer som omfatta å opprette satrapar, «vernar av landet», som var guvernørane i dei persiske provinsane. Hovudsetet til den frygiske satrapen låg vest for elva Halys (i dag kalla for Kızılırmak) og austom Mysia og Lydia. Hovudstaden vart etablert ved Daskyleion, dagens tyrkiske Ērgļi.

Under Aleksander og etterfølgjarane hans

Aleksander den store kuttar den gordiske knuten. Måleri av Jean-Simon Berthélemy (1743–1811).

Alexander den store passerte gjennom Gordion i 333 f.Kr., ei kjend hending grunna at han løyste den gordiske knuten i tempelet til Sabazios («Zeus»). Ifølgje segna, moglegvis fremja av propagandistane til Aleksander, ville han som klarte å knyte opp knuten bli herskar av Asia. Med Gordion langs den persiske kongevegen som førte gjennom hjartet av Anatolia, var spådomen noko geografisk rett. Aleksander løyste den tilsynelatande umoglege oppgåva ved å hogge knuten over. Med Aleksander vart Frygia ein del av den større hellenistiske sivilisasjon.

I den kaotiske perioden etter Aleksanders død vart nordlege Frygia invadert og oversvømmet av galatere, eit folkeslag som snakka ei form for austleg keltisk språk, og som til sist vart provinsen Galatia. Den tidlegare frygiske hovudstaden Gordion vart erobra og øydelagt av galaterne og forsvann frå historia. I 188 f.Kr vart dei sørlege levningene av Frygia lagt under overherredømmet til Attaliddynastiet til Pergamon. Likevel overlevde det frygiske språket, men no skrive med det greske alfabetet.

Under Roma og Austromarriket

Dei to frygiske provinsane innanfor bispedømet Asia ca 400 e.Kr.

I 133 f.Kr. gjekk restane av Frygia over til Romarriket. For å administrere området valde romarane å dele Frygia, og la den nordaustlege delen til provinsen Galatia og den vestlege delen til provinsen Asia. I løpet av reformene til Diokletian, vart Frygia delt på nytt i to provinsar, «Phrygia I» eller Phrygia Salutaris, og «Phrygia II» eller Pacatiana, begge underlagt Dioecesis Asiana, bispedømet Asia. Salutaris med Synnada er hovudstaden beståande av den austlege delen av regionen og Pacatiana med Laodikeia ved Lykos som hovudstad for den vestlege delen. Provinsane overlevde fram til slutten av 600-talet då dei vart erstatta av det bysantinske thema-systemet.

I den bysantinske perioden tilhøyrde det meste av Frygia til antoliske theme. Det vart fløymd over av tyrkarar i kjølvatnet av slaget ved Manzikert i 1071. Austromarane vart til sist tvinga til å trekkje seg ut på 1200-talet, men namnet «Frygia» vart verande i bruk fram til Austromarriket falle saman i 1453 grunna muslimske åtak. Den siste dokumenterte vitnemålet av frygisk språk er datert til 400-talet e.Kr. og det var høgst truleg døydd ut ved 600-talet.

Kultur

Den frygiske gudinne Kybele med attributta hennar.

Det var «Store mora», Kybele, som grekarane og romarane kalla henne, som opphavleg vart dyrka i fjella i Frygia der ho var kjend som «Fjellmoderen». I hennar typiske frygiske form bar ho ein lang kjole med belte, ein polos (ein høg sylindrisk hårfrisyre), og eit slør som dekte heile kroppen. Den seinare versjonen av Kybele vart etablert av ein elev av Feidias, skulptøren Agorakritos, og vart det bilete og førestelling som vart mest akseptert av Kybeles aukande tilhengarar, både rundt Egearhavet som i Roma. Det viser henne i menneskeleg form, men enno guddommeleg opphøgd, handa hennar kvilande på ei sitjande løve og den andre handa held ein tympanon, ein sirkulær og flate tromme, tilsvarande slaginstrumentet pauke.

Frygarane ærte òg Sabazios, ein himmel- og fadergud, avbilda sitjande på hesteryggen. Sjølv om grekarane alltid assosierte Sabazios med Zevs, viste alle representasjonar av han, sjølv i romersk tid, sitjande på hesteryggen. Konflikten hans med den stadeigne modergudinna, viss symbolske dyr var måneoksen eller den heilage oksen, noko som kan bli avleidd ved avbildningar som viser hesten til Sabazios som plasserer hoven sin på hovudet til ein okse, som vist på ein romersk relieff ved amerikanske Museum of Fine Arts i Boston.

Frygiske kostyme

Frygia utvikla ein avansert bronsealderkultur. Dei tidlegaste tradisjonane for gresk musikk er avleidd frå Frygia, overført via greske koloniar i Anatolia, og inkluderte frygisk skala, noko som er betrakta som krigsliknande skala i den greske musikken til antikken. Frygiske Midas, kongen som gjorde til gull alt han rørde, vart ifølgje den populære myta opplært i musikk av sjølvaste Orfeus. Ein anna musikalsk nyvinning som kom frå Frygia var aulos, eit treblåseinstrument med to røyr. Marsyas, satyren som etter sigande først gjorde musikkinstrumentet ved å nytte holte hjortetakkar, var ein frygisk tilhengar av Kybele. Han konkurrerte uklokt i musikk med han olympiske guden Apollon og tapte til sist. Apollon flådde deretter Marsyas levande og hengde skinnet hans provoserande på Kybeles eige heilage tre, ei furu.

Frygia heldt ein åtskilt kulturell identitet. Klassisk gresk ikonografi identifiserte trojanske Paris som ein ikkje-grekar ved den frygiske hua hans, som òg vart brukt av den persiske ljos- og frelsarguden Mithra, som vart videreutviklet av romarane i Mithra-kulten. Denne hodekledningen, frygisk lue, har overlevt i moderne biletbruk som «fridomshua» til amerikanske og franske revolusjonære på slutten av 1700-talet.

Frygarane snakka frygisk, eit indoeuropeisk språk. Sjølv om frygarane nytta seg av fønikisk alfabet har berre nokre få dusin inskripsjonar på frygisk vorte funne, hovudsakleg på gravskrifter, og mykje om det som er trudd å vere kjent om Frygia er såleis annahands informasjon frå greske kjelder.

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Frygia» frå Wikipedia på bokmål, den 23. august 2012.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:

Bakgrunnsstoff

• Phrygia at Ancient History Encyclopedia
• Phrygian Period i Anatolia
• 1911 Encyclopædia Britannica
• King Midas and Phrygia Cultural Center Arkivert 2010-07-20 ved Wayback Machine.