Gootsche Spraak
| Gootsche Spraak, Gutisko razda | ||
|---|---|---|
|
Snackt in |
Dakien, Oium, Gallia Narbonensis, Hispanien (dazumol) | |
| Sprecher | (utstorven) | |
| Klassifikatschoon |
| |
| Offitschell Status | ||
| Amtsspraak in | (utstorven) | |
| Spraakkoods | ||
| ISO 639-1 |
Got | |
| ISO 639-2 | (B) – | (T) – |
De gootsche Spraak (op Gootsch: gutisko razda) is en oostgermaansche Spraak, vun de wi dör de Wulfilabibel, en Översetten vun de Bibel ut dat 4. Johrhunnert, Bescheed weet. De Spraak is germaansch, man de hett ok grote Ünnerscheden to de annern bekannten germaanschen Spraken. Un dat is ok de eenzige oostgermaansche Spraak, vun de wi een groten Barg vun Text hebbt. Annere oostgermaansche Spraken sünd to'n Bispill Burgundisch, Valisisch un Suevisch.
De gootsche Spraak is üm dat Jahr 700 doodbleven. Blots op de Krim lett dat so, dat dor een lütte Koppel vun Goten jümehr Spraak bet ca. 1800 bewahrt hebbt. Dann is ok dat Krimgootsch utstorven.
Geschicht
[ännern | Bornkood ännern]Dat gifft blots wenig Spraaktüügnissen för düsse Spraak, dat utföhrlichste is de Wulfilabibel, de ok Codex Argentus nöhmt warrt. De anneren Tüügnissen sünd to'n Bispill Runeninschriften, de Skeireins, Delen vun en Klenner of Urkunnen ut dat 6. Johrhunnert.
De Goten hett verschedene Rieken upbuen künnt. Sogor bit to dat iberische Halveiland hefft se Macht hatt. Dörüm gifft dat ok vundaag noch Luutphänomenen in de spaansche Spraak, de vun de gootsche Spraak kümmt. Bispillen för disse Luden sünd: [[χ]], [[β]], [[ð]], [[ɣ]] un [[θ]] (as dat gootsche "þ"). Over disse Tosammenhang is noch nich kumplett nawiesen worrn.
So reckt de Geschicht vun düsse Spraak vun dat 4. Johrhunnert, as de gootsche Wulfilabibel schreven worr, bit to den Ünnergang vun dat Westgootenriek in de Johr 711 un vun dat Oostgootenriek 555.
Luutlehr
[ännern | Bornkood ännern]In dat Gootsche gifft dat fief korte un söven lange Vokalen:
| Vörn | Achtern | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| nich rund | rund | nich rund | rund | |||||
| kort | lang | kort | lang | kort | lang | kort | lang | |
| Sloten | <i> [[i]] | <ei> [[i:]] | <w> [[y]] 1 | <w> [[y:]] 1 | <u> [[u]] | <u> [[u:]] | ||
| Halvsloten | <e> [[e:]] | <o> [[o:]] | ||||||
| Halvopen | <ai> [[ɛ]] 2 | <ai> [[ɛ:]] | <au> [[ɔ]] 2 | <au> [[ɔ:]] | ||||
| Open | <a> [[a]] | <a> [[a:]] 3 | ||||||
- 1 Bloots = υ, οι in greeksche Lehnwöör (swnagoge = συναγωγή, Lwstrws = Λύστροις).
- 2 Vör [/r, h, ʍ/] (taíhun „Tein“, waúrd „Woort“), in de Reduplikatschoonssülv (saíslep „slep“) un in greekschen und latienschen Lehnwöör (apaústaúlus = ἀπόστολος, laíktjo = lectio).
- 3 Bloots us Uttuuschdehnen (brāhta < *branhtē „broch“).
De Vokale "e" un "o" sünd jümmers lang, dat lange "i" warrt dör "ei" dörstellt.
De Konsonanten sünd:
| Labialen | Dentalen | Alveolaren | Palatalen | Velaren | Labiovelaren | Laryngalen | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| stimmlos | stimmhaftig | stimmlos | stimmhaftig | stimmlos | stimmhaftig | stimmlos | stimmhaftig | stimmlos | stimmhaftig | stimmlos | stimmhaftig | stimmlos | |
| Plosiven | <p> [[p⁽ʰ⁾]] <b> [[b̥]] 1 |
<b> [[b]] 2 |
<t> [[t⁽ʰ⁾]] <d> [[d̥]] 1 |
<d> [[d]] 2 |
?<ddj> [[ɟ]] 3 |
<k> [[k⁽ʰ⁾]] <g> [[g̊]] 1 |
<g> [[g]] 2 |
<q> [[kʷ⁽ʰ⁾]] <g> [[g̊ʷ]] 1 |
<gw> [[gʷ]] 3,4,5 |
||||
| Rievluden | <f> [[ɸ, f]] | <b> [[β]] 3 | <þ> [[θ]] | <d> [[ð]] 3 | <s> [[s]] | <z> [[z]] 3 | <g> [[x]] 4 <h> [[x]] 5 |
<g> [[ɣ]] 3 | |||||
| Approximanten | <j> [[j]] | <ƕ> [[ʍ]] | <w> [[w]] | <h> [[h]] | |||||||||
| Nasalen | <m> [[m]] | <n> [[n]] | <g, n> [[ŋ]] 6 | ||||||||||
| Lateralen | <l> [[l]] | ||||||||||||
| Vibranten | <r> [[r]] | ||||||||||||
- 1 In'n Utluut na en Nasal.
- 2 In'n Anluut un na en Nasal.
- 3 In'n Inluut.
- 4 In'n Utluut oder vör en stimmlosen Konsonant.
- 5 Vör en Konsonant.
- 6 Vör velaren Okklusiven.
De Wessel vun dat Germaansche to dat Gootsche weer nich so intensiv. Tominnst liggt dat döran, dat de eersten germaanschen Spraaken dree Johrhunnerte na dat Gootsche överlevert worrn sünd.
Welke Luutregeln existeern over:
- germ. e > goot. i (ock in Diphthong eu > iu)
- i un u warrt vör r, h, [ƕ] to aí [[ɛ]] of anners utdrückt aú [[ɔ]] open maakt.
- Utluutverharten: b, d, g, z warrt in een afsluuten Utluut un vör s to f, þ, h (g), s
- Verscharpen: ww, jj > ggw (triggws „tru“), ddj (-waddjus „Wand“)
Grammatik
[ännern | Bornkood ännern]In'n Gootschen gifft dat vördergrünnig veer Kasus; dat sünd de Nominativ, de Genitiv, de Dativ un de Akkusativ. De eersten beiden kümmt ok in de Nedderdüütsche Spraak vör, de letzten beiden sünd in Nedderdüütsch en Kasus, allerdings sünd disse Kasus in dat Nedderdüütsche blots noch rudimentäär vörhannen. Over ok en Vokativ is bi welke Wöör noch vorhannen in dat Gootsche, vör allen bi de Substantivklassen, wo de Wöör in den Nominativ op -s ennt. Denn is de Vokativ mit den Akkusativ glieklüden. En Instrumentalis is blots bi welke Personaalpronomen uttomaken.
Personalpronomen
[ännern | Bornkood ännern]De Deklinatschoon vun de Personalpronomina ut dat Gootsche:
| Numerus | Person | Genus | Nominativ | Akkusativ | Genitiv | Dativ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Singular | 1. | ik | mik | meina | mis | |
| 2. | þu | þuk | þeina | þus | ||
| 3. | Maskulinum | is | ina | ize | imma | |
| Femininum | si | ija | izos | izái | ||
| Neutrum | ita | ita | is | imma | ||
| Dual | 1. | wit | ugkis | *ugkara | ugkis | |
| 2. | *jut | igqis | igqara | igqis | ||
| Plural | 1. | weis | uns (unsis) | unsara | unsis (uns) | |
| 2. | jus | izwis | izwara | izwis | ||
| 3. | Maskulinum | eis | ins | ize | im | |
| Femininum | ijos | ijos | izo | im | ||
| Neutrum | ija | ija | ize | im |
De Steern (*) betekent rekonstruerte, nich nawiesene Formen.
Spraakbispill
[ännern | Bornkood ännern]Dat Vadderunser in beiden Spraken, Gootsch un Nedderdüütsch.
Gootsch:
Atta unsar, þu in himinam,
weihnai namo þein.
Qimai þiudinassus þeins.
Waírþai wilja þeins, swe in himina
jah ana aírþai.
Hlaif unsarana þana sinteinan gif uns himma daga.
Jah aflet uns þatei skulans sijaima,
swaswe jah weis afletam þaim skulam unsaraim.
Jah ni briggais uns in fraistubnjai,
ak lausei uns af þamma ubilin.
Unte þeina ist þiudangardi
jah mahts jah wulþus in aiwins.
Nedderdüütsch:
U(n)s Vadder in'n Himmel! Laat hilligt warrn dien Naam. Laat kamen dien Riek. Laat warrn dien Willen so as in'n Himmel, so ok op de Eerd. Uns dääglich Brood giff u(n)s vundaag. Un vergiff u(n)s u(n)se Schuld, as wi de vergeven hebbt, de an u(n)s schüllig sünd. Un laat u(n)s nich versöcht warrn. Mak u(n)s frie vun dat Böse. Denn dien is dat Riek un de Kraft un de Herrlichkeit in Ewigkeit. Amen.
Weblenken
[ännern | Bornkood ännern]- Indraag to de gootsche Spraak in de Enzyklopädie vun den Europääschen Oosten (PDF-Datei; 119 kB) (hoogdüütsch)
- Project Wulfila (engelsch)
- Gootsche Miszellen (hoogdüütsch)
- Gootschspraakkurs in 9 Lexen för nix (hoogdüütsch)
- Innernettoptritt vun den Vereen vun de gootsche Spraak (hoogdüütsch)
- Een kummenteerte Lenksammeln to't Gootsche (hoogdüütsch)
- Dat „Gotische Elementarbuch“ vun Wilhelm Streitberg in't Faksimile (hoogdüütsch)
- Gootsch Wöörbook vun Gerhard Köbler (hoogdüütsch)
- De Morphologie vun dat Gootsche in'n Verliek mit de Morphologie vun dat Krimgootsche (hoogdüütsch)
- Videos mit Lesungen op Gootsch