Zunnewiezer
Een zunnewiezer (Frans: cadran solaire, Duuts: Sonnenuhr, Engels: sundial) is een instrement waor de tied mee an-egeven kan wonnen, deur de zunne as hulpmiddel te gebruken.
De eerde drei um d'r as hinne. Hierdeur is 't ofwisselend loch en duuster. Disse ofwisseling van loch en duuster geef de indeling van de tied in dagen.
De schaoduw van een veurwarp veraander daordeur de heultied van richting. As de schaoduw naor 't noorden wies (in 't zujelijk halfrond naor 't zujen) is 't krek mirreg. De zunne steet dan in 't zujen (in 't zujelijk halfrond in 't noorden), krek boven de meridiaan. 't Is 12 ure in lokale zunnetied. Daorvanuut ku-j een verdeling maken en uurlienen anbrengen waorop de schaoduw 't ure angeef.
In 't duuster
[bewark | bronkode bewarken]In 't duuster ku-j de tied vanzelf neet meten mit een zunnewiezer, mar toch ku-j 's nachs de tied lezen an de haand van de posisie van een bepaolen ster. Hierveur gebruuk je een nocturlabium, 't instrement wonnen oek wel een horologium nocturnum eneumd. 't Liek dus in principe arg op de meniere dee gebruuk wonnen bie 't bepaolen van de tied, mit een zunnewiezer as hulpmiddel. 't Grote verschil is liekewels da-j bie de nocturlabium gien zunloch neudig hem, mar wel da-j der sterns goed zien kunnen.
Geschiedenis
[bewark | bronkode bewarken]Egyptische schaoduwklokken (1500 v. Chr.) wönnen in 't Ouwe Egypte gebruuk, en bin veerder ontwikkeld deur aandere culturen, zoas de Chinese, Griekse en de Romeinse culturen. Een soort zunnewiezer zonder gnomon wonnen beschreven in 't Ouwe Testement (Jesaja 38:8).
De wiskundige en sternskundige Theodosius van Bithynia hef volgens sommigen een universele zunnewiezer emaak dee overal ter wereld gebruuk kon wonnen. De Franse sternskundige Oronce Finé maken een ivoren zunnewiezer in 1524. De Italiaanse sternskundige Giovanni Padovani publiceren een verhaandeling van de zunnewiezer in 1570. Hierin stungen de anwiezing veur 't maken van zunnewiezers en 't bevestigen van de verticale en horizontale zunnewiezers. Giuseppe Biancani's Constructio instrumenti ad horologia solaria bespreek 't maken de perfecte zunnewiezer, mit biekoemde illestrasies.
Nedersaksisch
[bewark | bronkode bewarken]- Grunnegs: zunuur, zunneklok
- Stellingwarfs: zunnewiezer
- Veluws: zunnewiezer of zonnewiezer
|
Commons: Zunnewiezer - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden. |