Swahili
| Swahili | ||
 Sproakgebeed van t Swahili:
| ||
| Land | Boeroendi, Komoren, Demokratiese Reppubliek Kongo, Kenia, Mayotte (vuurnamelik as Komoors), Mozambiek, Omaan, Rwanda, Soemalië (as Kibajuni en Chimwini), Tanzania en Oeganda | |
| Antal spreakers | 800,000 (2006), 40 miljoen as tweede sproake | |
| Språkindeyling | Bantoesproake | |
| Skrivt | Latiens (vrogger Arabies) | |
| Status | offisjele sproake in de Afrikaanse Unie, Kenia, Tanzania, Oeganda, Komoren | |
| ISO 639-1 | sw | |
| ISO 639-2 | swa | |
| ISO 639-3/DIS | swa Amparte kodes vuur:
| |
Swahili (in t Swahili: Kiswahili) is ne Bantoesproake dee't duur verskeaidene inheeme groepn sprökn wörd dee't langs de kuste van de Indiese Oseaan leawt, van noord Kenia töt noord Mozambiek, en ook de Komoroseilaandn. t Wörd ook duur meenderheaidsgroepn esprökn in Mauritius, Oman, de Seysellen en Somalië. Skoonwal mer vief miljoen leu t as modersproake hebt, zeent dr in totaal mear as 100 miljoen sprekkers. Dit keump umdet t is ne nasjonale of offisjele sproake van veer laandn: Tanzania, Kenia, Oeganda en de Demokratiese Republiek Kongo. t Wörd in n groot deel van Oost Afrika gebroekt as ne lingua franca. Dit hef te maakn met völle haandelskontaktn in t verleedn.
t Swahili was de oorsproonkelike sproake van t volk Swahili (Waswahili), dee't laanks de oostkuste van Afrika leawn tusken zuud-Somalië en noord-Mozambiek.
Um t te skriewn gebreukn ze eerst t Arabies alfabet. Later hebt doar Duutse en Britse veeldwoarkers ne oawerzetting emaakt noar t Latiense alfabet.
Umskriewing
[bewark | bronkode bewarken]Swahili heurt wat struktuur angeet bie de Sabaki-tak van de bantoesproaken, ne grote groep sproakn dee't in n groot deel van Afrika sprökn wordt op t zuudn van de Sahara. Oawer doezend joar kontakt met verskeaidene aandere sproakn hebt beheurlik invlood ehad op de wöardeskat van t Swahili. hierduur hef t Swahili rechtevoort Perziese, Arabiese, Portugese, Duutse en Engelse wöarde. Vuurbeelde hiervan zeent kitabu ('book' oet Arabies); mvinyo ('wien' oet t Portugees); shule ('skole' oet t Duuts) en baisikeli ('fietse' oet t Engels). Oet t soort leenwoard blik t karakter van n invlood wat Swahili kreeg van de verskilnde kultuurn. Oet t Arabies kömn völle wöarde oawer geleuf en haandel. t Portugees gavn t Swahili völle kultuurwöarde dee't de Waswahili nit keandn, zo as wöarde vuur wien en terme oet kaartspöllekes. De meeste Engelse leenwöarde zeent van noa de Industriële Revolusie. Ne keep lefti is bv. ne rotonde (ze jaagnt meestal leenks). Mangs wörd dit woard ook wal verswahiliest noar pita kushoto, wat ne letterlike ummezetting is.
Ondaanks disse grote invloodn zeent de groondstruktuurn en de groondwöardeskat van t Swahili nog aait Bantoe. t Wörd wal es vergelekn met t Engels; Dr zeent onmeundig völle wöarde leend, mer dee zeent allemoal an epast noar de eegne oetsproake en met eegne vervogings. Doarumme is Swahili nog aait ginne mengsproake.
t Gebeed woer't ze Swahili kuiert is zo oetgestrekt det dr verskeaidene lokale variaantn onstoan zeent. t Kiamu-dialekt wörd bv. esprökn op t eilaand Lamu an de Keniaanse noordkuste, wat wier verskilnd is van t Kimvita-dialekt oet Mombassa. t Standaard Swahili is Kiswahili Sanifu, wat egroondt is op t Kiunguja-dialekt wat ze kuiert in Zanzibar in Tanzania. In disse variaant wörd les egeewn op de skooln en gebroekt in de media.
Klaankbeskriewing
[bewark | bronkode bewarken]Swahili is apart oonder de zudelik Afrikaanse sproakn, umdet t gin lexikaaln toon mear hef (met oetzeundering van t Mvita-dialekt).
Kleenkers
[bewark | bronkode bewarken]Kiswahili Sanifu (standaard Swahili) hef vief kleenkers: /ɑ/, /ɛ/, /i/, /ɔ/, en /u/. De oetsproake van t foneem /u/ zit tusken de [u] en [o] van t Internasjonaal Klaankenskrift in. Kleenkers wordt nooit verzwakt, of t non wal of nit klemtoon krig. De kleenkers wordt as volgt oet esprökn:
- /ɑ/ wörd oet esprökn as de "aa" in kaante
- /ɛ/ wörd oet esprökn as de "e" in bed
- /i/ wörd oet esprökn as de "i" in ski
- /ɔ/ wörd oet esprökn as de "o" in "blok"
- /u/ wörd oet esprökn as de "oe" in "boek".
Swahili hef gin tweeklaankn. As dr n kleenkerpoar steet, wörd doarvan elken letter ofzeunderlik oet esprökn. t Swahiliwoard vuur "luipaard" (chui) wörd oet esprökn as /tʃu.i/, met hiaat.
Metkleenkers
[bewark | bronkode bewarken]| lipn | taande | alveolear | postalveolear / gehemmelte |
zacht gehemmelte | haals | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| neuznklaank | m /m/ | n /n/ | ny /ɲ/ | ng’ /ŋ/ | |||
| plofklaank | vuurnasaliseerd | mb /mb/ | nd /nd/ | nj /ɲɟ/~/ndʒ/ | ng /ŋɡ/ | ||
| implosief | b /ɓ/ | d /ɗ/ | j /ʄ ~ ɗʒ/ | g /ɠ/ | |||
| onaspireerd | p /p/ | t /t/ | ch /tʃ/ | k /k/ | |||
| aspireerd | (p /pʰ/) | (t /tʰ/) | (ch /tʃʰ/) | (k /kʰ/) | |||
| wriefklaank | vuurnasaliseerd | mv /ɱv/ | nz /nz/ | ||||
| stemhebnd | v /v/ | (dh /ð/) | z /z/ | (gh /ɣ/) | |||
| stemloos | f /f/ | (th /θ/) | s /s/ | sh /ʃ/ | (kh /x/) | h /h/ | |
| trilklaank | r /r/ | ||||||
| approximaant | l /l/ | y /j/ | w /w/ | ||||
Opmoarkings:
- De neuzenklaankn wordt as aparte lettergreepn oetsprökn as ze vuur nen plofklaank stoat (bv. mtoto wörd /m.ˈto.to/ 'keend') of steelt n apart morfeem vuur (bv. nilimpiga /ni.li.m.ˈpi.ɠa/ 'Ik houwe um'), en vuurneuznklaankn wordt opdeeld in twee lettergreepn as t woard dr aans mer ene zol hebn (bv. mbwa /ˈm.bwa/ 'hoond'), skoonwal dit normaalgesprökn nit gebuurt: ndizi ('banaan') hef dr twee (/ˈndi.zi/), net as nenda /ˈne.nda/ (nit */ˈnen.da/) 'goan'.
- De wriefklaankn th dh kh gh komt oet t Arabies. Völle Swahilisprekkers zegnt dee as /s z h r/. De th en dh wordt vake net as in t Engelse think ([θ]) en that ([ð]) oetsprökn. De kh as in t Tweantse wochen ([x], nen hartn -g- zoonder stemme) en de gh as in t Tweantse goan ([ɣ], nen hartn -g met stemme)
- De skriefwieze van t Swahili maakt gin verskil tusken aspireerde en onaspireerde klaankn. As naamwöarde in de N-klasse begeent met nen plofklaank, wordt ze in sommige dialektn aspireerd (tembo /tembo/ 'palmwien', mer tembo /tʰembo/ 'olifant'). Aspireerde klaankn komt aans hoaste nit vuur. Wat skriewers köant nog wal es aspirasie angeewn duur nen hoogn komma (t'embo).
- In t Swahili wordt l en r duur völle sprekkers as nen alveolearen lateralen flap (/ɺ/) oetsprökn. Dit haank meestal of van de modersproake van de sprekker. De oetsproake zit dan tusken ne tip-r en tip-l in.
