Iranianina (vahoaka)

Ny Iranianina na Vahoaka iraniana dia vahoaka miteny amin' ny fiteny iranika na iraniana toy ny fiteny persana, kiorda, tajiky, pastô, ôsetiana, balotsy, ary zazaky mipetraka any Azia Andrefana. 130 tapitrisa eo ho eo no isany manerana izao tontolo izao. Ny fiteny iranianina dia fiteny ao amin' ny vondrona indô-eorôpeanina, izay vondrona misy koa ny fiteny eorôpeana (frantsay, anglisy, rosiana, soedoà, alemana, italianina) sy ny fiteny indianina (hindy, ordo, bengaly).

Ny vahoaka iraniana taloha dia nipoitra tamin' ny taonarivo voalohany tal. J.K., ka isan' izany ny Alàna, ny Baktriana, ny Daha, ny Koarezmiana, ny Masageteana na Masageta, ny Mediana (na Meda), ny Partiana, ny Persiana, ny Sagartiana, ny Saka, ny Sarmatiana, ny Skitiana (na Sita), ny Sôgdiana, ary angamba ny Kimeriana (na Simeriana).

Ireto ny vahoaka iraniana ankehitriny: ny Persàna (Aimaka, Farsioana, Hazara, Tajika, Taty, Ajamo), ny Pastona (Dorany, Gilzay), ny Kiorda (Kormajy, Sôrana, Lôra, Laka, Sekbizina), ny Balotsy, ny Mazandarany, ny Gilany, ny Pamiry (Sarikôly, Oaky, Tajikin' i Sina, Sogny), ny Talisy, ny Ôsetiana (Iasa), ny Iagnoby, ny Parsỳ, ny Iranỳ, ny Zaza ary ny Gôrana.

Vahoaka iraniana

Vahoaka iraniana tamin' ny Andro Taloha

Ny Alàna

Ny Alàna na Alanina dia vahoaka mpifindrafindra monina miteny iraniana tamin' ny Andro Taloha, iray amin' ny foko antsoina hoe Sarmatiana izy ireo. Niseho voalohany teo amin’ny tantara tany avaratry ny Ranomasina Kaspiana izy ireo tamin' ny taonjato faha-2 sy faha-3 ary faha-6, ary nifindra monina niankandrefana nankany amin’ny faritany maro any atsinanana amin' ny Empira Rômana.

Ny Baktriana

Ny Baktriana dia vahoaka nonina tao Baktria, faritra tranainy tany Azia Afovoany. Ao avaratry ny tandavan-tendrombohitra Hindu Kush ary atsimon' ny renirano Amu Daria, andrefan' i Pamir ary atsimon' i Tian Shan, mahafaoka an' i Afganistàna sy an' i Tajikistàna ary an' i Ozbekistàna ankehitriny.

Ny Daha na Dahae

Ny Daha dia vahoaka iraniana tany Azia Afovoany tamin' ny Andro Taloha. Fiombonam-poko skitiana telo izy ireo: ny Parny sy ny Ksantiy ary ny Pisory, izay nipetraka tany amin' ny faritra mahafaoka ny ampahany be amin' i Torkmenistàna ankehitriny sy ny avaratra-atsinanana amin' i Iràna, ary koa, tatỳ aoriana, nanodidina ny Ranomasina Kaspiana. Antsoina hoe Dahistàna na Dihistàna na Dahestàna ny faritra nisy azy ireo. Namela ny anarany ho an' i Dihistan, satrapia tao amin' ny Empira Persiana, sy i Dagestàna, ny anaran' izy ireo.

Ny Koarezmiana

Ny Koarezmiana dia vahoana niaina tao amin' ny faritra iray atao hoe Kôrazmia na Koarazmia izay faritra ôazisy lehibe ao amin' ny hefak' i Amu Daria any andrefan' i Azia Afovoany, manamorona ny avaratra amin' ny Ranomasina Aral, eo atsinanan' ny Efitr' i Kyzylkum, eo atsimon' ny Efitr' i Karakum, ary eo andrefan' ny Lembalemban' i Ustyurt.

Ny Masageteana

Ny Masageteana dia vahoaka mpitaingin-tsoavaly mpifindrafindra monina tamin' ny Andro Taloha, miteny indô-eorôpeana skitiana nonina tany amin' ny Fatrana Eoraziana ao amin' ny faritra manomboka amin' ny Ranomasina Aral sy ny Ranomasina Kaspiana (any ankotran' i Araxes, hoy i Herôdôtôsy) hatrany amin' ny sisin-tanin' ny Empira Persiana Akemenida, ary tao amin' ny empmiran' i Aleksandra Lehibe. Mifandray amin' ny Skitiana angamba izy ireo, ka nafangaron' ny mpanoratra fahiny sasany.

Ny Mediana na Meda

Ny Mediana na Meda dia vahoaka nonina tao avaratra-andrefan' i Iràna ankehitriny, mpifanolo-bodirindrina amin' ny Persiana (na Persa). Nivavaka amin' andriamanitra maro ny Mediana ary ny mpisorona dia nivondrona amin' ny antoko atao hoe magy na majy.

Ny Partiana

Ny Partiana na Parta dia vahoaka namoroa ny Empira Partiana na Empira parta, izay nisy teo anelanelan' ny taona 247 tal. J.K. sy 224 taor. J.K. I Arsaka I, izay avy amin'ny foko skitiana any Azia Afovoany, no nanorina ny Empira rehefa nalainy i Partia. Ny Partiana dia nandray ny fanao ara-javakanto sy ara-maritrano sy ara-pivavahana persiana sy grika sy armeniana ary eo an-toerana. Nihaniitatra ny Empira Partiana ka niady tamin' ny fanjakan' i Armenia, avy eo tamin' ny Repoblika Rômana. ka resiny ny Rômana tamin' ny taona 53 tal. J.K. sy tamin' ny taona 40-39 tal. J.K. Niseho matetika ny ady an-trano ka izany no nahatonga ny Empira Partiana holevona tsy misy intsony tamin' ny fikomian' i Ardasira I (na Artakserksesy I) mpanjaka any amin' ny faritr' i Farsa, izay namono ny mpanjaka partiana farany tamin' ny taona 224 taor. J.K.

Ny Persiana

(Jereo: "Persàna" etsy ambany)

Ny Sargatiana

Ny Sargatiana dia vahoaka mpifindrafindra monina tao amin' ny Empira Persiana Akemenida, izay toa nipetraka any amin' ny faritra atsinanana amin' ny Lembalemba Iraniana, angamba any atsimon' i Elbrus na any amin' ny faritra Yazd any Iràna. Ny filazana tranainy indrindra momba an' io vahoaka io dia avy amin' i Herôdôtôsy, tamin' ny taonjato faha-5 talohan' i J.K.

Niray saina tamin' i Kirôsy II Lehibe ny Sagartiana mba hampanaiky ny Mediana (na Meda), sady nandray anjara tamin' ny fanorenana ny Empira Akemenida izay tsy nivadika taminy mandra-pahafatin' i Kambisesy I. Nikomy tamin' ny tarana-mpanjaka Akemenida izy ireo taorian' izay, nefa resin' i Takhmaspâda, jeneralin' i Dariôsy I. Ny filazana farany momba ny Sagartiana dia tamin' ny andron' ny fanafihan' i Kserksesy an' i Gresy.

Ny Sakà

Ny Sakà dia vahoaka indô-eorôpeana mpiady mitaingin-tsoavaly miteny iraniana, tamin' ny Andro Taloha tany Azia Afovoany, tany amin' ny Fatrana Eoraziana, mpiandry ondry mpifindrafindra monina, mpikarama an' ady, mpivarotra ary indraindray mpivahiny mitondra biby mpitatitra mitandahatra na mpandroba teny amin' ny Lalan' ny Landy izay nampifandray an' i Eorôpa Atsinanana amin' ny Tontolo Sinoa. Sampana atsinanana amin' ny vahoaka skitiana, izay voatonona matetika ao amin' ny loharano persiana amin' ny teny hoe saka, izy ireo. Ny Skitiana dia vondrona Indô-eorôpeana lehibe tany amin' ny farira afovoanu any Eorazia.

Ny Sarmatiana

Ny Sarmatiana dia vahoaka iraniana tamin' ny taonjato faha-4 tal. J.K. ka hatramin' ny taonjato faha-5 tal. J.K., avy any amin' ny faritra afovoan' ny Fatrana Eoraziana. Nanomboka nifindra monina niankandrefana izy ireo tamin' ny taonjato faha-4 sy faha-3 tal. J.K., ka tonga nanjakazaka tamin' ny Skitiana mpifanolo-bodirindrina aminy tamin' ny manodidina ny taona 200 tal. J.K. Ny tanin' izy ireo, izay fantatra amin' ny anarana hoe Sarmatia dia mifanitsy amin' ny faritra andrefan' i Skitia lehibe kokoa, anisan' izany ny faritra afovoany sy atsimo-atsinanana amin' i Okraina ankehitriny, ny faritra atsimo amin' i Rosia, i Volga rosiana, ary ny tapany atsimo amin' ny faritr' i Oraly, ary koa any amin' ny faritra kely kokoa any avaratra-atsinanana amin' ny Balkana sy ny manodidina an' i Môldavia. Tamin' ny farany, ny Sarmatiana dia nifangaro tamin' ny mponina prôtô-slava any Eorôpa Atsinanana

Ny Skitiana

Ny Skitiana na Skita na Sita dia vondrom-poko tao Eorazia izay mpifindrafindra monina sady miteny amin' ny fiteny iraniana. Any Azia Afovoany no fiavian' ny Skitiana. Nahatratra ny fara tampon' ny heriny izy ireo teo anelanelan' ny taonjato faha-7 tal. J.K. sy ny fotoana niafaran' ny Andro Taloha, indrindra tao amin' ny faritra anjakan' ny zavamaniry fohy ao Eorazia afovoany, izay faritra midadasika hatrany Okraina ka hatrany Altay, mamakivaky an' i Rosia sy an' i Kazakstàna ankehitriny. Ny Persiana na Persa dia niantso azy ireo hoe Sakas (jereo : Sakà).

Ny Sôgdiana

Ny Sôgdiana dia vahoaka miteny amin' ny indô-eorôpeana ao amin' ny sampana iraniana, izay nipetraka tany amin' ny faritra mahafaoka ny atsinanana amin' i Torkmenistàna, i Ozbekistàna, ny andrefana amin' i Tajikistàna ary ny avaratra amin' i Afghanistàna. Atao hoe Sôgdia ny anaran’ izany faritra izany. Vahoaka mpivarotra izy ireo, izay nandray anjara lehibe tamin' ny fampandrosoana ny Lalan' ny Landy sy ny lalan' ny varotra tany Azia Afovoany. Ny Sôgdiana dia nahatratra ny fara tampon' ny tanjany teo anelanelan' ny fiandohan' ny vanim-potoana kristiana sy ny taonjato faha-7.

Ny Kimeriana

Ny Kimeriana na Simeriana dia vahoaka indô-eorôpeana tamin' ny Andro Taloha, nipetraka tao Taorika (Krimea ankehitriny), sy tamin' ny faritra manodidina ny Ranomasin' i Azov, talohan' ny nielezany tamin' ny taonjato faha-8 sy faha-7 tal. J.K. any amin' ny manodidina ny Ranomasina Mainty, any Azia Minora (Anatôlia ankehitriny), any amin' ny Balkana ary ao amin' ny faritanin-dranon' i Danube.

Vahoaka iraniana ankehitriny

Ny Persiana na Persana

Ny Persana dia vahoaka ao Iràna, miteny persana na fiteny mifandray amin' io fiteny io, sady mitovy kolontsaina sy tantara iombonana. Maro ny Persana monina any ivelan' i Iràna. Ny fianakaviambe lehibe indrindra dia mivangongo any Etazonia, any Kanada, any Soeda, any amin' ny Emirata Arabo Mitambatra sy any Angletera.

Ny Pastona

Ny Pastona dia vahoaka iraniana miteny pastô indrindra. Tamin' ny taona 2009 izy ireo dia niisa 50 000 000 any ho any, fa ankehitriny kosa ia eo anelanelan'ny 60 000 000 sy 70 000 000. Ny vahoaka pastona no nanorina an' i Afganistana nefa any Pakistana no ahitana azy ireo betsaka, indrindra ao amin' ny faritanin' i Khyber Pakhtunkhwa. Miteny pastona, hindo, ordo ary persana ny Pastona.

Ny Kiorda

Ny Korda dia vahoaka miteny indô-eorôpeana, isan' ny vahoaka iraniana, izay miisa eo anelanelan' ny 30 000 000 sy 40 000 000, monina indrindraindrindra ao Torkia sy ao Iràna sy ao Iràka ary ao Siria. Nisy ny fifindra-monina vao tsy ela izay niteraka ny zanaka am-pielezana (diaspôra) korda miely amin' ny firenena rehetra any Eorôpa Andrefana sy any Etazonia ary any Aostralia. Miteny amin' ny fitenim-paritra maro mitovitovy ny Korda, dia fiteny avy amin' ny fiteny kiorda. Ny Kiorda ao Kordistàna Atsimo sy Atsinana dia miteny sôrany (sorani), ny ao amin' ny tapany efatra hafa dia miteny kormanjy (kurmandji), ny ao Kordistàna Avaratra miteny zazaky. Misy fitenim-paritra hafa koa izay tenenina ao amin' ireo faritra maro ao Kordistàna toy ny fiteny lôry, ny fiteny laky, ny fiteny gôrany, sns.

Ny Balotsy

Ny Balotsy dia vahoaka monina indrindra ao Balotsistanana izay faritany ao amin' ny faritra atsimo-andrefan' i Pakistana (5 600 000 any ho any). Ahitana fianakaviambe balotsy koa ny any Afganistana (100 000 any ho any), ny any Iràna (1 000 000 any ho any), ny any Torkmenistana (28 000 any ho any). Ireo Balotsy ao Afganistana dia monina ao amin' ny faritra atsimo-andrefana, izany hoe ao amin' ny faritanin' i Kandahâr sy Helmand ary Nimrôz, manakaiky ny sisin-tany pakistaney.

Ny Mazandarany

Ny Mazandarany dia vahoaka monina ao amin' ny faritr' i Kaspiana any Iràna. Monina amin' ny morontsiraka sy amin' ny tapany amin' ny faritra natsoina taloha hoe Tabaristana izy ireo. Miisa eo anelanelan' ny 3 000 000 sy 4 000 000 ny Mazandarany tamin' ny taona 2006. Manaraka ny fivavahana silamo siita ny ankamaroan' izy ireo.

Ny Gilaky

Ny Gilaky dia vahoaka monina ao amin' ny tapany avaratr' i Iràna, ao amin' ny faritanin' i Gilan. Izy ireo no vondrom-poko lehibe ao amin' io faritra avaratr 'i Iràna io. Ny Gilaky dia ampahan' ny vahoaka kaspiana ihany, izay monina ao amin' ny faritra atsimo sy atsimo-atsinanan' ny morontsiraky ny Ranomasina Kaspiana. Ny vahoaka gilaky dia tombanana any amin' ny 3 000 000 sy 4 000 000 tamin' ny taona 2006.

Ny Talisy

Ny Talisy dia vahoaka tompon-tany ao Azerbaijana, monina amin' ny faritra sasany ao avaratr' i Iràna sy ao amin' ny ampahany atsimon' ny Repoblikan' i Azerbaijana (izay fantatra taloha tamin' ny anarana hoe Talish-i Gushtasbi). Tombanana ho eo anelanelan' ny 110 000 sy 430 000 any ho any ny isan' ny Talisy ao Azerbaijana fa 78 000 kosa izany ao Iràna.

Ny Ôsetiana

Ny Ôsetiana dia vahoaka monina ao amin' ny faritr' i Kaokazy, any Rosia ary any Jeôrjia, avy amin' ny faritra atao hoe Ôsetia. Miisa any amin'ny 750 000 any ho any ny Ôsetiana ka ao Rosia (528 515 tamin' ny taona 2010), ao Ôsetia an' i Alania Avaratra (445 310 tamin' ny taona 2010), ao Ôsetia Atsimo (45 000 tamin' ny taona 2007), ao Jeôrjia (38 028 tamin' ny taona 2002), ao Torkia (100 000) ary ao Siria (61 800) no tena betsaka azy ireo.

Ny Iagnôby

Ny Iagnôby na Iagnaby dia vahoaka vitsy anisa ao Tajikistana. Ny anaran' ny lohasaha sy ny renirano Yaghnob no nahazoany io anarany io. Monina indrindra ao amin' ny faritra afovoan' i Tajikistana, manodidina ny ony Zeravshan izy ireo.

Ny Parsỳ

Ny Parsỳ dia vahoaka zôrôastriana nifindra monina any India noho ny fanenjehan' ny Miozolmana azy ireo, mba hahafahany manohy ny fanarahany ny fivavahany. Tamin' ny taona 2012 dia miisa eo anelanelan' ny 111 700 sy 121 700 ny Parsỳ maneran-tany, ka 61 000 ny tao India, teo anelanelan' ny 15 000 sy 25 000 ny tao Iràna ary 14 405 ny tany Etazonia.

Ny Iranỳ

Ny Iranỳ dia vahoaka manaraka ny fivavahana zôrôastriana, izay nifindra monina avy any Iràna Lehibe nankany Azia Atsimo tamin' ny taonjato faha-19.

Ny Zaza

Ny Zaza dia vahoaka monina ao amin' ny tapany afovoany-atsinanan' i Torkia. Amin' ny ankapobeny dia manao ny tenan' izy ireo ho Kiorda ny vahoaka zaza, ka matetika atao hoe Kiorda zaza. Tamin' ny taona 2005 dia tombanana eo anelanelan' ny 2 000 000 sy 4 000 000 ny isan' ny mponina miteny zazaky. Misy zanaka am-pielezana zaza ny any Alemaina, ny any Aotrisy, ny any Soisa, ny any Belzika, ny any Frantsa, ny any Nederlandy, ny any Soeda ary ny any Danemarka, ka mitotaly 300 000 any ho any izy ireo ao Eorôpa.

Kolontsaina iraniana

Fiteny iraniana

Ny fiteny iraniana dia vondrom-piteny isan' ireo fiteny indô-eorôpeana, zana-pizaràn' ny sampana indô-iraniana. Ny vondrom-piteny iraniana dia ahitana indrindra ny fiteny avestika, ny fiteny persiana taloha, ireo fiteny iraniana maro notenenina nandritra ny Andro Antenatenany, ny fiteny persana ankehitriny, ny fiteny pastô, ny fiteny korda ary ny fiteny balotsy. Ny fitenin' ny Skitiana sy ny an' ny Sarmatiana ary ny fiovan' ireo fiteny ireo amin' izao fotoana izao, ny fiteny ôsetiana tenenina ao Kaokazy, dia samy fiteny iraniana koa.

Ny toerana ahitana mpiteny iraniana dia tsy voafetran' ny tanin'ny Repoblika Islamikan' i Iràna fa mivelatra mankany amin' ny faritra Afovoany Atsinanana (ao amin' ireo faritra miteny korda ao Torkia sy Siria ary Iràka), ao Kaokazy (any Ôsetia sy ao amin' ireo faritra miteny tatô any Azerbaijàna), ary any Azia Afovoany (ao Iràna sy ao Afganistàna ary ao Pakistàna). Manampy azy ireo vahoaka mpifindra monina, indrindra ny Korda.

Ireto ny fiteny iraniana lehibe:

Ny fivavahana iraniana

Ny fivavahana iraniana dia ireo fivavahana efa nisy hatramin'ny ela talohan' ny nidiran' ny fivavahana silamo tany Iràna Lehibe. Ankehitriny dia olom-bitsy no manaraka ireo fivavahana ireo raha mitaha amin' ireo fivavahana hafa toy ny kristianisma sy ny finoana silamo. Ireto ny malaza amin' ireo fivavahana ireo: ny zôrôastrisma, ny zervanisma, ny mandeisma, ny fivavahana amin' i Mitra ary ny manikeisma.

Ny finoana sy ny asa ary ny zava-mitranga ara-kolontsaina teo amin' ireo Iraniana tao Iràna tamin' ny Andro Taloha dia lohahevitra sarotra tsorina. Ny Ntaolo iranianina dia foko arianina sy tsy arianina. Ny Arianina izay atao hoe Ntaolo iraniana, dia nivavaka tamin' ny zava-misy eo amin' ny zavaboary toy ny masoandro sy ny hazavan' ny masoandro ary ny varatra, nefa afaka niova ho amin' ny fivavahana amin' andriamanitra tokana izy ireo nefa tsy manao ny andriamanitra hafa ho tsy andriamanitra na dia tsy ivavahany aza. I Zaratostra (na Zôrôastra), ilay mpaminany iraniana fahiny, dia nanavao ny finoana ara-pivavahana iraniana ho henôteisma (misy koa ny milaza hoe mônôteisma).