Бойсунмагъан Къралланы Бирлиги
| Бойсунмагъан Къралланы Бирлиги | ||||||
 БКъБ-ни байрагъы |
 БКъБ-ни эмблемасы | |||||
| ||||||
| Къошулгъан къралла |
| |||||
| Штаб-фатарыны тургъаны |  Минск
| |||||
| Толтуруучу секретары |  Сергей Лебедев
| |||||
| Ишлеген тил | Орус тил | |||||
| Халкъы | 273 006 000 адам | |||||
| Председатель-кърал | Россия
| |||||
| Къуралыуу | 8-чи декабрь, 1991 | |||||
| Официал сайты | http://cis.minsk.by | |||||
Бойсунмагъан Къралланы Бирлиги (БКъБ) (азер. Müstəqil Dövlətlər Birliyi, бел. Садружнасць Незалежных Дзяржаў, гюрдж. დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობა, къаз. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы, къыр. Күнкорсуз Мамлекеттер Шериктештиги, молд. Comunitatea Statelor Independente, орус. Содружество Независимых Государств, тадж. Иттиҳоди давлатҳои муштаракулманофеъ, юз. Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi, укр. Співдружність Незалежних Держав) — алгъыннгы Совет Союзгъа кирген республикаларыны асламысы къошулгъан, къралла арасы бирликди.
Къуралыуу
[тюзет | къайнакъны тюзет]БКъБ БССР-ни, РСФСР-ни эмда УССР-ни башчылары бла, 1991 джылны 8-чи декабрында Брестни къатында Вискулиде (Белорусь) Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини юсюнден келишиуге (Басымда, Беловеж келишиу ат бла белгилиди) къол салыу бла къуралгъанды.
Преамбула бла 14 статьядан къуралгъан документде, СССР-ни халкъла арасы хакъны субъекти кибик эмда геополитика кертиликде мындан ары джокъ болгъаны баямланнганды. Алай а, халкъланы тарих бирикмекликлерини, араларында байламланы, бир-бирлери бла кесаматланы, демократ хакъ кърал къураугъа нюзюр салыннганын, бир-бирлерини сыйларын кёре илишкилени къураргъа излеуню эсге алыб, Бойсунмагъан Къралланы Бирлигин къураргъа оноу этилгенди.[1]
10-чу декабрда огъунакъ келишиу Белорус ССР бла Украин ССР-ни Баш Советлери бла ратификация этиледи, 12-чи декабрда уа РСФСР-ни Баш Совети ратификация этеди.[2] 13-чю декабрда, Ашхабад шахарда СССР-ге кирген беш ара азиялы къралны тамадалары джыйыладыла (Къазакъстан, Къыргъызстан, Таджикистан, Тюркменистан эмда Юзбекистан). Бу джыйылыуну эсебинде, бу беш кърал Бирликге кирирге разы болгъандыла, алай а бютеу кирген къралланы тенгликлерини эмда тамал салгъан кърал статус бериу шарт бла.[3] Кечирек, Къазакъстанны Президенти Н. Назарбаев Алма-Атада джыйылыб ортакъ оноу этерге чакъыргъанды.
Бу тюбешиуге 11 алгъыннгы совет республиканы башчылары къошуладыла: Азербайджанны, Эрменни, Белорусну, Къазакъстанны, Къыргъызстанны, Молдованы, Россияны, Таджикистанны, Тюркменистанны, Юзбекистанны эмда Украинаны (алгъыннгы совет республикаладан Латвия, Литва, Эстония бла Гюрджю келечи джибермегендиле). Бу тюбешиуню эсебинде, 1991 джылны 21-чи декабрында Алма-Ата декларациягъа къол салынады, анда БКъБ-ны нюзюрлери бла принциплери белгиленедиле. Мында хар къошулгъан кърал тенг болгъаныны принциплери да орун аладыла, бу декларациягъа кёре Бирлик не кърал тюлдю, неда къралны башында къуралыш тюлдю. Аны тышында аскер-стратегия кючлегеда бирикген башчылыкъ къалады, ядролу сауутхада бирикген конроль этилирге оноу алынады. СССР-ну къуругъаны да бегитиледи.[4]
Алма-Атадагъы тюбешиу постсовет аламда кърал къуралышда уллу орун алады, бу тюбешиу алгъыннгы СССР-ни республикаларыны бойсунмагъан къралла болууларына ахыр нохтаны салгъанды.[3] Алма-Ата декларацияны ратификация этген эм ахыр къраллагъа Азербайджан (1993 джылны 24-чю сентябры) бла Молдова (1994 джылны 8-чи апрели) саналадыла, ол заманнга дери ала ассоциация къралла болгъандыла. 1993 джылда Гюрджюда толу член болады.[5]
Биринчи джылла, асламысы бла къуралыш соруулагъа къаралгъанды. БКъБ-ны башчыларыны биринчи тюбешиулеринде (1991 джылны 30-чу декабры, Минск) Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини кърал башчыларыны Советини эмда Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини правительстволарыны башчыларыны Советини юсюнден болджаллы келишиуге къол салынады, аннга кёре къуралышны баш органы — Кърал башчыланы Совети къуралады, анда хар кърал бир ауазгъа ие болады, хар оноу да консенсусну тамалында алынады.[6] Аны тышында «Сауутлу Кючле бла Чекчи аскерлени юсюнден Бойсунмагъан Къралланы Бирлигине кирген къралланы башчыларыны Советини келишиуюне» да, къошулгъан къралла энчи Сауутлу Кючлени къураргъа эркинликлери болгъаныны бегитедиле.[7]
Къуралыш этапы, 1993 джылны 22 январында «Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини Уставына» къол салыу бла тамамланады.[8]
БКъБ-ны эм уллу шахарлары — Москва, Санкт-Петербург, Киев, Минск, Ташкент.
Къошулгъан къралла
[тюзет | къайнакъны тюзет]Бойсунмагъан Къралланы Бирлигини Уставына кёре, къурагъан къраллагъа Уставны къабыл этген заманнга БКъБ-ны къуралыууну юсюнден Келишиуге (1991 джылны 8-чи декабрындан) эмда бу Келишиуге Протоколгъа (1991 джылны 21-чи декабрындан) къол салыб ратификация этгенле саналадыла. Кирген къралла деб, къралланы башчыларыны Совети Уставны къыбал этгенден сора, бир джылны ичинде, анда бегиген борчланы къабыл этген къурагъан къраллагъа айтадыла.[9]
Бирликге къошулур ючюн, кирирге излеген кърал, БКъБ-ны нюзюрлери бла принциплерин къабыл этиб, Уставдагъы борачланы бойнуна алыргъа керекди, аны тышында, кирген къралланы разылыгъын алыргъа керекди.[9] Аны тышында Устав ассоциациядагъы къралла категорияны (бу къралла къуралышны айры бир ишлерине,энчи келишиулени тамалында къошуладыла) осмакълаучу къралла категорияланы тутады (бу къралланы келечилери Бирликни органлырыны олтурууларына къошулургъа эркинликлери барды).[10]
Уставха кёре, кирген къралланы чыгъар мадарлары да барды. Аны ючюн кирген кърал 12 айны алгъа джазма халда билдирирге керекди. Уставха къошулгъан сагъатда алгъан борчларын толтурургъада борчлуду.[11]
| Кърал | БКъБ-ны Къуралыууну юсюнден Келишимни (8 декабрь 1991) ратификация заманы[12] |
БКъБ-ны Къуралыууну Келишимине Протоколну (1991 джылны 21-чи декабрындан) ратификация заманы |
БКъБ-ны Уставыны ратификация заманы |
|---|---|---|---|
 Азербайджан |
къол салынмагъанды | 24-чю сентябрь 1993 | 14-чю декабрь 1993 |
| Белорусь |
10-чу декабрь 1991 | 10-чу декабрь 1991 | 18-чи январь 1994 |
 Къазакъстан |
23-чю декабрь 1991 | 23-чю декабрь 1991 | 20-чы апрель 1994 |
 Къыргъызия |
къол салмагъанды | 6-чы март 1992 | 12-чи апрель 1994 |
 Молдова |
8-чи апрель 1994 | 8-чи апрель 1994 | 27-чи июнь 1994 |
 Таджикистан |
къол салынмагъанды | 26-чы июнь 1993 | 4-чю август 1993 |
 Тюркмения |
къол салынмагъанды | 26-чы декабрь 1991 | къол салынмагъанды |
 Украина |
10-чу декабрь 1991 | 10-чу декабрь 1991 | къол салынмагъанды |
| Россия |
12-чи декабрь 1991 | 12-чи декабрь 1991 | 20-чы июль 1993 |
 Эрмен |
18-чи февраль 1992 | 18-чи февраль 1992 | 16-чы март 1994 |
 Юзбекистан |
4-чю январь 1992 | 4-чю январь 1992 | 9-чу февраль 1994 |
 Гюрджю |
къол салынмагъанды | 3-чю декабрь 1993 | 19-чу апрель 1994 |
Тюркменистан: БКъБ-ны Къазандагъы саммитинде (2005 джылны 26-чы августу) Тюркменистан, организациягъа ассоциация кърал болуб къошулурун билдиргенди.[5]
Украина: БКъБ-ны Уставын ратификация этмегенди, ол себебден де-юре БКъБ-гъа кирген къралгъа саналмайды, алай а къурагъан къралды, эмда Бирликге къошулгъан къралды.[5]
Гюрджю: 1993 джылны 3-чю декабрында Гюрджю БКъБ-ны къуралыууну юсюнден Келишиуню Протоколун ратификация этеди, 1994 джылны 19-чу апрелинде БКъБ-ны Уставын къабыл этеди. 2008 джылны 12-чи августунда Гюрджюню Президенти БКъБ-дан чыгъарыкъларын билдиргенди[13], 2008 джылны 14-чю августунда гюрджю парламентчиле бютеулей барысыда (117 ауаз) Гюрджюню организациядан чыгъар оноуну алгъандыла.[14] БКъБ-ны Уставына кёре (I бёлюмюню 9-чу статьясы) кирген кърал Бирликден чыгъаргъа хакъы барды. Излемини юсюнден джазыулу халда, 12 ай алгъа билдирирге керекдиле. Къошулгъан заманда борчларын ахырына дери толтургъа керекдиле.[15][16] 2008 джылны 9-чу октябрында Россияны тыш ишлерини министри Сергей Лавров БКъБ-ны къралларыны тыш ишлерини министрлерини совети Гюрджюню Бирликде членлигин 2009 джылны августундан башлаб тохтатылгъанын билдиргенди.[17] 2009 джылны 18-чи августунда Гюрджю официал халда Бирликден чыкъгъанды.[18][19][20]
Монголия БКъБ-ны талай структурасына осмакълаучу статусда къошулады.[21]
Афганистан 2008 джылда БКъБ-гъа кирирге излегенин билдиргенди,[22] бусагъатда Парламетле арасы ассамблеяда осмакълаучу къралды.[23]
.svg){kind=small}
Тюрлю-тюрлю къраллада БКъБ-гъа талай танылмагъан кърал, автоном регион эмда БМО-гъа кирген кърал кирирге излегенди. Алай а кертиликде бу деларацияла къагъатда къалгъандыла. Танылмагъан къраллыкъланы кирирге излеген баямлаулары, киргенден да бек, аланы дунияда танылырларын излеу бла этилген атламлача кёрюрге боллукъду. Быллай декларацияланы была этгендиле:
- декабрь 1991 бла август 1992 (парламент), январь 1996 [24], май 2006[25], сентябрь 2008[26] — Абхазия Республиканы президенти,
- август 1993 — Тау-Къарабахны парламенти[24]
- декабрь 1991, май 1992, январь 1993 (парламент), январь 1994 эмда 2006 — Приднестровье Молдаван Республиканы президенти[24]
- декабрь 1996 (президент), июль 1998 — Чечен республика Ичкерияны президенти[24]
- 26-чы декабрь 1991 — Татарстан («Татарстан Республиканы БКъБ-кириуюню юсюнден декларация»)[24]
- декабрь 1991 бла май 1992 (парламент), март 1994 — Кърым Республиканы президенти[24] (Кърым, Украинаны бир кесеги болгъаны себебли алайсызда БКъБ-дады)
- февраль 1995 — Хорватияны джеринде танылмагъан Серб Краина Республика[24]
- 11-чи апрелде 1999 — Югославия Бирикген Республиканы президенти.[24]
Организацияны нюзюрлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]БКъБ бютеу аннга кирген къралланы тенглигинде тамалланады, аны себебли кирген къралла барысыда халкъла арасы хакъны энчи субъектлеридиле. Бирлик не кърал тюлдю, неда кърал башында функциялары джокъду.[27]
Организацияны баш нюзюрлери быладыла:
- политика, экономика, экология, гуманитарий, культура эмда башха джашау областлада иш бирлик;
- бирикген экономика аламны ичинде къралланы айнытыу, къралла арасы кооперация бла интеграция;
- адамны хакълары бла эркинликлерин баджарыу;
- халкъла арасы мамырлыкъ бла къоркъуусузлукъну баджарыуда иш бирлик, бютеулей эмда толу сауутсузланыу;
- бир-бирлерине хакъ болушлукъ;
- организацияны къралларыны арасында конфликтлени эмда дауланы мамыр халда оноуун этиу.[28]
Иш бирлик ишлеулени сфераларына кирген:
- адамны баш хакълары бла эркинликлерин баджарыу;
- тыш политика ишни координациясы;
- ортакъ экономика аламны, таможня политиканы къурауда иш бирлик;
- улоуну, байламны айнытыуда иш бирлик;
- саулукъ бла табийгъатны сакълау;
- социал эмда миграция политиканы соруулары;
- организацияланнган аманлыкъчылыкъ бла кюреш;
- джакълау политика бла тыш чеклени сакълауда иш бирлик.[29]
БКъБ-ны органлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]Организацияны баш органы БКъБ-ны къралларыны башчыларыны Советиди, анда Бирликге кирген къралланы башчылары джыйыладыла эмда эм баш магъаналы соруулагъа къарайдыла. Бу Совет джылда эки кере джыйылады[30] БКъБ-ны правительстволарыны башчыларыны Совети член-къралланы толтуруучу властларыны органларыны экономика, социал эмда башха областлада бирге ишлеулерин координация этеди. Джылда тёрт кере джыйылады.[31] Къралланы башчыларыны Советинде эмда правительстволаны башчыларыны Советинда алыннган оноула консенсусну тамалында алынадыла.[32] Бу эки органны башчылары, къралланы аты бла, орус алфавитге кёре башчылыкъ этедиле.[32]
Къралланы башчыларыны Советини председателлери
[тюзет | къайнакъны тюзет]Хаманда ишлеген органы БКъБ-ны Толтуруучу комитетиди, ол Минскде орналыбды (Белорусь).[36]
БКъБ-ны толтруучу секретарлары
[тюзет | къайнакъны тюзет](1993 джылда къуралгъанды бу пост)
Белорусь Коротченя, Иван (1993−1998)
Россия Березовский, Борис (1998−1999)- Россия Яров, Юрий (1999−2004)
- Россия Рушайло, Владимир (2004−2007)
- Россия Лебедев, Сергей (2007)
БКъБ-ны башха органлары
[тюзет | къайнакъны тюзет]- БКъБ-ны тыш ишлерини министрлерини Совети
- БКъБ-ны джакълау министрлерини Совети
- БКъБ-ны ич ишлерини Совети
- Совет объединенных вооруженных сил СНГ
- БКъБ-ны чекчи аскерлерини башчыларыны Совети
- БКъБ-ны къоркъуусузлукъ эмда специал къуллукъларыны башчыларыныСовети
- БКъБ-ны къралла арасы экономика совети
- БКъБ-ны Парламентле арасы ассамблеясы
- Экономика сюд
- БКъБ-ны статистика комитети
- БКъБ-ны финанс-банк совети
- БКъБ-ны къралларыны Терроргъа Къаршчы Аралыгъы
- Адам хакъладан комиссия э. б.
- БКъБ-ны координация-консультация комитети
- БКъБ-ны толтуруучу комитети
- БКъБ-ны къралла арасы экономика комитети
- БКъБ-ны экономика совети
- Къралла арасы банк
Джибериуле
[тюзет | къайнакъны тюзет]Къайнакъла:
|
 Викигёзенде (Wikimedia Commons'да) бу категориягъа келишген медиа-файлла табарыкъсыз: Бойсунмагъан Къралланы Бирлиги.
|
