Югославия патшалығы
| Югославия патшалығы серб-хорв. Краљевина Југославија / Kraljevina Jugoslavija словен. Kraljevina Jugoslavija мак. Кралство Југославија Тәуелсіз патшалық | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны Бір халық, бір патша, бір мемлекет (серб-хорв. Један народ, један краљ, једна држава / Jedan narod, Jedan kralj, Jedna država, словен. En narod, en kralj, ena država, мак. Една нација, еден цар, една држава) | |||||||||
| Әнұраны «Химна Краљевине Југославије» Югославия патшалығының әнұраны | |||||||||
| |||||||||
| Астанасы | Белград | ||||||||
| Тіл(дер)і | серб-хорват тілі[1] | ||||||||
| Діні | Зайырлы мемлекет | ||||||||
| Ақша бірлігі | Югославия кронасы (1920 жылға дейін) Югославия динары (1920 жылдан кейін) | ||||||||
| Билеуші партия | Югославия Ұлттық партиясы (1934 жылға дейін) | ||||||||
 Югославия патшасы | |||||||||
| - 1929—1934 | І Александр | ||||||||
| - 1934—1945 | ІІ Петр | ||||||||
| - 1934—1941 | Павел Карагеоргиевич | ||||||||
| - 1932 | Воислав Маринкович | ||||||||
| - 1941 | Душан Симович | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Югославия патшалығы (серб-хорв. Kraljevina Jugoslavija)[1] — 1929-1941 жылдары (ресми түрде 1945 жылға дейін) Балқан түбегінің солтүстік-батыс бөлігінде қазіргі Словения, Хорватия, Сербия, Черногория, Босния мен Герцеговина және Солтүстік Македония аумағында орналасқан мемлекет.
«Югославия» атауы 1929 жылдың 4 қазанында мемлекеттік төңкеріс пен І Александрдің 1929 жылғы 6 қаңтарында диктатура орнатуынан кейін қабылданды. Бұған дейін, 1918 жылдың 1 желтоқсанынан бастап ел Сербтер, хорваттар және словендер патшалығы (қысқаша СХС патшалығы немесе СХСП) деп аталды.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1918 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуымен Аустрия-Мажарстан империясы ыдырап, Балқан түбегінде бірнеше жаңа мемлекеттер құрылды. Соғыстың нәтижесінде Оңтүстік Еуропадағы саяси жағдай түбегейлі өзгерді. 1918 жылғы 1 желтоқсанында Сербия патшалығы, Черногория және Аустрия-Мажарстанның бұрынғы құрамындағы Словения, Хорватия, Босния және Герцеговина аумақтары бірігіп, Сербтер, хорваттар және словендер патшалығын құрды. Бұл мемлекет оңтүстік славян халықтарының ұлттық бірлігін қамтамасыз етуге бағытталған, әрі олардың ортақ мүдделерін қорғайтын ұлттық мемлекет ретінде пайда болды.
Алайда жаңа құрылған мемлекетте этникалық, саяси және әлеуметтік қарама-қайшылықтар туындады. Хорваттар мен словендер өздерінің саяси және мәдени дербестігін сақтауға тырысса, Сербия патшалығы орталықтандырылған басқаруды күшейтуге ұмтылды. Бұл жағдай саяси шиеленістер мен тұрақсыздыққа алып келді, сонымен қатар этникалық топтар арасындағы қарым-қатынастарды қиындатты.
1929 жылы патша І Александр елдегі тұрақсыздықты шешу мақсатында мемлекеттің атауын «Югославия патшалығы» деп өзгертіп, билікті орталықтандыруға күш салды. Оның реформалары негізінен мемлекеттік басқаруды күшейтуге бағытталды. Жаңа атау «Югославия» (серб-хорв. Jugoslavija, Jug – оңтүстік, slavija – славяндар) оңтүстік славян халықтарының бірлігін білдірді және олардың саяси біртұтастығын нығайтуға тырысты. І Александр мемлекеттің ішкі тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін саяси партияларды таратып, елді автократиялық әдістермен басқарды. Бірақ бұл әрекеттер этникалық және саяси қақтығыстарды одан әрі шиеленістіріп, мемлекет ішіндегі қарсылықты күшейтті.
Югославия патшалығы негізінен ауыл шаруашылығына тәуелді, индустриализацияның төмен деңгейі бар мемлекет болды. Экономикалық мәселелер мен әлеуметтік теңсіздік те ішкі тұрақсыздықтың басты факторларының бірі болды. Этникалық топтар арасындағы шиеленістер, әсіресе хорваттар мен сербтер арасындағы саяси қарама-қайшылықтар, мемлекеттің ішкі дамуына кедергі келтірді.
1934 жылы патша І Александрдің қастандықпен өлтірілуі Югославия патшалығы үшін ауыр соққы болды. Бұл оқиға мемлекеттің одан әрі әлсіреуіне және саяси тұрақсыздықтың күшеюіне ықпал етті. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында мемлекет ішкі және сыртқы саяси қысымдарға төтеп бере алмады.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Югославия патшалығы 1941 жылы нацистік Германияның басып кіруі нәтижесінде жойылды. Басып алынған аумақтар түрлі фашистік және ұлттық топтар арасында бөлінді, ал соғыс аяқталғаннан кейін патшалық жойылып, оның орнына Югославия Социалистік Федеративті Республикасы құрылды.
Экономикасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Югославия патшалығы 1918 жылы құрылғаннан кейін оның экономикасы түрлі этникалық және аймақтық ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі даму деңгейінде болды. Патшалық құрамына кірген аймақтардың экономикалық жағдайы әркелкі еді: өнеркәсіптік дамыған солтүстік аймақтармен салыстырғанда, оңтүстік және ауылдық аймақтар аграрлық сипатта болды. Экономиканың дамуына әсер еткен бірнеше негізгі факторларды атап өтуге болады:
- Аграрлық экономиканың басымдығы: Югославияның экономикасы негізінен ауыл шаруашылығына тәуелді болды. Ауыл шаруашылығы халықтың басым бөлігінің негізгі кәсібі болғандықтан, аграрлық сектор экономиканың негізін құрады. Астық, жүзім, темекі, мал шаруашылығы өнімдері сияқты ауыл шаруашылығы өнімдері елдің маңызды экономикалық салалары болды. Алайда, ауыл шаруашылығы өндірісінің көпшілігі технологиялық жағынан артта қалған және төмен өнімділікті көрсетті. Жерді қайта бөлу мәселесі де маңызды болды, өйткені жердің басым бөлігі аз ғана топтың қолында шоғырланған.
- Өнеркәсіптің әлсіз дамуы: Югославиядағы өнеркәсіптік даму негізінен елдің солтүстік бөлігінде шоғырланған, әсіресе Словения мен Хорватияда өнеркәсіптің дамуы айтарлықтай болды. Бұл аймақтарда металлургия, тоқыма, тамақ өнеркәсібі және құрылыс материалдарын өндіру салалары дамыды. Оңтүстікте орналасқан Сербия, Черногория және Босния мен Герцеговинада, өнеркәсіп әлсіз дамыған және халықтың көп бөлігі ауыл шаруашылығымен айналысты.
- Инфрақұрылымның дамымауы: Елдің инфрақұрылымы, әсіресе көлік және байланыс жүйелері жеткілікті дамымаған болатын. Темір жол желілері мен жолдар негізінен өнеркәсіптік дамыған аймақтарды байланыстыруға бағытталды, ал ауылдық және таулы аймақтар жеткілікті деңгейде қамтылмаған еді. Бұл экономикалық дамудың теңсіздігіне әкелді және аймақтардың интеграциясын қиындатты.
- Сыртқы сауда және өнеркәсіп: Югославия патшалығы Еуропаның басқа елдерімен экономикалық байланыстар орнатқанымен, оның экспорттық тауарлары негізінен ауыл шаруашылығы өнімдері болды. Экспортталған негізгі өнімдерге астық, темекі, мал өнімдері және ағаш кіреді. Алайда, елдің өнеркәсібі әлсіз болғандықтан, импортқа тәуелділік жоғары болды. Югославия шетелден өндірістік жабдықтар мен өнеркәсіптік тауарлар сатып алуға мәжбүр болды.
- Экономикалық саясат: Мемлекеттік деңгейде экономиканы дамытуға бағытталған түрлі реформалар жүргізілді. Патша үкіметі өнеркәсіпті қолдау, ауыл шаруашылығын модернизациялау және әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға тырысты. Бірақ экономикалық саясаттың көпшілігі тиімді болмады және елдің экономикалық дамуындағы теңсіздікті жоя алмады.
- Ұлы тоқыраудың әсері: 1930 жылдары әлемді жайлаған Ұлы тоқырау Югославия экономикасына да қатты соққы берді. Экспорт көлемінің төмендеуі және әлемдік нарықтағы бағаның құлдырауы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптік секторға ауыр тиді. Бұл кезеңде жұмыссыздық өсті және экономикалық жағдай одан әрі нашарлады.
Демографиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Этникалық топтар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]| Этникалық топ | Саны, мың адам | Жалпы саннан пайызы (%) |
|---|---|---|
| Сербтер | 4,665,851 | 38,83 |
| Хорваттар | 2,856,551 | 23,77 |
| Словендер | 1,024,761 | 8,53 |
| Босния мұсылмандары | 727,650 | 6,05 |
| Македондықтар | 585,558 | 4,87 |
| Басқа славяндар | 174,466 | 1,45 |
| Немістер | 513,472 | 4,27 |
| Мажарлар | 472,409 | 3,93 |
| Албандар | 441,740 | 3,68 |
| Румындар | 229,398 | 1,91 |
| Түріктер | 168,404 | 1,40 |
| Еврейлер | 64,159 | 0,53 |
| Италияндықтар | 12,825 | 0,11 |
| Басқалар | 80,079 | 0,67 |
| Барлығы | 12,017,323 | 100.00 |
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ a b Tomasz Kamusella. The Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe. Palgrave Macmillan, 2008, pp. 228, 297.
- ↑ Banac, Ivo. The National Question in Yugoslavia: Origins, History, Politics.