Fikitoriya Kujomuu

Fikitoriya kujomuu payaɣ ɖɔɖɔ se Niyanza yaa Ukerewe yaa Nalubaale Afrika kedeŋga taa kujomuu kɩ-kɩlʊʊ nɛ ñɩnʊʊ nɔmɔʊ taa lɛ, kɩ-kɛ naanza yaa naalɛ ŋgʊ kedeŋga tɩŋga taa pɩlɩna kɩ-walanzɩ yɔ kilomɛta waa 68100 kpɛɛ ko. Kɩcɛlɛ kɩ-hɩɖɛ Britanikii ɛjaɖɛ takɩyʊ Speke pɩnaɣ 1858 weyi ɛɛkɛ kajalaɣ ñɩnɩyʊ weyi ɛɛlɛɣ talʊʊ kujomuu ŋgʊ kɩ-ɖeɖe nɛ ɛha-kʊ hɩɖɛ se Abiɖe Fikitoriya tɛ ŋgʊ yɔ.

Kɩwɛ Afrika nɛ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa ɛyaa sakɩyɛ hɛkʊ taa nɛ ɖɩnaɣ pada peeɖe Keniya ɛyaa nɛ hayi wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa kiŋ, Uganda ñɛwɛnɛ hayi nɛ hayi wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa nɛ Tanzani haɖɛ yɔ nɛ haɖɛ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa nɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa kiŋ. Fɛɛŋ nɩɩlɛ kɩ-kɩdeŋ cɔ-kʊ nɛ pɩta kitibu taa. Kɩkɛ Niili kʊ-hʊlʊmʊʊ ɖɩlɩyɛ n ŋgʊ kɩkɩlɩɣ ɖalʊʊ Niili pɔsɩ kɩkpɛdasɩ taa yɔ.

Fikitoriya wɛ Afrika nɛ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa lɩŋgamɩŋ hɛkʊ taa nɛ tɛtʊ kijeɣa tɛzɩna kʊ-yɔ nɛ hayi kiŋ. Kɩ-tɛ ajɛyɛ kpɛɛ ñɩna kɔyɔ Keniya ɛjaɖɛ nɛ hayi wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa nɛ Uganda hayi yɔ nɛ hayi yɔ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa nɛ Tanzaanii haɖɛ yɔ kiŋ. Kɩtɩkɩlɩ liŋguu pɩmana mɛta waa 40 pɩkɩla kɔyɔ mɛta waa 83.

Fikitoriya kujomuu paɣlɩ ɖalakɩŋ taa nɛ pɩmaɣna kilomɛta waa 320 nɛ hayi yɔ nɛ haɖɛ yɔ kiŋ taa nɛ walanzɩ kɛ kilomɛta waa 275 wɩsɩ ɖɩlɩyɛ nɛ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa. Kɩ-tɛ fɛɛʊ wɛna pɔsɩ kɩkpɛndasɩ sakɩyɛ sɩ-taa kɔyɔ Kagera ŋga kɩlɩna, kalɩna Tanzaanii ɛjaɖɛ taa nɛ kɛkpɛndɩɣ kujomuu taa. Lɛɛsɩ lɩɣna Purundi nɛ Ruwanda nɛ Keniya.

Kujomuu ŋgʊ kɩ-tɛ kidemɩŋ pɩsa lonaa wena a-taa lʊʊlʊʊ taa ɛyaa ndɩ ndɩ katɩɣ ɖama, hɔɔlʊʊ lɛɛkʊ taa lɛ, ɖɩnaɣ Suudanɩ nɛ haɖɛ kiŋ ɛyaa (niilo-sahariyɛnɩ) Keniya nɛ hayi nɛ Uganda nɛ kɔzɩ kɔzɩ mba pɛwɛ kujomuu ŋgʊ nɛ hayi yɔ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa yɔ (Luo nɛ Kalenjin) nɛ hɔɔlɩŋ lɛɛŋ taa lɛ, Pantuu ɛyaa Afrika nɛ haɖɛ yɔ nɛ ntalɩ wɩsɩ ɖɩɖʊyɛ taa pa-kamaɣ yɔ (Ganda nɛ Sukuma nɛ Soga nɛ Luhya). Kujomuu pɔɔ nɔɔ yɔ caɣyaa yɔɔdʊʊ (Pantuu waa kʊnʊŋ) nɛ pɩtasɩna Ɛnglɩsɩ kʊnʊŋ ɛzɩ ɖama hɛkʊ taa kʊnʊmɩŋ. Ɛyaa mba patɩŋgɛ mbʊ yɔ pɛsɛɣ Ɛsɔ.