es-SÜNEN

Ebû Dâvûd, rivayete göre hayatı boyunca yazdığı 500.000 hadis arasından senedinde kopukluk bulunmayan ve râvilerinin zayıflığı hakkında görüş birliğine varılmayan ahkâma dair 4800’ünü seçerek eserini meydana getirmiş ve hocası Ahmed b. Hanbel’e sunarak onun takdirini kazanmıştır (Hatîb, IX, 56). Müellif, eserine kaydettiği hadislerin sahih olmasına dikkat etmekle birlikte sahih hadis bulamadığı konularda Hz. Peygamber’e aidiyeti muhtemel olan zayıf hadis almakta sakınca görmemiş ve bu tür rivayetleri fakihlerin kıyasına tercih etmiştir. Kendisinden es-Sünen’in mahiyetini öğrenmek isteyen Mekkeliler’e yazdığı ve Risâle ilâ ehli Mekke fî vaṣfi Sünenih (Risâletü Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke fî vaṣfi Sünenih, nşr. Muhammed Lutfî es-Sabbâğ, Beyrut 1394) adını verdiği mektubunda eserinin özelliklerini anlatmıştır. Buna göre Ebû Dâvûd es-Sünen’de bildiği hadislerin en sahihlerini bir araya getirmiş, ancak bunlardan iki ayrı sahih senedle rivayet edilen, fakat birinin isnadı daha kuvvetli, diğerinin râvisi hıfz yönünden daha güçlü olduğunda çoğu zaman hıfzı kuvvetli olanı tercih etmiş, bir babda birçok sahih hadis bulunsa bile o baba sadece bir veya iki hadis almış, bir hadisin farklı rivayetlerinde önemli bilgiler varsa o rivayetleri farklı senedlerle zikretmiş, hadisleri genellikle kısaltmış ve uzun hadislerin sadece konuyla ilgili kısmını yazmış, muhaddislerin terkinde ittifak ettiği râvilerin rivayetlerine yer vermemiştir. Hadisleri titiz bir çalışmayla derleyen Ebû Dâvûd, sahih isnadla rivayet edilen her rivayeti eserine aldığı kanaatiyle Resûlullah’ın sünneti konusunda sadece bu eserle yetinilebileceğini belirtmiştir. Bir konuda müsned rivayet bulunmadığı için münker veya çok zayıf rivayetleri eserine alma gereğini duyduğunda bu duruma işaret etmiş, üzerinde herhangi bir değerlendirme yapmadığı rivayetlerin delil olarak kullanılabileceğini söylemiştir. es-Sünen’e yalnız ahkâm hadislerini alıp zühde ve faziletli amellere dair rivayetlere yer vermediğini, kitabındaki 4800 hadisten 600 kadarının mürsel olduğunu ifade etmiştir. Ebû Dâvûd’un el-Merâsîl adlı eserindeki rivayetlerin 600’e yakın olması, ayrıca el-Merâsîl’in es-Sünen’in bazı nüshalarının sonunda bulunması (Köprülü Ktp., nr. 363), yine es-Sünen’in bazı nüshalarında “Hâzâ âhirü’l-merâsîl min Kitâbi’s-Sünen” kaydının görülmesi el-Merâsîl’in es-Sünen’in tekmilesi olduğunu göstermektedir (bk. el-MERÂSÎL).

es-Sünen’deki rivayetlerin yarısından fazlası hem Buhârî hem Müslim’in veya sadece bunlardan birinin rivayet ettiği hadislerle ceyyid kabul edilen, isnadı sâlih olan, iki veya daha fazla leyyin tarikten geldiği için makbul sayılan, ayrıca râvisinin hâfıza zayıflığı yüzünden isnadı zayıf kabul edilen (Ebû Dâvûd bu tür hadisler hakkında genellikle bir değerlendirme yapmaz) ve râvisi çok zayıf olan hadislerden meydana gelir. İsnadı zayıf sayılan ve râvisinin zayıf olduğu açıkça görülen hadisleri eserine almakta sakınca görmeyen Ebû Dâvûd bu tür hadislerin zayıflığını genellikle açıklamıştır. Onun asıl amacı fakihlerin delil olarak kullandığı ahkâm hadislerini bir araya getirmektir. Aşırı derecede zayıf sayılmayan rivayetleri re’y ve kıyasa tercih ettiği için bu tür hadislerin kabulünde farklı bir ölçü uygulamıştır. es-Sünen’deki rivayetler genellikle hasen kabul edilmiş, ahkâm hadislerinin başarıyla derlendiği eser Kütüb-i Sitte’nin üçüncü kitabı kabul edilmiştir (M. Reşâd Halîfe, s. 162). Wensinck’in el-Muʿcemü’l-müfehres’teki sayımına göre es-Sünen’de kırk kitap, 1889 bab ve 4800 hadis bulunmaktadır. Muhtelif neşirlere göre ise bu sayılar değişmektedir (meselâ Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd neşrinde otuz beş kitap, 1871 bab ve 5274 hadis, Muhammed Avvâme neşrinde otuz altı kitap, 1850 bab ve 5232 hadis bulunmaktadır). “Kitâbü’l-Luḳaṭa” ve “Kitâbü’l-Mehdî”de olduğu gibi bazı bablarda isim görülmemekte, bazı bablarda ise bir başlık açılmakla birlikte bab adı zikredilmemektedir. es-Sünen’i Ebû Dâvûd’dan rivayet eden talebelerinden biri onu hocasından yirmi yıl boyunca birkaç defa (Zehebî, XV, 307) ve Ebû Dâvûd’un vefatından önce dinleyen Ebû Ali Muhammed b. Ahmed b. Amr el-Lü’lüî’dir. İbn Dâse diye anılan diğer talebesi Ebû Bekir Muhammed b. Bekir b. Muhammed el-Basrî eseri hocasından son şekliyle tam olarak dinleyen râvi olarak bilinmektedir (a.g.e., XV, 538). es-Sünen’in tanınmış râvileri arasında sûfî muhaddis Ebû Saîd İbnü’l-A‘râbî de bulunmaktadır.

es-Sünen Leknev’de (1840, 1877, 1305, I-II, 1318, Ebü’l-Hasenât Muhammed el-Fencânî’nin şerhiyle birlikte), Delhi’de (1271-1272, I-II, 1283, bazı açıklamalarla birlikte, 1890, bazı açıklamalarla birlikte), Kahire’de (I-II, 1279-1280 [Ṣaḥîḥu Süneni’l-Muṣṭafâ adıyla], 1292, 1310; Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî’nin Şerḥu’l-Muvaṭṭaʾının kenarında; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, 1348, 1354, 1369/1950; nşr. Ahmed Sa‘d Ali, I-II, 1371/1952), Haydarâbâd’da (1321), Beyrut’ta (1403/1983; nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-III, 1409/1988; nşr. Muhammed Avvâme, I-V, 1419/1998 [İbn Hacer el-Askalânî nüshasını esas alarak]; nşr. Heysem b. Nizâr Temîm, 1999), Humus’ta (nşr. İzzet Ubeyd – Âdil es-Seyyid, 1388/1969, 1394/1974; nşr. Muhammed Ali es-Seyyid, I-V, 1979) ve Riyad’da (nşr. Nâsırüddin el-Elbânî, ts.; Mevsûʿatü’l-ḥadîs̱i’ş-şerîf el-Kütübü’s-Sitte içinde, 2000, s. 1221-1626) yayımlanmıştır. Cem‘iyyetü’l-merkezi’l-İslâmî eserin kırk iki kitap, 1885 bab ve 5276 hadisten meydana gelen bir neşrini gerçekleştirmiştir (I-II, Liechtenstein 1421/2000).

es-Sünen’in en önemli şerhleri şunlardır: Hattâbî’nin Meʿâlimü’s-Sünen’i, genellikle hadislerde geçen nâdir kelimelerin ve hadisin mânasının açıklandığı, ihtiva ettiği fıkhî sonuçların belirtildiği bir çalışma olup eser aynı zamanda ilk hadis şerhi olarak bilinmektedir. Nüshalarının önemli bir kısmı İstanbul’daki kütüphanelerde kayıtlı olan eserin belli başlı baskıları şunlardır: nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, I-IV, Halep 1339-1343, 1932-1934; nşr. İzzet Ubeyd ed-De‘‘âs – Âdil es-Seyyid, I-V, Humus 1389-1394/1969-1974; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir – Muhammed Hâmid el-Fıkī, I-VIII, Kahire 1367-1369 (Münzirî’nin Muḫtaṣaru Süneni Ebî Dâvûd’u ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Tehẕîb’iyle birlikte). Eseri İbn Hilâl el-Makdisî’nin ʿUcâletü’l-ʿâlim min Kitâbi’l-Meʿâlim adıyla ihtisar ettiği belirtilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1005). İbnü’l-Irâkī’nin Şerḥu Süneni Ebî Dâvûd’u yedi cilt olmakla birlikte eserde ancak sehiv secdesi bahsine kadar olan kısım şerhedilmiştir. Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki başı ve sonu eksik iki nüsha (Cârullah Efendi, nr. 316, 131 varak; nr. 318, 79 varak) muhtemelen bu tamamlanamamış çalışmadır. Ömer b. Reslân el-Bulkīnî’ye ait şerhin beş ciltlik nüshası Medine’de Mahmûdiye Kütüphanesi’ndedir (nr. 74). Ahmed b. Hüseyin er-Remlî şerhinin muhtelif nüshaları Türkiye’deki kütüphanelerde bulunmaktadır (Sezgin, I, 151). Süyûtî’nin Mirḳātü’ṣ-ṣuʿûd ilâ Süneni Ebî Dâvûd’unu (nüshaları için bk. a.g.e., I, 151) Dimnâtî Derecâtü Mirḳāti’ṣ-ṣuʿûd ilâ Süneni Ebî Dâvûd adıyla ihtisar etmiştir (Kahire 1298). Hindistanlı hadis ve fıkıh âlimi Azîmâbâdî’nin ʿAvnü’l-maʿbûd’u es-Sünen’in önemli şerhlerinden biridir. Azîmâbâdî, es-Sünen’i oldukça geniş bir şekilde şerhetmek amacıyla Ġāyetü’l-maḳṣûd adlı bir eser kaleme almaya başlamış, daha sonra bu çalışmasını bitiremeyeceğini düşünerek onu ʿAvnü’l-maʿbûd adıyla ihtisar etmiştir. Bu eserin başka müelliflere ait olduğu konusundaki tereddütler yersizdir (bk. AZÎMÂBÂDÎ). ʿAvnü’l-maʿbûd, es-Sünen’in on bir nüshası esas alınarak dört cilt halinde neşredilmiş (Delhi 1322), ayrıca dört büyük cilt olarak (Delhi 1918-1923) ve Abdurrahman Muhammed Osman tarafından on dört cilt halinde (Medine-Kahire 1388-1389/1968-1969) yayımlanmıştır. Hindistanlı hadis âlimi Halîl Ahmed Sehârenpûrî’nin Hanefî mezhebi görüşleri doğrultusunda kaleme aldığı ve maksadı açıklayacak kadar bir şerhle yetindiği Beẕlü’l-mechûd’u Bedreddin el-Aynî’nin ʿUmdetü’l-ḳārî ve Ali el-Kārî’nin Mirḳātü’l-mefâtîḥ’i gibi eserlerden faydalanılarak yazılmıştır. Müellif es-Sünen’in nüsha farklarına işaret etmiş, senedsiz zikredilen hadislerin kaynaklarını göstermeye çalışmış, râvileri kısaca değerlendirirken Ebû Dâvûd’un bu konudaki görüşlerine öncelik tanımıştır. Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin ta‘likleriyle yirmi cilt halinde yayımlanan eserin ilk altı cildi Leknev’de, diğer ciltleri Kahire’de neşredilmiş (1393/1973), eseri ayrıca Takıyyüddin en-Nedvî yayımlamıştır (I-XIV, Beyrut 2006). Mahmûd Muhammed Hattâb es-Sübkî, dört mezhebin görüşlerine yer vererek kaleme aldığı el-Menhelü’l-ʿazbü’l-mevrûd’u ancak “Kitâbü’l-Ḥacc”a kadar yazabilmiş (I-X, Kahire 1351), eseri tamamlamak isteyen oğlu Emîn Mahmûd Hattâb bu çalışmaya Fetḥu’l-meliki’l-maʿbûd tekmiletü’l-Menheli’l-ʿazbi’l-mevrûd adıyla dört cilt daha ilâve etmişse de (Kahire 1375-1383/1955-1963) şerhi bitirememiştir. Mustafa Ali el-Beyyûmî eserin Miftâḥu’l-Menheli’l-ʿazbi’l-mevrûd adlı bir fihristini hazırlamıştır (Riyad 1356, 1394/1974). Muhammed b. Abdülhâdî es-Sindî’nin Fetḥu’l-vedûd ʿalâ Süneni Ebî Dâvûd adlı şerhinin pek çok nüshası mevcuttur (Sezgin, I, 294).

Eser hakkında bazı âlimlerin yarım kalmış çalışmaları bulunmaktadır. Bunlardan Nevevî’nin, “Kitâbü’l-Vuḍûʾ”un bir kısmına kadar olan hadisleri ihtiva eden el-Îcâz fî şerḥi Süneni Ebî Dâvûd’unun bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 200). Ayrıca Mes‘ûd b. Ahmed el-Hârisî ve Moğultay b. Kılıç’ın Şerḥu Süneni Ebî Dâvûd adlı çalışmaları, İbn Hilâl el-Makdisî’nin İntihâʾü’s-senen ve’ktifâʾü’s-Sünen’i (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1006), Bedreddin el-Aynî’nin Şerḥu Süneni Ebî Dâvûd’u (eserin müellif hattıyla olan nüshasının iki cildi Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bulunmaktadır [nr. 286]) zikredilebilir. İbnü’l-Mülakkın da es-Sünen’in Ṣaḥîḥayn üzerine olan zevâidini iki cilt halinde şerhetmiştir (a.g.e., II, 1005).

es-Sünen’le ilgili ihtisar, tashih vb. çalışmalar da yapılmıştır. Münzirî, Muḫtaṣaru Süneni Ebî Dâvûd (el-Müctebâ [el-Müctenâ] mine’s-Sünen) adlı kitabını Sünenü Ebî Dâvûd’un Lü’lüî nüshasını esas alarak yazmış, hadislerin Kütüb-i Sitte’de bulunduğu yerleri göstermiş, rivayetlerin sağlamlık derecesini belirtmiştir (nşr. Ahmed Muhammed Şâkir – Muhammed Hâmid el-Fıkī, Hattâbî’nin Meʿâlimü’s-Sünen ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Tehẕîb’i ile birlikte, I-VIII, Kahire 1367-1369). Münzirî ayrıca es-Sünen’de gördüğü bazı hataları Şerḥu’s-Sünen (Ḥâşiyetü’s-Sünen) adlı küçük hacimli çalışmasında tashih etmiş (nşr. Telattuf Hüseyin el-Azîm, Delhi, ts., taşbaskı) ve Kitâbü’l-ʿİddi’l-mevrûd fî ḥavâşî Süneni Ebî Dâvûd adlı bir de hâşiye kaleme almıştır (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 130). İbn Kayyim el-Cevziyye’nin bazı hadisler üzerinde açıklamalar yaptığı Tehẕîbü Muḫtaṣarı Süneni Ebî Dâvûd adlı çalışması da zikredilmelidir (Delhi 1891; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir – Muhammed Hâmid el-Fıkī, I-VIII, Kahire 1367-1369, Münzirî’nin anılan Muḫtaṣar’ı ve Hattâbî’nin Meʿâlimü’s-Sünen’i ile birlikte). Mahmûd Hasan Diyûbendî, Taṣḥîḥu Ebî Dâvûd adlı eserinde Sünenü Ebî Dâvûd’un matbu ve yazma nüshalarını inceleyerek sağlam bir nüsha meydana getirmiştir (Delhi 1318/1900). Nâsırüddin el-Elbânî es-Sünen’deki rivayetleri sahih ve zayıf olarak iki kısma ayırmış, bunları Ṣaḥîḥu Süneni Ebî Dâvûd (I-III, Riyad 1989) ve Żaʿîfü Süneni Ebî Dâvûd (Beyrut 1991) adıyla yayımlamıştır. es-Sünen hakkında Kāsım b. Asbağ ile İbn Mencûye birer müstahrec kaleme almış, Necati Yeniel ile Hüseyin Kayapınar eseri Türkçe’ye çevirip şerhetmişlerdir (I-XV, İstanbul 1987-2000). Muhammed Sabrân Efendi el-Endonîsî, el-Metrûkûn ve’l-maʿhûlûn ve merviyyâtühüm fî Süneni Ebî Dâvûd es-Sicistânî adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (Mekke 1396). es-Sünen’in nüshaları üzerine Robson’un kaleme aldığı “The Transmission of Abu Dawud’s Sunan” adlı makaleyi (BSOAS, XIV [1952], s. 579-588) Talat Koçyiğit Türkçe’ye çevirmiştir (AÜİFD, V/4 [1956], s. 173-182).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 145-147 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.