Galileo Galilei

Galileo Galilei
Okupeso:	fizikisto ed astronomo
Lando:	Italia
Naskodato:	15 di februaro 1564
Nasko-loko:	Pisa, Dukio Firenze
Mortodato:	8 di januaro 1642
Morto-loko:	Arcetri, Italia

Judicio di Galileo da Inquiziciono.

Galileo Galilei (1564 til 1642) esis Italiana fizikisto ed astronomo.

Yuneso

Galileo naskis en Pisa, lore parto de la dukio Firenze, ye la 15ma di februaro 1564, l'unesma de la sis filii de Vincenzo Galilei, famoza liutifisto, kompozisto e teoriemo pri muziko, e Giulia Galilei (naskinta Ammannati) e skribis dialogo di moderna muziko en 1581, qua kreis kontroversi pri muzikala teorio.

Galileo Galilei pruvis frue sua manuala habileso e bon observado. Infante, il prizis facar esbosuri pri mashini quin ilu vidis.

Kande Galileo evis 8 yari, lua familio diplasis a Firenze, ma ilu restis kun Jacopo Borghini dum du yari. Pose Galileo en la kuvento di Santa Maria de Vallombrosa, distanta 35 km sud-este de Firenze. Tamen, pro okulala maladeso il retrovenis a Firenze en 1579.

Pos du yari, il komencis studiar medicino e filozofio. En 1583, Galileo esis iniciita ad matematiko da Ostilio Ricci, familio-amiko. Quankam Ricci esis poke reputata ciencisto, il havis la kustumo, lore rara, ligar teorio ad praktiko per experimenti.

Facinita da Euklid-verko samatempe kam nula intereso pri medicino o pri la skolastika disputado nome pri Aristoteles, Galileo decidis studiar matematiko. Dum ilua studii, ilu deskovris la lego di pendul-izokronismo*, unesma etapo pri nova cienco: mekaniko. Du yari pose, ilu retroiris a Firenze sen diplomo, ma kun granda konoci e ciencala kuriozeso.

Matematiko esas la linguo en qua Deo skribis l'universo.

Galileo en Firenze e Pisa (1585 til 1592)

Galileo komencis demonstrar multa teoremi pri gravitado-centro di kelka solidi en lua Theoremata circa centrum gravitatis solidum, e decidis rikonstitucar hidrostatikala balanco di Archimede o bilancetta en 1586. Dume, il exekutis projeto di pezanta pendulo ed inventis pulsometro. Ta utensilo helpas mezurar la pulsado di arterii, e furnisis tempo-normo tillore neexistanta. Il komencis anke ilua studii pri gravito.

En 1588 il invitesis da Academia Fiorentina por prizentar du lecioni pri la formo, la loko e la dimensiono di Dante-inferno.

Paralele lua agadi, il serchis profesor-okupado en universitato ; il juntis lore, meze altra granda personaji la patro jezuiti Christophe Clavius, matematik-eminento di pontifikala kolegio. Il juntas anke matematikisto Guidobaldo del Monte. Ta lasta Galileo a duko Ferdinando la 1ma di Toskania, qua nominis ad matematiko-siejo di universitato di Pisa per 60 oro-skudi per yara - mizero. Ilua inaugurala leciono eventis ye la 12ma di novembro 1589.

En 1590 e 1591, il deskovris cikloido ed uzis ulo per desegnar du ponto-archi.
Il experimentis anke pri korpo-falio e skribis ilua unesma mekaniko-verko, De motu. La realeso mem di ta experienci esis nuna larja dubitita ed esus invento di ilua unesma biografio, Vincenzo Viviani. Ta volumino kontenas nova idei per l’epoko, ma ol expozas ankore, evidenta la principii di antiqueso.

Universitato di Padova (1592 til 1610)

Statuo en Firenze.

En 1592 Galileo iris studiar a l'universitato di Padova ; il restis ibe dum 18 yari. Padova lor apartenis a povoza Republiko Venezia, to qua shirmis Galileo kun granda intelektala libereso. L'Inquiziciono esis poke povoza ibe, e kun famoza vitra industrio.

Il instruktis aplikata mekaniko, matematiko, astronomio e milital arkitekturo. De la morto di ilua patro en 1591, Galileo devis entratenar ilua familio. Ilu divenis instruktisto: il donis multa partikulara kursi ad richa studanti qua gastigis. Tamen il esis mala jerinto, e nur povis equilibrar sua konti per financala helpo da ilua protektanti ed amiki.

En 1593 ilu redaktis Trattato di Forticazioni e Trattato di Meccaniche por ilua studenti, qua posibligis plubonigo di efikiveso di artilrio: ol pruvis ke kanoni devas apuntesar segun angulo di 45°, por maxim granda atingo-disto.

En 1597 il emendis e fabrikis kompaso kalkulo-linealo, qua sucesis komercale. Ilu redaktis l'instrukti pri qual uzar ol nur non yari pose.

En 1599 Galileo unionis su a Marina Gamba, yuna Venezianino kun qua il mantenis amorala relato til 1610 (li ne esis mariajita e ne vivis sub la mem hemo). En 1600, lua unesma filiino Virginia naskis, sequinta per fratino Livia en 1601, e pose lua filiulo Vincenzo, en 1606. Pos la separo (ne konfliktoza) di la paro, Galileo charjis su di sua infanti; ilu placis pose ilua filiini che koventi.

En 1604

• ye julio, il probis ilua aqua-pompo en Padova-gardeno.
• ye oktobro, il deskovris lego pri la movado uniforme acelerita, qua il asociis kun erorala lego di rapideso.
• ye decembro, il komencis ilua observo di nova konocita de 10ma di oktobro adminime. Il konsakris 5 lecioni pri la sequanta monato, e ye februaro 1605 il editis Dialogo de Cecco di Ronchitti in Perpuosito de la Stella Nova kun D. Girolamo Spinelli. Quankam l’aparo di nova stelo, e olua subita desaparo, kontredicas totale sen chanjo di kosmo teorio.

Ripreninte al ilua studii pri movemento, Galileo montris qua la projektili sequas parabolala trajektorii. Newton pruvis ico esar eliptika.

de 1606 til 1619

En 1606, Galileo konstruktis l'unesma equipuro per mezurar temperaturo. Dum la sam yaro, Galileo e du amiki maladeskis ye la sama dio da infektiva morbo. Nur Galileo transvivis, ma il restis paralizita kun reumatismi dum lua cetera vivo.

Dum la sequanta du yari, Galileo studiis l’armaturi di magneti. On povas ankore vidar ilua labori ad historio-museo di Firenze.

Invento e rezulto di teleskopo

Teleskop-invento

Luno-fazi desegnita per Galileo ye 1616.

En mayo 1609, Galileo recevis de Paris letro de Jacques Badovere, un ek lua anciena studenti, qua konfirmis insisti pri rumoro: l'existo di teleskopo posibligis vidar fora objekti. Konstruktita en Nederlando, ol posibligis vidar steli nevidebla direte per okulo. Kun ita simpla deskripto, Galileo, qua ne docis Cosimo la 2ma di Medici, konstruktis ilua unesma teleskopo. Kontraste kun Nederlandana modelo, ta ne deformis la objekti, ed augmentis 6-foye l'imajo, preske dufoye kam ilua konkurencinto. Il anke sucesis unesmafoye obtenar rekta imajo uzanta diverganta lenso.

Ye la 21ma di agosto ilua duesma lorno esis plu bona. Galileo donis ulo ad Venezia qua esis maxim koncernita per milital aplikado, mem se l'instrumento restis prototipo. Galileo esis fine libera de financala desfacilesi.

Ye la 7ma di januaro 1610, ilu skribis letro en qua il unesmafoye mencionis la sateliti di la planeto Jupitero, observita per teleskopo havanta duadekopla plugrandigo. Tatempe ilu vidis tri sateliti, qua unesme ilu supozis esar steli. Pos plura semani di observado ilu konstatis ke quar sateliti esis en orbito cirkum Jupitero: Io, Europa, Ganimede e Kalisto. Ca sateliti nomizesis pose Galileana sateliti.