Նոր շրջան
Նոր դարաշրջանը, կամ նոր պատմությունը մարդկության պատմության մի շրջան է, որը գտնվում է միջնադարի և նորագույն ժամանակի միջև։ "Նոր պատմություն" հասկացությունը հայտնվել է Իտալիայում Վերածննդի ժամանակաշրջանում՝ որպես հումանիստների կողմից առաջարկված պատմության եռաժանի բաժանման տարր՝ հին, միջին և նոր։ "Նոր ժամանակի", նրա "նորության" սահմանման չափանիշը նախորդ դարաշրջանի համեմատությամբ եղել է հումանիստների տեսանկյունից աշխարհիկ գիտության և մշակույթի Վերածննդի շրջանում, այսինքն՝ ոչ թե սոցիալ-տնտեսական, այլ հոգևոր-մշակութային գործոն։ Սակայն այդ ժամանակաշրջանը հակասական էր իր բովանդակությամբ. բարձր վերածնունդը, բարեփոխումը և մարդասիրությունը հարևան էին իռացիոնալիզմի պոռթկմանը, դեմոնոլոգիայի զարգացմանը, գրականության մեջ "վհուկների որս"անվանումը ստացած երևույթին։
"Նոր ժամանակ" հասկացությունն ընդունվել է պատմաբանների կողմից և հաստատվել գիտական շրջանառության մեջ, բայց դրա իմաստը շատ բաներում պայմանական է մնում. ոչ բոլոր ժողովուրդներն են մտել այդ ժամանակաշրջանը միաժամանակ։ Անշուշտ մի բան է հասկանալի. այս ժամանակահատվածում տեղի է ունենում նոր քաղաքակրթության, հարաբերությունների նոր համակարգի, եվրոպակենտրոն աշխարհի, "եվրոպական հրաշքի" առաջացում և եվրոպական քաղաքակրթության էքսպանսիա աշխարհի այլ շրջաններ։
Վաղ նոր դարաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամենակարևոր փոփոխություններից է դարձել եվրոպացիներին հայտնի մշակութային օյկումենի տարածքի ընդլայնումը։ Շատ կարճ ժամանակահատվածում (XV դարի վերջ — XVI դարի սկիզբ) եվրոպացի ծովագնացները առաջ են անցել Աֆրիկայից, ծովային ճանապարհ են հարթել դեպի Հնդկաստան, բացել են նոր մայրցամաք՝ Ամերիկա և կատարել շուրջերկրյա նավարկություն։ Հատկանշական է, որ հենց Ամերիկայի Կոլումբոսի հայտնվելը (1492) ընդունված է համարել միջին դարերի խորհրդանշական ավարտ։
Այդ ճանապարհորդությունները անհնարին կլինեին առանց նախադրյալների, որոնցից գլխավորներն են՝ կողմնացույցի գյուտը և նավի ստեղծումը, որը կարող է հաղթահարել բաց ծովում հսկայական հեռավորությունները։ Հետաքրքիր է, որ այդ գյուտերից առաջինն արվել է նոր դարաշրջանից շատ առաջ։
Նավը, որի վրա հայտնաբերողները մեկնում էին հեռավոր նավարկություններ, դարձել է կարավելլան։ Այս փոքր ժամանակակից չափանիշներին դատարանի բառացիորեն փոխել է աշխարհի քարտեզը. Կարավելլայի ամուր կապված ամբողջ դարաշրջանը մեծ աշխարհագրական հայտնագործությունների. Բավականին բնորոշ է այն անվանումը, որը կարավելան ստացել է նիդերլանդերեն լեզվով՝ oceaanvaarder, բառացիորեն՝ "նավ օվկիանոսի համար"։
Սակայն, որոշ նախադրյալներ բավարար չեն, ուստի պետք է լինի դրդապատճառ, որը ստիպված է գնալ հեռավոր և վտանգավոր ճանապարհորդության. Նման շարժառիթ էր դարձել հաջորդ փաստը։ XV դարի երկրորդ կեսին թուլացած Բյուզանդական կայսրություն նվաճած Թուրքերը (1453) փակել էին քարավանները, որոնցով Եվրոպա էին հասնում համեմունքները։ Ընդհատվել է հսկայական շահույթ բերող առևտուրը։ Արևելքի հարստություններին այլընտրանքային հասանելիություն գտնելու ձգտումը դարձել Է XV — XVI դարի սկզբի ծովագնացների խթան։ Այսպիսով, հենց մուսուլմանական քաղաքակրթության էքսպանսիան ծառայեց այն կատալիզատորին, որն առաջացրեց եվրոպական քաղաքակրթության արագացված զարգացումը։
Գիտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերածննդի մշակույթի շնորհիվ միջնադարյան աշխարհայացքը, որի կենտրոնական օղակը հավատն ու ասկետիզմն էր, աստիճանաբար անկում ապրեց։ Այն դուրս մղվեց անտիկ ժառանգության, մարդու և նրա գիտություններն ուսումնասիրող աճող հետաքրքրությամբ։
1543 թվականին տպագրատան տակից լույս է տեսել Նիկոլայ Կոպեռնիոսի "Երկնային ոլորտների անդրադարձների մասին" գիրքը, որում հռչակվել է գրեթե մեկուկես հազար տարվա ընթացքում գերիշխող Պտղոմեոսի երկրակենտրոն համակարգից հրաժարվելը։ Սկսած իր աստղագիտական աշխատանքը, Կոպեռնիկոսը չէր պատրաստվում ստեղծել ինչ-որ բան սկզբունքորեն. Ինչպես և նրա միջնադարյան նախորդները, նա իր խնդիրն էր համարում Պտղոմեոսի գլխավոր աշխատության՝ "Ալմագեստից" տվյալների ճշտումը՝ միևնույն ժամանակ չանդրադառնալով հիմքերի վրա։ Թեև "Ալմագեստից" տվյալների և դիտարկումների արդյունքների միջև տարաձայնությունները հայտնի էին նաև մինչև Կոպեռնիկոսը, բայց միայն նա քաջություն ունեցավ հրաժարվել մտածողության իներցիայից և առաջարկել սկզբունքորեն նոր բան։
Ամերիկայի գաղութացումը սկսվելու փորձելրը դեռևս վիկինգներն էին արել։ Նրանք ուսումնասիրեցին և որոշ ժամանակ բնակություն հաստատեցին այն գաղութում, որը նրանք անվանում էին Վինլանդ, այն վայրում, որը հետագայում կոչվեց Նյուֆաունդլենդ։ Սակայն նրանք հրաժարվեցին դրանից։
1492-ին Կոլումբոսը վերագտավ Ամերիկան։ Շուտով իսպանացի նվաճողները և շատ այլ եվրոպացիներ գնացին այդտեղ բնակվելու։ Եվրոպական տարբեր երկրներ վերցրեցին տարբեր տարածքներ և պայքարում էին, թե որ երկիրը պետք է գրավի ամբողջ մայրացամաքը։ Բնիկները մեծ թվով մահացան։ Վերապրածները կորցրեցին իրենց հողի մեծ մասը, իսկ մեծ մասը սովորեց իրենց նվաճողների լեզուն։
18-րդ դարի վերջին և 19-րդ դարի սկզբին մի շարք պատերազմներից հետո գաղութների մեծ մասը դարձավ անկախ երկրներ։
Երեսնամյա պատերազմը ակավել էր 1618 և տևեց մինչև 1648։ Չնայած այն կենտրոնացած էր հիմնականում Գերմանիայում, հակամարտության մեջ ներգրավվեցին մի քանի այլ երկրներ, այդ թվում՝ Ֆրանսիան, Իսպանիան և Շվեդիան։ Իրականում, Եվրոպայի գրեթե բոլոր հզոր երկրները ներգրավված էին պատերազմի մեջ։ Այն սկսվել է որպես կրոնական պատերազմ բողոքականների և կաթոլիկների միջև։ Պատերազմը շարունակվելուն պես, Հաբսբուրգների տոհմը (կաթոլիկ ընտանիք) և այլ կազմակերպություններ օգտագործում էին պատերազմը՝ փորձելով ավելի մեծ ուժ ստանալ։ Դրա օրինակներից մեկն այն կաթոլիկ Ֆրանսիան էպայքարել են բողոքականների համար։ Սա էլ ավելի սրեց Ֆրանսիայի և Հաբսբուրգի մրցակցությունը ։
Երեսնամյա պատերազմի ընթացքում գրեթե բոլոր ներգրավված երկրներում սով և հիվանդություններ սկսվեցին։ Պատերազմը տևեց 30 տարի, բայց պատերազմի պատճառած խնդիրները երկար ժամանակ չէին շտկվում պատերազմի ավարտից հետո։ Պատերազմն ավարտվեց Վեստֆալիայի պայմանագրով։
Անգլիական հեղափոխությունը դա մի պատմական իրադարձություն էր 1642-1649թթ-ին։ Նրանով սկսվեց անգլիայում միապետությունից դեպի բուրժուազիա քաղաքական փոփոխությունները։ Այն ավարտվեց Կրոմվելի մահով և Բրիտանիայում միապետության վերականգնամը։ Հեղափոխության շնորհիվ անգլիայում սկսվեց արդյունաբերական հեղափոխությունը;
Յոթնամյա պատերազմը (1756-1763) ծագել էր գաղութների համար անգլո-ֆրանսիական պայքարի սրման և Ավստրիայի, Ֆրանսիայի ու Ռուսաստանի շահերին հակոտնյա Պրուսիայի զավթողական քաղաքականության հետևանքով։ Պատերազմն սկսել էր Պրուսիան կողմից 1756 թվականի հոկտեմբերին Սաքսոնիայի զավթումով, ապա պրուսական զորքերը ջախջախել են ավստրիացիներին Պրահայի մոտ (1757 թվականի մայիս), բայց 1757 թվականի հունիսին պարտվել են Կոլինի մոտ, որից հետո ավստրիական զորքերը ներխուժել են Սիլեզիա, ֆրանսիացիները գրավել են Հանովերը, իսկ ռուսները ջախջախել են պրուսացիներին Գրոս-Եգերսդորֆում 1757 թվականի օգոստոսին։ Պատերազմն ավարտվեց բրիտանա-պրուսա-պորտուգալական հաղթանակով։
Պատերազմ էր հյուսիսային ամերիկայում, որտեղ տեղի ուժերը բողոքում էին բրիտանական կառավարության դեմ։ Պատերազմը սկսվել էր նրանից, որ յոթնամյա պատերազմից հետո բրիտանիայի գանձարանը դատրկվել էր և այն լցնելու համար որոշում էր ընդունվել ավելացնել հարկերը գաղութներում։ Դրան դեմ տեղի ուժերը ղեկավարվելով Ջորջ Վաշինգտոնի կողմից սկսեցին պայքարել։ Նրանց մասնակի աջակցում էր Ֆրանսիան։ Պատերազմի շնորհիվ հայտնվեց Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները։
Ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը Ֆրանսիայի սոցիալական և քաղաքական համակարգերի խոշորագույն վերափոխումն է, որը տեղի է ունեցել XVIII դարի վերջին, որի արդյունքում ոչնչացվել էր հին կարգը, և Ֆրանսիան միապետությունից դարձել էր դե յուրե ազատ և հավասար քաղաքացիների Հանրապետություն։ Կարգախոսն էր ՙՙԱզատություն, Հավասարություն, Եղբայրություն՚՚: Հեղափոխության սկիզբը Բաստիլի գրավումն էր 1789 թվականի հուլիսի 14-ին, իսկ դրա ավարտը տարբեր պատմաբաններ համարում են 1794 թվականի հուլիսի 27-ը (Թերմիդորիական հեղաշրջում) կամ 1799 թվականի նոյեմբերի 9-ը (18 բրյումերի հեղաշրջում)։
Նապոլեոնյան պատերազմներ անունով հայտնի են հիմնականում Նապոլեոն I-ի կողմից Եվրոպայի տարբեր պետությունների հետ պատերազմները, երբ նա առաջին հյուպատոսն էր և կայսրը (1799 նոյեմբեր-1815 հունիս)։ Ավելի շատ հայտնի է Նապոլեոնի իտալական արշավը (1796-1797) և նրա Եգիպտական արշավախումբը (1798-1799), թեև դրանք (հատկապես իտալական արշավը) սովորաբար դասվում են այսպես կոչված հեղափոխական պատերազմների։
Հունաստանի անկախության պատերազմ, հայտնի է նաև, որպես Հունական հեղափոխություն, հույն ժողովրդի ազգային-ազատագրական պատերազմն ընդդեմ օսմանյան կայսրությանը։ Անկախության համար մղվող պայքարում Հունաստանը զգալի առաջընթաց գրանցեց այն ժամանակ, երբ ժամանակի մեծ տերությունները՝ Ռուսական կայսրությունը, Մեծ Բրիտանիան և Ֆրանսիայի թագավորությունը, սկսեցին հանդես գալ վերջինիս աջակցությամբ։ Օսմանյան կայսրությունը օժանդակում էին վասալ տերությունները՝ Եգիպտոսը, Ալժիրը, Տրիպոլիտանիան և Թունիսը։
Ափիոնային առաջին պատերազմը Մեծ Բրիտանիայի պատերազմը Ցին դինաստիայի դեմ։ Անգլիական զորքերի նպատակն էր Չինաստանում բրիտանական առևտրային հետաքրքրությունների պաշտպանությունը, առևտրի ընդլայնումը, առաջին հերթին՝ ափիոնի (այստեղից՝ անվանումը), որին խոչընդոտում էր Ցին կայսրության կողմից ծովային առևտրի արգելքը։
Առաջին Բալկանյան պատերազմը տեղի է ունեցել 1912 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1913 թվականի մայիսը։ Հակամարտող կողմերն են եղել Բալկանյան լիգան (Բուլղարիա, Սերբիա, Հունաստան և Մոնտենեգրո) և Օսմանյան կայսրությունը։ Բալկանյան երկրների զորքերի միահամուռ ռազմավարության շնորհիվ Բալկանյան միությունը կարողացավ պարտության մատնել օսմանյան բանակին։
Պատերազմի արդյունքում դաշնակիցները նվաճեցին Օսմանյան կայսրության գրեթե ամբուղջ եվրոպական մասը։ Պատերազմից հետո նաև անկախացավ Ալբանիան։ Չնայած հաջողությանը Բուլղարիան դժգոհ մնաց Մակեդոնիայի բաժանումից, ինչը հանգեցրեց Երկրորդ Բալկանյան պատերազմին։
Երկրորդ Բալկանյան պատերազմը արագընթաց պատերազմ էր Մակեդոնիայի բաժանման համար 1913 թվականի հունիսի 29-ից հուլիսի 29-ը, Բուլղարիայի և Չեռնոգորիայի, Սերբիայի և Հունաստանի միջև, ինչպես նաև Բուլղարիայի դեմ ռազմական գործողություններին միացած Օսմանյան կայսրության և Ռումինիայի դեմ։ Պատերազմը հրահրվել է Ավստրո-Հունգարիայի և Գերմանական կայսրության դիվանագետների կողմից, ովքեր ձգտում էին փլուզել Բալկանյան դաշինքը։
Հայոց ցեղասպանություն կամ Մեծ եղեռն Օսմանյան կայսրության իշխանության ղեկին կանգնած երիտթուրքական «Իթթիհաթ վե թերաքի» կուսակցության կողմից կազմակերպված ցեղասպանություն, որի արդյունքում 1915-1923 թվականներին զանգվածային տեղահանության է ենթարկվել և բնաջնջվել Օսմանյան կայսրության նահանգների, այդ թվում՝ Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչությունը։ Պայմանականորեն Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օր է համարվում 1915 թվականի ապրիլի 24-ը, երբ Կոստանդնուպոլսում ըստ նախօրոք պատրաստված ցուցակների ձերբակալվեց մոտ 235 հայազգի մտավորական (հայ գործիչների ձերբակալությունները Կոստանդնուպոլսում շարունակվեցին նաև ապրիլի 24-ից հետո)։
Առաջին համաշխարհային պատերազմը Եվրոպայում ծագած համաշխարհային պատերազմ էր, որն սկսվել է 1914 թվականի հուլիսի 28-ին և շարունակվել մինչև 1918 թվականի նոյեմբերի 11-ը։ Պատերազմին, որը ժամանակին բնութագրվել որպես պատերազմ բոլոր պատերազմներին վերջ տալու համար[1], մասնակցել է ավելի քան 70 միլիոն զինվորական, որոնցից 60 միլիոնը՝ միայն Եվրոպայում, ինչի արդյունքում այն դարձել է խոշորագույն պատերազմներից մեկը պատմության մեջ[2][3]։ Ըստ գնահատականների՝ 9 միլիոն զինվորական և ավելի քան 7 միլիոն խաղաղ բնակիչ է զոհվել պատերազմում։ Զոհերի մեծ թվի պատճառ են եղել նաև տեղի ունեցած ցեղասպանություններն ու 1918 թվականին բռնկված գրիպի համաճարակը. արդյունքում ամբողջ աշխարհում մահացել է 50-100 մլն մարդ[4]։ Ռազմական կորուստներն ավելացել են տեխնոլոգիական ու արդյունաբերական նորարարությունների և մարտավարական փակուղու պատճառով, ինչն արդյունք էր ծանր խրամատային պատերազմի։ Այն եղել է մարդկության պատմության ամենաարյունահեղ պատերազմներից մեկը, որը հանգեցրել է քաղաքական խոշոր փոփոխությունների, ներառյալ 1917-1923 թվականների հեղափոխությունների պատերազմին մասնակցած բազմաթիվ երկրներում։ Պատերազմի արդյունքում չլուծված հակամարտությունները նպաստել են շուրջ երկու տասնամյակ անց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկսվելուն[5]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Edwards, Louise; Hanna, Martha; Lorcin, Patricia M. E. (2016 թ․ հոկտեմբերի 18). «The Legacy of the 'War to End All Wars'». Gender & History. 28 (3): 567–586. doi:10.1111/1468-0424.12239. ISSN 0953-5233.
- ↑ Keegan 1998, էջ. 8
- ↑ Bade & Brown 2003, էջեր. 167–168
- ↑ Tennessee Williams and Europe. Brill | Rodopi. 2014 թ․ հունվարի 1. էջեր 235–253. ISBN 978-94-012-1127-7.
- ↑ Willmott 2003, էջ. 307
| ||||||||||