Serbski dom
Serbski dom je twarjenje na Budyskim Póstowym naměsće (čo. 2) a sydło mnohich serbskich institucijow a towarstwow, na přikład Domowiny, Załožby za serbski lud kaž tež Serbskeho rozhłosa a Serbskeje kulturneje informacije.
Dom bu wot 1947 do 1956 natwarjeny a běše trěbny, po tym zo bě so 50 lět do toho twarjeny stary Serbski dom při Lawskich hrjebjach w aprylu 1945 zničił. Porno staremu domej njerěkaše nowy w němskej rěči wjace Wendisches Haus, ale Haus der Sorben.
Stawizny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Předstawizny
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Ideja za Serbski dom jako srjedźišćo serbskeho kulturneho a towaršnostneho žiwjenja w sprjewinym měsće nasta hižo srjedź 19. lětstotka w rjadach Maćicy Serbskeje. Na iniciatiwu jeje sobuzałožerja Jana Arnošta Smolerja schwali Maćica w lěće 1866 plan k zběranju darow za twar towarstwoweho domu. Na swójsku ruku kupi Smoler w lěće 1873 wobtwarjenu ležownosć při Lawskich hrjebjach wosrjedź města. Tamniši „Maćičny dom“ měješe so stać z centrumom serbskeho žiwjenja.[1] Přetož běchu Serbja zwjetša poměrnje chudźi a wothladajo wot małeje byrgarskeje woršty ani bohatych industrijownikow njemějachu,[2] pućowaše Smoler wjacekróć do słowjanskeho wukraja a předewšěm do Ruskeje, zo by tam wo dary wabił. Poslednja tajka jězba bě 1883, krótko do Smolerjoweje smjerće.
Hladajo na wobšěrnu knihownju a zběrku ludowědnych eksponatow, kotraž bě so pod nawodnistwom Arnošta Muki składnostnje Drježdźanskeje „Wustajeńcy sakskeho rjemjesła a wuměłskeho přemysła“ w lěće 1896 hišće přidatnje rozšěriła,[3] njedosahaše městno w starym domje hižo za serbske potrjeby. Muka wužiwaše swoje styki k Drježdźanskemu architektej Augustej Grothe a staraše so wo financowanje, tak zo móžachu dnja 21. apryla 1897 składnostnje 50. załoženskeho jubileja Maćicy zakładny kamjeń za nowotwar w stilu zažneje renesansy połožić. Wulki dźěl potrěbnych srědkow zběrachu přez dary ze serbskeje ludnosće.
Po sydom lětach móžeše Jurij Łusčanski, tehdy japoštołski prefekt za Hornju Łužicu a předsyda Maćicy, dnja 26. septembra 1904 nowy dom poswjećić. Hač do lěta 1907 slědowaše twar žurle zady domu, z čimž sta so tutón tež ze srjedźišćom serbskeho kulturneho žiwjenja. W Serbskim domje nadeńdźechu Maćica ze swojej knihownju, Serbski muzej pod nawodnistwom Jakuba Šewčika kaž tež Smolerjec knihićišćernja a kniharnja swój nowy domicil. Pozdźišo přidružištej so hišće 1912 załožena Domowina a 1919 załožena Serbska ludowa banka.
Po přewzaću mocy přez nacionalsocialistow w lěće 1933 mějachu so Serbja do nowych fašistiskich strukturow zarjadować. Po spjećowanju Domowiny buchu jeje dźěławosć kaž tež aktiwity druhich serbskich organizacijow a wozjewjenje serbskich medijow w lěće 1938 zakazane. Twarjenje, kotrež bě we wobsydstwje Maćicy Serbskeje, bu sćazane a serbska kofejownja přemjenowana na „Schöne Lausitz“. Žurla wužiwaše so wotnětka za zarjadowanja NSDAP, knihićišćernja bu zawrjena a zběrki biblioteki a muzeja po 1941 zdźěla předate, zničene abo přeměstnjene na Budyski Hród a do měšćanskeho muzeja.[4] Jeničce tobakowy wobchod Arnošta Simona w přizemju zwosta w serbskich rukach a słužeše zdobom antifašistiskim Serbam jako tajne zetkanišćo. W poslednich dnjach Druheje swětoweje wójny bu Serbski dom 22. apryla 1945 přez pozdatne zapalerstwo SS a bombowy nadpad zwjetša zničeny.[5]
Nowozapočatk po wójnje
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Po kóncu Druheje swětoweje wójny załoži so Domowina hižo 10. meje 1945 znowa a bě prěnja organizacija w cyłym sowjetskim wobsadźenskim pasmje, kotraž smědźeše zaso dźěłać. Po wobzamknjenju Budyskeho měšćanskeho parlamenta dósta Maćica Serbska dnja 6. měrca 1947 jako narunanje za wupaleny Serbski dom ležownosć runje tak zničeneje prjedawšeje Lessingoweje šule při Póstowym naměsće.[6] Po wupisanju zdoby Drježdźanski architekturny běrow Högg & Rötschke wubědźowanje a hižo 8. awgusta 1947 – zwjazane ze stotym jubilejom Maćicy – połožichu w přitomnosći mnohich hosći z tu- a wukraja zakładny kamjeń za nowotwar. Twarski nawoda bě serbski twarski mišter Pawoł Krawc.
Finančne srědki w cyłkownej wysokosći 1,5 milionow hriwnow zběrachu so zaso přez dary z Łužicy, ale tež ze słowjanskich krajow, wosebje Čěskosłowakskeje, Pólskeje a Juhosłowjanskeje, zwotkelž přińdźechu tež 26 tonow betona. Při twarskich dźěłach so nimo toho w ramiku akcije „Natwarjamy Serbski dom“ pod třěchu Serbskeje młodźiny wjele serbskich młodźinskich brigadow přistajachu. Dla nowych politiskich wuměnjenjow měješe so Maćica Serbska Domowinje přizamknyć a tuž přeńdźe ležownosć do jeje wobsydstwa. Při měnowej reformje 1948 zhubi Zwjazk Łužiskich Serbow nimale swoje dospołne zamóženje, čehoždla mějachu twarske dźěła přetorhnyć.[7] 1949 dóstachu ze strony stata trěbnych 500.000 hriwnow a móžachu pokročować. Twarjenje poswjeći so skónčnje dnja 8. julija 1956 w ramiku druheho „Zjězda Serbow“.
_1966,_MiNr_1166.jpg)
Hižo 1954 bě město Budyšin dróhu mjez twarnišćom a Augusta Bebelowym naměstom składnostnje jeho 100. narodnin přemjenowało do dróhi Arnošta Muki.
Pod titulom Naš serbski dom zhotowi Kurt Hajna tehdy dołhodobnu dokumentaciju wo stawiznach domu mjez 1947 a 1959. W tutym 70 mjeńšin trajacym filmje, 2017 w ramiku sakskeho modeloweho projekta k „zawěsćenju awdiowizuelneho herbstwa“ digitalizowanym,[8] pokazaja so mjez druhim zrumowanske dźěła přez brigady, połoženju zakładneho kamjenja kaž tež wužiwanje dotwarjeneho domu.[9]
Składnostnje 150. narodnin Jana Arnošta Smolerja naćisnyštaj Jan Hanski a Gerhard Stauf dwě listowej znamce za Němski póst NDR, kiž so dnja 1. měrca 1966 wudaštej a pokazatej Smolerja (20 f.) kaž tež Serbski dom (25 f.).
Nutřkownje přetwari so dom dotal posledni raz w lětomaj 2012/2013, při čimž so mjez druhim žurla zmodernizowa a něhdyša kofejownja „Bjesada“ do běrowowych rumnosćow přetwari.[10]
Wopis
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Jako kulturny pomnik pod škitom stejacy Serbski dom w Budyskim nutřkownym měsće je třoposchodowy twar z třomi třiróžkatymi swislemi, kotrež su wot płastowych mustrow z pěskowca wupyšene. Wot druheho poschoda je twarjenje symetriske. Steji při sewjernym boku Póstoweho naměsta mjez Karla Marxowej na zapadźe a Pchalekowej na wuchodźe. Při wuchodnym boku spomina pěskowcowa skulptura „nawody młodźinskeje brigady“ na serbske brigady za čas natwarjenja.
Žórła a literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]Nóžki
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- ↑ Gerald Stone: The Smallest Slavonic Nation: The Sorbs of Lusatia. Bloomsbury Publishing, 2015, ISBN 978-1-4742-4154-0, str. 29 f. (nowowudaće, prěni nakład 1972, wobmjezowany přehlad w Google-pytanju za knihami).
- ↑ Gerald Stone: The Smallest Slavonic Nation: The Sorbs of Lusatia. Bloomsbury Publishing, 2015, ISBN 978-1-4742-4154-0, str. 21 (nowowudaće, prěni nakład 1972, wobmjezowany přehlad w Google-pytanju za knihami).
- ↑ Stawizny. wotwołany dnja 18. oktobra 2018.
- ↑
Andreas Bednarek, Jonas Flöter, Stefan Samerski: Die Oberlausitz vom Ende des Ersten Weltkriegs bis zur Gegenwart (1918–2000). W: Joachim Bahlcke (wud.): Geschichte der Oberlausitz: Herrschaft, Gesellschaft und Kultur vom Mittelalter bis zum Ende des 20. Jahrhunderts. Leipziger Universitätsverlag, 2004, ISBN 3-935693-46-X, str. 230 (wobmjezowany přehlad w Google-pytanju za knihami).
Peter Kunze: Geschichte und Kultur der Sorben in der Oberlausitz. W: Joachim Bahlcke (wud.): Geschichte der Oberlausitz: Herrschaft, Gesellschaft und Kultur vom Mittelalter bis zum Ende des 20. Jahrhunderts. Leipziger Universitätsverlag, 2004, ISBN 3-935693-46-X, str. 301 (wobmjezowany přehlad w Google-pytanju za knihami). - ↑ Das Wendische Haus (Serbski dom) in Bautzen – gebautes nationales Zeichen im urbanen Raum. wotwołany dnja 17. oktobra 2018.
- ↑ Lessingschule. do 1910 nastata fotografija. W: Bildindex der Kunst und Architektur. wotwołany dnja 16. oktobra 2018.
- ↑ Edmund Pech: Die Sorbenpolitik der DDR, 1949–1970: Anspruch und Wirklichkeit. 21, LND, 1999, ISBN 3-7420-1807-8, str. 43 (wobmjezowany přehlad w Google-pytanju za knihami).
- ↑ SMWK: Modellprojekt zur „Sicherung des Audiovisuellen Erbes“. W: Flurfunk Dresden. wotwołany dnja 18. oktobra 2018.
- ↑ Naš serbski dom. W: Filmportal.de. wotwołany dnja 18. oktobra 2018.
- ↑ Uwe Menschner: Das Haus der Sorben in Bautzen wird umgebaut. W: Lausitzer Rundschau. 2012-09-28 (online).
Dalša literatura
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]- Hans Mirtschin: Zwischen Symbolismus und Heimatkunst. Zur Ikonographie des ersten Wendischen Hauses (Serbski dom) in Bautzen. W: Lětopis 40 (1993) 2, str. 69–85.
- Marija Měrćinowa: Serbski dom w Budyšinje. Mjez narodnej romantiku a wostrózbnjenjom. W Rozhledźe 6/2017, str. 11–17.
Wotkazy
[wobdźěłać | žórłowy tekst wobdźěłać]
Commons: Serbski dom – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow- Stawizny Serbskeho domu na stronach Serbskeje kulturneje informacije
- Film wo natwarje Serbskeho domu