Stephanus Saga

Velg språk	Norrønt	Islandsk	Norsk	Dansk	Svensk	Færøysk
Denne teksten finnes på følgende språk ►

Noen spesialtegn vises ikke på iPhone/iPad.

Heilagra Manna Sögur

Stephanus Saga
(Cd. Holm. 2 folio, A; Cd. 661 qv., B)

C. R. UNGER

Christiania 1877

Her hefr upp sogu ens helga Stephani erkidiakns

I þann tima er Tiberius keisari red Romariki, oxu upp tveir ungir menn gaufgir ok agætir undir hendi godum manne ok virduligum i Gydingalandi, þeim er het Gamaliel, hann var meistare ok lỏgmadr Gydinga. En þessir inir ungu menn het annar Saulus en annar Stephanus, badir voru þeir ættstorir menn ok vitrir en þo sundrleitir i ordum ok skapferde. Saulus var hardlyndr ok bradr, en Stephanus var miuklyndr ok þolinmodr, Saulus var odr ok akafr, en Stephanus var linr ok blidr. Saulus [skildi þat er hann nam af meistara sinum i Moyses lỏgum eda spamanna bokum likamliga, en Stephanus þyddi þat andliga. Optliga for svo þeira i millum, at Saulus leitar vandra spurninga vit Stephanum, en hann leysti þær vel ok vitrliga, en Saulus þrætti þo moti þriotligha. Saulus var utlendr at ættboga, en Stephanus þarlendr. Stephanus var allra manna vænstr, svo at hans fegrd ok fridleiki var likari einglum en monnum. Þetta [er miok allt samstunda þvi, er drottinn vor Jesus Kristr birti verolldina med sinni holldgan [ok pining ok dauda, ok mỏrgum iarteignum ok stormerkium, þeim sem gudspiollin votta bædi i lifinu ok sialfs hans piningarsaugu.

Hans Memling: Sankt Stephanus

2. En eptir pisl Jesus Kristz ok upprisu þa ihugar Pilatus iarll sitt mal, er hann veit a hendr ser sakir um þat, er hann hafdi Jesum Krist til dauda dæmdan saklausan, ok uggir reidi Tiberij keisara af þessu tilfelli; tekr nu þat rads, at hann lætr bua skip ok setr fyrir vin sinn, sa het Adrianus, ok sendir til Romam med miklum fiarhlut ok storum giỏfum at tulka mꜳl sitt ok afsaka sig fyrir keisaranum. Adrianus rædz [a ferdina, ok bera vedr hann vestr i hafit miog, ok at lyktum at Galicialande, þar sem nu hvilir enn helgi Jacobus postoli. Þar fyrir var Vespasianus settr einvalldzhỏfdingi af Tiberio keisara. En þat var þar venia ok lỏg, at allt þat sem þar bæri vedr at lande ok ræki upp, þa skylldi þat vogrek heita, ok landzmenn skylldu eiga valld bædi ꜳ fe ok mỏnnum. Nu er ok þegar tekit feit allt ok hondladir menn af landzfolkinu. Ok er Adrianus veit sidu þeira ok ser lif sitt i hættu ok sinna manna, ok þa leiddr fyrir Vespasianum, segir hann svo: «Ek veit herra, sagdi hann, at eptir lỏgum ydrum em ek ok allir minir menn i ydru valldi, en fyrir hỏfdingskap ydvarn bid ek ydr, at þer gefit oss frid ok frelsi þangat sem vær vilium, hvat sem af fe verdr.» Vespasianus svaradi: «Hverr ertu eda hvert skalltu fara, eda hvadan komtu ath?» Adrianus svaradi: «Ek em af Jerusalem borgarmadr, þadan kominn, ok ætlada ek til Romam, ef eigi bægdi oss vedr ok bære hingat.» Vespasianus spyrr: «Segir þu þik þadan ættadan, sem menn eru vitrir; seg mer, kantu nockut af lækning? leyn mik eigi, ef þat er.» Vespasianus hafdi kvikur i nausunum allt fra þvi er hann var fæddr, en þeir kalla þat mein vespas, ok af þvi var hann kalladr Vespasianus. Adrianus svaradi: «Satt er þat, at med oss eru margir vitrir menn, en þo em ek eingi læknir, ok enga bot ma ek þer vinna; en þo var madr einn dyrligr med oss, ok ef þu hefdir hans fundi nꜳd, þa værir þu nu heill.» «Þu kant, sagdi Vespasianus, at lækna mik, tak til at helldr, þviat þar skal lif þitt vit liggia.» Adrianus svaradi: «Sa enn sami, er syn gaf blindum, heilsu siukum, hreinsadi likþra, græddi oda, lifgade dauda, leidretti villta, hann veit, at ek kann ongva lækning, ok hann mun mik leysa undan lifs haska.» «Hverr er sa, er þu segir her fra?» Hann svaradi: «Jesus nazarenus, sa madr er mattugr var i ordi ok verki bædi fyrir gudi ok monnum, hann dæmdu til dauda Gydingar fyrir ỏfund sina ok krossfestu.» Vespasianus svaradi: «Sia kann ek þat, ef sia madr lifdi, þa mætti hann mik heilan giora.» Adrianus svaradi: «Ok enn veit ek, ef þu [hefir tru til, attu matt af honum miskunn fa.» Vespasianus svaradi: «At visu trui ek, at sa megi mer bæta ok mik heilan giỏra, ef hann vill, er lifgadi dauda menn.» Ok iafnskiott sem hann hafdi þetta mællt, þa fellu kvikurnar allar þegar or nausum honum, ok feck hann fulla lækning ok heilsu meins sins. Hann var storfeginn ok mællti svo: «Auruggr em ek, at sa madr er sannliga guds son, er mik hefir græddan, ok þegar er ek fæ leyfi til af keisaranum, þa skal ek her safna, sem ek ma fyrst, ok fyrirkoma þeim nidingum, er þetta overkan hafa unnit at rada eda gera honum dauda, þeim enum sama er adra grædir ok lifgar dauda; en þu haf nu heilan sialfan þik ok þina menn, fiarhlut þinn ok þeira, ok far nu heill ok i fridi hedan heim, ok far ecki med þeim eyrendum framar, sem fyrir þik eru logd.» Ok svo giorir hann, snyr aptr ok kemr heim i Judeam.

3. Svo er sagt fra Tiberio keisara, ath hann hafde haft vanmegn mikit, ok er svo i sumum bokum fra sagt, at hann hefdi æxl mikit odrum megin ꜳ kinninne eda vanganum, ok var margs i leitat um lækningar, ok verdr eingin su fundin, er [honum vinni bot. Keisarinn fregn þessi tidendi or Gydingalande, at þar var læknir, sa er hvetvitna græddi heillt, ok eigi med grasagrædingu eda iarnaskurdi eda elldbruna, helldr med einu saman ordi sinu. Nu heimtir hann til sin .i. hỏfdingia ok sinn kæran vin, er het Albanus, ok sendir hann ut um haf med miklum fiarhlut ok foruneyti a fund Pilati iarllz. Honum [tekz vel sin ferd, ok kemr sidan til Jorsalaborgar ok a fund iarllzins, berr upp fyrir hann bref ok eyrendi sin ok fær þar virduligar vittokur; var þat ok i brefum bundit, at keisarinn bad iarllinn senda ser Jesum lækni nordr þannveg til Romaborgar. Pilatus vard vit þetta far ok ihugafullr, ok spyrr Albanus, hvi honum [finniz her ecki um. «Þvi, segir Pilatus, at hans er nu eigi vit kostr, hann er nu daudr,» ok segir honum sidan allt, hversu farit hafdi um piningina Jesu, þviat hann hafdi þat vor krossfestr verit, sem þa var nylidit or hendi. Albanus telr miok a hendr iarlinum ok avitar hann um þat, er hann skal dæmdan hafa til dauda þann mann, er þvilikr nytiamadr var ollu folki, sem Jesus hafdi verit, ok sagde hann i hættu hafa riki sitt ok valld, ef keisarinn spyrr þetta. Pilatus verr sik sokinni, kvad sialfa Gydinga eina þessu valldit hafa ok radit, en sagdiz hafa gefit til samþycki at lokum, ok þo nær naudigr, ok hafa vit mællt, medan hann matti. Nu medan Albanus dvelzt þar i Judea, þa eru honum sogd morg takn ok iarteignir, þær sem Jesus hafdi gervar, ok iafnvel er hann reisti menn af dauda. Þa segir hann svo, ath honum virdiz þessi sannliga gud vera, er med sannyndum [let lifga dauda menn. Hann a ok stefnur vit Gydinga ok asakar þꜳ fast, [at þeir hefdi sialfan gud krossfestan ok pindan, «ok munut þer, segir hann, þat fyrir hondum eiga at lata land ydvart ok fiarhlute, en taka a moti ofrid ok harmkvæli, ef þer fait eigi med sỏnnu þessi sok af ydr komit.» Gydingar verda hræddir ok ihugafullir vid þesse ord Albani ok beida ser bidstundar til andzsvara um þetta mal, ok vilia ord gera þeim, sem frodaztir voru ok vitraztir til umrada, hversu þessu mali ma sannligaz hrinda. Nu lætr hann svo standa þetta mal at sinne, sem þeir beiddu, ok byz nu til heimferdar.

4. Kona ein var su, er i mikille vingan ok kærleik hafdi verit vit Jesum ok het Veronica, hun var gỏfugh husfreyia ok radvond kona. Hun kom til fundar vit Albanum ok sagdi honum mỏrg takn ok stor fra Jesu Kristo, ok kvad hann vera drottin sinn ok gud sinn, «var hann iafnan med mer, sagdi hun, medan hann lifdi, ok hialp ok huggan minu hyski; hann fyrirdæmdi Pilatus til dauda ok krossfestingar fyrir ỏfund ok illvilia Gydinga; hann reis upp af dauda a þridia degi ok syndiz vinum sinum af dauda risinn; a fertuganda degi fra upprisu sinni steig hann til himens.» Albano fær þetta mikils ihuga ok segir svo: «Se ek, segir hann, at erendleysu mikla ferr ek at sinni, er ek skal einga lækning fa mega keisaranum, þviat nu se ek þann ỏngvan utveg til.» Hun svaradi: «Alldri mun su von at eingu verda, er madr treystiz gudi.» «Allmiok harmar mik, segir hann, er ek skal med ỏngum kosti minu eyrendi til leidar koma.» Hon svaradi: «Þat var, þa er minn herra ok meistari for her um land ath kenna tru ok retta sidu, at hann var stundum ath min, ok þo lỏngum mista ek hans syniligrar navistu; þa villda ek nockura liking hans hafa iduliga hia mer til hugganar, ok þa er ek villda færa duk einn skrifara, at hann pentadi þar a likneski drottins mins, þa mætti hann mer sialfr, ok er ek sagda honum spyrianda efni gỏngu minnar, þa tok hann dukinn or hendi mer ok strauk andlit sitt med ok feck mer sidan, en þa var dukrinn markadr fagrliga sialfs hans yfirliti ok likneskiu; ok þess vænti ek, ef keisarinn litr þenna duk ok likneskiu, at hann fae heilsu sina, þviat mỏrgum hefir at þvi ordit.» «Er sia gersimi, segir hann, nockuru gulli eda silfri samvirdilig?» «Nei, segir hon, ok engu vætta nema fastri tru ok fullkomnum godvilia.» Albanus spurdi þa: «Hvat er nu til rads?» Hun svaradi: «Ef þu vill, sagdi hun, þa mun ek fara med þer til Romaborgar ok syna keisaranum likneskit.» Albanus þackar henne ok verdr storliga feginn. Snyr nu þegar sinni ferd heimleidiss, ok ferr Veronica med honum. En er hann kemr a fund keisarans ok geingr fyrir hann, þꜳ verdr keisarinn honum svo feginn, at hann kvedr Albanum fyrri ok ætladi, at Jesus mundi þar kominn med honum. Albanus sagdi honum nu, hvat titt var a Gydingalande. «Hvat er nu þa, sagdi keisarinn, er mer nu eingi von lækningar eda liknar?» Albanus svaradi: «Eigi er svo, her er komin dyrlig kona med mer, su er verit hefir hans þionostukona, ok hefir sialfs hans likneskiu a einum duki dyrliga merkta med sialfs hans hagleik ok undarligum hætti, ok hefir til heilsubotar ydr þessa gersimi hingat flutt, ef þer takit med trufesti.» Keisarinn bad þegar dukinn til sin bera ok let allt a leidina [fyrir breida nidr klædi ok kaugra, pell ok purpura. En iafnskiott sem hann leit likneskiuna, þa vard hann heill. Veronika lofar gud fyrir allar giafir sinar ok iarteinir, ok snyr heim aptr sinni ferd med miklum soma ok giỏfum af keisaranum. Eptir þetta lætr keisarinn Tiberius þings kvedia i borginni, ok hefir hann uppi ok tiar a þinginu, hveria heilsubot ok iarteign hann hafde feingit, ok vill þat i moti leggia, at sia Jesus, er honum hafdi heilsubot unnit, væri [i lỏg tekinn ok i goda tỏlu hafdr þadan i fra bædi i Romaborg ok annarstadar, ok beiddi þar alla samþyckis til ok iayrdes, þviat þa var sem nu svo rik Roma, at þat eitt skylldi fullkomit edr lỏgtekit med ollum monnum um heiminn, sem þar var sett eda [lỏgfest gert. En aulldungar villdu eigi þessu samþyckia, at Jesus væri i lỏg leiddr, kvoduz ecki kunna at henda ordreidu alþydu til slikra stormæla, þar sem eingi hỏfdu þeim bref um þetta komit eda merkiligar ordsendingar hỏfdingia or Gydingalande. Nu fæz þetta eigi, sem keisarinn beiddi, en her i mot lætr hann suma ỏlldungana drepa en suma or lande reka.

5. En fra Gydingum er þat at segia, at þeir ihuga vandrædi sin. Þeir stefna til sin ollum inum æztum ok vitrỏztum sinum ættmỏnnum ok eiga margar stefnur sin a medal, setia þessi svỏr ok sakvarnir fyrir sigh, segia gud vera odaudligan ok eigi mega deyia, en kallaz villumann einn dæmdan hafa, þann er nidr braut Moyses lỏg ok eyddi ollum soma þeira eda retti, þeim sem gud hafdi settan, at folkit skylldi gera til sinna yfirmanna. Nu vilia þeir þa ser formælanda þessi svỏr ok sakvarnir upp at bera fyrir Romveria. En þar finna þeir ỏngvan iafnvel tilfallinn sem Stephanum bædi fyrir ættar sakir ok vitzku ok snilldar. Eiga nu vit hann ok bidia hann undir taka um þetta mꜳl ok fara a fund Romveria ok hrinda þessu vandmæli med þvilikum svorum ok efni, sem nu var fra sagt. Stephanus gefr rad til, at þeir sendi ord enn af nyiu til allra hinna æztu ok hinna vitrỏztu manna iafnvel i onnur lond, þeira sem þar væri Gydingar, ok bad þa þing stefna þar i Jorsalaborg, letz þa vilia heyra ord þeira allra eda hvat samþykt yrdi med þeim, letz þo midlung vænt hugr um segia, hversu fara mundi um þetta mal, kvedz ugga mundu fyrir þeira hond, at þeir mundi sỏnnu sagdir, «þviat mer syniz, sagdi hann, sem allir hlutir se framm komnir ok fylltir um Jesum, þeir sem fyrir voru spadir bædi i Moyses lỏgum ok i spamanna ordum.» Þessum tillogum hans toku þeir þungliga, en þo þago þeir þetta rad, at þeir efna þingit ok stefna til vida enum vitroztum Gydinghum.

6. En a þessu mæli fregnir hinn helgi Petr ok adrir postolar vitrædur þeira Stephani ok Gydinga ok stefna honum ꜳ sinn fund leyniliga ok kenna honum retta tru, sem þat var audvellt, ok eptir þat var hann skirdr, ok bado postolarnir hann sidan kenna mỏnnum kenningar. En er vaxa tok fioldi lærisveina, en konur þeira urdu umhyggiulausar, þa mỏgludu Girkir um þat. Postolarnir heimtu saman lærisveina ok mællto: «Eigi hæfir oss at fyrirlata kenningar en þiona þeim i fæzlufangi, leiti þer af ydr siau þeira manna, sem godan ordrom hafve ok fullir se af helgum anda, þa er vær setim yfir þetta verk. En vær skulum vera stadfastir i bænahalldi voru ok kenningum guds orda.» Ollum likadi þetta vel. Þa logdu postolarnir hendr i hofut þeim siau, er þeir gafu diakna tign, med bænarordum. Hinn helgi Stephanus var valdr einn af siau diaknum til þessarar þionostu, en hann var fullr miskunnar heilags anda ok sannrar speki, styrktr af gudi at giora takn ok iarteinir fyrir folkinu.

7. En er Gydingar fluttuz saman til Jorsalaborgar, af þeim sokum sem fyrr voru sagdar, þa reistuz upp nockurir af þinghusamonnum Gydinga til motmælis vit Stephanum, er kalladir ero Libertini, þat ero þeir er frelsingar ero giorfir af þrælum; þessir voru fyrstir, er i mot stodu kristiligri tru ok enum helga Stephano; þar med þeir menn er kallaz Cyrenensis af Cirene, þeire borg er svo heitir, ok þeir er voru af Cilicia ok Asia enni minne, er hvort er odru nalægt. Þessir allir gengu til þrætu um truna vit hinn helga Stephanum, en eigi mattu þeir i moti standa sannri speki ok helgum anda, er med honum talade. Þa leiddu þeir inn tvo falsvotta, er vottudu hann sagt hafa gudlaustun i mot gudi ok Moyses lỏgum, hrærdu þeir nu allt folk, hỏfdingia ok ritara til mikillar reidi, ok leiddu sidan enn helga Stephanum ꜳ þing þat, er Gydingar hofdu stefnt. Falsvottarnir, er til voru ætladir, risu upp ꜳ þinginu ok sỏgdu svo: «Þessi madr lætr eigi af hallmæli at veita helgu musteri ok lỏgunum, vær heyrdum hann segia, at Jesus nazarenus mun nidr briota stad þenna ok um skipta setningar þær, er Moyses skipadi oss.» Ollum þeim, er a þinginu voru ok sa enn helga Stephanum, syndiz andlit hans fagrt sem eingils asiona. Hỏfdingi kennimanna spurdi þa, hvort þessir lutir væri svo, sem þa voro fluttir honum i mot. Hinn helgi Stephanus dvaldi þꜳ ecki andsvor merkilig at veita, en þvi at hann var avitadr ok rægdr af gudlỏstun i gegn gudi ok Moyses logum, veik hann i upphafi sinnar tolu lofsamligum ordum til sialfs guds, er fyrr meir taladi vit helgha fedr ok spꜳmenn, sagdi þenna vera gud allz velldis ok dyrdar; skiotliga sneri hann malinu til lofs vit Moysen, talandi af hans ættmonnum virdulighum, er hann var fra kominn i upphafi af Abraham, segiandi hversu hann geck ut af Caldea ok kom i Mesopotamiam ok i Karram ok þadan i Judeam, hof sidan med þessum hætti sina tolu.

8. Heyrid mik, brædr ok fedr. Gud dyrdar vitradiz fedr vorum Abraham, þa er hann var i Mesopotamia, fyrri en hann bygdi i Aran, ok mællti vit hann: «Gack ut af þinu lande ok fra frændsveit þinni ok kom a þat land, er ek mun þer syna.» Þa for hann braut af lande Caldeorum ok bygdi i Aran, þat er et sama ok Karra. Ok sidan er fadir hans Tare var andadr, leiddi gud hann ꜳ þetta land, er þer byggit nu, en eigi gaf gud honum erfd ꜳ þessu lande ok eigi eitt fotspor, þat er enn minzta hlut, þviat ecki atti hann þar þa nema þat, er hann hafdi verdi keypt, helli med akri eignadiz hann eigi at erfd, helldr keypti hann hann af Effron syni Seor etheo fiorum hundrudum skillinga, en þetta land het gud at gefa honum til eignar ok afkvæmi hans [i erfd eptir hann, med þvi at þa enn atti hann ỏngan son. Gud mællti þa wit Abraham: «Afkvæme þitt mun vera utlent a odru landi, ok munu egipzkir menn þat undir þrældom leggia ok þat illa hallda þar fiogur hundrut ara ok þriatigi, en þa þiod, er þina ættmenn þrælkadi, mun ek hegna, sagdi drottinn. Eptir þat munu þeir braut fara af Egipto ok þiona mer i þessum stad.» Gud gaf sidan Abrahe laugmal skurdarskirnar, ok eptir þetta var fæddr Ysꜳc son Abrahe. Fadir hans veitir honum skurdarskirn ꜳ atta degi þadan fra. Ysꜳc gat Jacob, en Jacob .xii. hỏfudfedr. Synir Jacobs aufundudu Joseph brodur sinn ok selldu hann vit verdi i Egiptum, en gud var med honum ok leysti hann af ollum kvolum ok mannraunum ok gaf honum miskunn, gipt ok speki i augliti Pharaonis konungs Egipti. Pharao skipadi Josep hofdingia yfir Egiptum ok yfir allan sinn hirdgard. Þar næst kom sulltr ok hallæri mikit yfir Egiptum ok iord Canꜳn, svo at fedr vorir fengu eigi fæzlur at kaupa; ok er Jacob heyrdi, at hveiti matti aflaz i Egipto, sendi hann fyrst [fedr vora af þessi sỏk, ok svo i annat sinn; var Joseph þa kendr af brædrum sinum. Þa var Pharaoni konungi kunnikt, hverrar ættar hann var. Sidan sendi Josep menn eptir fỏdur sinum ok ollum nafrændum. Kom Jacob þa i Egiptum, ok med honum siautigir ok .v. menn. Þar andadiz hann ok fedr vorir, ok voru fluttir i Sichem ok grafnir i þeim stad, er Abraham keypti med silfri af sonum Emor sonar Sichem. En þa er nalgadiz guds fyrirheit, þat sem hann het Abrahe, toku at vaxa ok fiolgaz ættmenn vorir i Egipto, þar til er konunga skipti vard i landinu. Þessi enn nyi konungr vissi eigi skyn ꜳ Joseph ok þeim velgerningum, er hann veitti landino, þessi veitti umsatir frændum vorum ok naudgadi fedr vora, at [þeir bæri ut sonu sina, en þeir væri eigi uppfæddir. A þeirri somu tid, er konungrinn baud sveinbỏrnin ut at bera, var Moyses fæddr, er kær var gudi, [þria manadi var hann fostradr i husi fodur sins. Eptir þetta var hann utborinn ok kastadr i ana Nil. Dottir Pharaonis konungs kom til arennar Nil a þessi stundu ok tok sveininn, fæddi ok fostrade sem sinn son. Moyses var lærdr ꜳ alla speki egipzkra manna, hann var mattugr ok framkvæmdarmikill i ordum ok verkum. Ok er Moyses mundi vera fertugr at alldri, hugsadi hann at vitia brædra sinna Israels sona, ok er hann sa nockurn ebreskan mann meingiordir þola af egipzkum manne, hefndi hann þess, er meingerdina þoldi, ok drap enn egipzka, ætlandi at brædr hans myndi skilia þat sem hann sialfr skildi andliga, at fyrir hans styrk mundi drottinn frelsa Israels sonu af vallde egipzkra manna; en þeir skildu eigi. Næsta dag eptir villdi hann sætta .ij. ebreska menn þrætandi sin a mille, ok sagdi svo: «Þit erut brædr yckar i mille, þvi samir eighe, ath hvor giỏre odrum mein.» Sa er naungi sinum weitti meingerdina, hafnadi hans tillỏgu svo segiande: «Hverr skipadi þik hỏfdingia ok domanda yfir oss, edr willtu drepa mik, svo sem þu drapt i giær hinn egipzka mann.» Ok er Moyses heyrdi þetta, ottadiz hann ok flydi a iỏrd Madian; þar geck hann at eiga Sephoram dottur kennimanz Madian ok gat vit henne tvo sonu. Ath fylltum odrum fiorumtigum vetra vitradiz honum eingill guds i eydimỏrk fiallzens Synay svo sem i loganda runni. Moyses þetta siꜳndi undradizt synina, ok er hann geck nær, at hann matti glỏgligar at hyggia, þa heyrdi hann rodd drottins svo segiandi: «Ek em gud fedra ydvarra, gud Abraham, gud Ysꜳc, gud Jacob.» Moyses hræddiz miỏg ok þordi eigi nær ath ganga. Drottinn mællti þa vit hann: «Leys þu skoklædin af fotum þer, þviat stadr, sa er þu stendr ꜳ, er heilỏg iỏrd. Ek sa mædi ok meingerdir, er lydr minn þolir, sa sem halldinn er i Egipto, heyrda ek ok syting ok grat minna manna, ok nu kom ek þa at leysa. Ek kom nu ok at senda þik i Egiptum.» Þenna Moysen, er þeir neitudu, er svo sỏgdu fyrr, «hverr skipadi þik domanda ok hofdingia yfir oss,» sendi gud hofdingia ok lausnara þa at leysa af egipzkum þrældome med fulltingi eingils, er honum vitradiz i loganda runni. Þessi leiddi þa af Egipto gerandi takn ok mikil stormerki a Egiptalande, i hafinu rauda ok i eydimỏrk fioratigi ara. Þesse enn same Moyses sagdi svo sonum Israels: «Gud mun spamann reisa ydr til hugganar af brædrum ydrum, honum skulu þer hlyda sem mer.» Þessi er sa er var med safnadi Israel folks i eydimỏrkinni, med eingli þeim, er talade vit hann a fiallinu Synay, ok med fedrum vorum, hann tok af gude lifs ord at gefa ydr. Fedr vorir villdu honum eigi hlyda, ok raku hann af hỏndum, en fystuz aptr i Egiptum med rangsnunum hiortum svo talandi vit brodur Moysi Aron: «Gior oss þau gud, er oss visi leid, þviat vær vitum eigi, hvat af er ordit Moysi, þeim er oss leiddi brott af Egipto.» A þeim dỏgum smidudu þeir einn kalf, sidan færdu þeir þessu skurdgodi fornir ok glodduz af handaverkum sinum. Fedr vorir hỏfdu ok tialldbudir logmals eda vitnis i eydimorkinni eptir þeire skipan ok mynd, sem gud syndi Moysi a fiallinu, ok baud honum at gera, ok þessa somu tialldbud fluttu þeir med Jesu, er Josve kallaz, a fyrirheitziord, er fedr vorir bygdu eptir brautferd heidinna þioda fyrir gudligan styrk ok allt til daga Davids konungs, er fann miskunn i guds augliti, ok bad at hann mætti finna eda smida tialldbud gudi Jacob. Salomon konungr smidadi guds musteri ꜳ sinum dỏgum. En hinn hæsti gud [byggir eigi i þeim herbergium, er med manna hondum er gior, sem hann sialfr segir fyrir spamanninn: «Himinn er sæti mitt, en iordin fotbord fota minna.» Ok enn segir hann svo: «Hvilikt hus munu þer mer smida, eda hvilikr mun vera stadr [minnar hvilldar, eda gerdi eigi min ỏnd alla þessa hluti? Þer hafit hardan ok torsveigdan hals, svo it sama oskir hiortu ok saurga heyrn, þer vorud avallt gagnstadligir helgum anda sem ydrir fedr. Hverr er sa madr af spamonnum, er fedr ydrir gerdu eigi ofrid? Þa drapu þeir, er fyrirbodudu tilkomo ens rettlata, þess ens sama vorut þer nu svikarar ok manndrapsmenn; þer tokut vid logmalinu eptir skipan ok vardveittud þer eighi.»

9. En er Gydingar hỏfdu heyrt agæta tỏlu ens helga Stephani, skaruz [innan hiỏrtu þeira, ok gnistu tỏnnum i gegn honum. En med þvi at enn helgi Stephanus var fullr af helgum anda, leit hann i himinenn ok sa guds dyrd, hann sa ok Jesum i [manz asionu standandi a hægri hỏnd gudligs kraptz. Hinn krossfesti Kristr vitradiz honum standandi, at eigi stakade sa i trunni, er gryttr mundi vera. Ok af þvi sialfu, er Kristr syndiz standandi, birti hann sig buinn at hialpa enum helga Stephano, þviat sa, er beriazt skal eda fullting veita, hæfir at stande. Hinn sæli Stephanus mællti þa: «Nu se ek himna upp lukazt ok son guds standa a hægra veg guddomligum krapti.» Gydingar æpto þa akafligha i gegn honum, en byrgdu eyru sin, svo sem þeir hræddizt gudlaustun ath heyra, ok med einu samþycki ok akafa gengu þeir at honum grimliga ok drogu hann ut af borginni ok gryttu hann þar. Þetta hugduzt þeir gera eptir Moyses lỏgum, þviat lỏgin budu, ath gudlastanarmadr væri leiddr ut af herbudum ok gryttr þar af ollum lyd. Tveir falsvottar, eptir þvi sem lỏgin budu, gryttu hann fystir, þviat svo var ritad af gudlastanarmanne hin fyrsta hond vottanna mun hann gryta. Klædi sin lỏgdu þeir nidr fyrir fætr ungum manne Saulo, er fyrr var getid, fostbrodur heilags Stephani, sa er nu Pall postoli, sem þeir skylldu eigi saurgaz nærkomandi þeim, er gryttr var. Heilagr Beda prestr vottar, at gud sa miskunnsamliga fyrir Saulo, er hans hendr saurgoduz eigi i uthelling saklauss blods, helldr at eins vardveitti hann klædi þeira, er gryttu Stephanum; en þo mundi hann hafa fyrirfarizt af þessu samþycki sva sem makligr daudans, nema sialfr gud fyrir sina miskunn hefdi blasit i hans briost sanna synda idran. Enn helgi Lukas segir svo: Nu gryttu þeir Stephanum kallanda ok svo segianda: «Heyrdu Jesu drottinn minn, tak nu anda minn.» Svo mællti drottinn Jesus Kristr vit gud fodur fyrir sitt andlat: «I hendr þinar fel ek anda minn.» Hinn helgi Stephanus setti nidr kne sin kallandi mikilli roddu ok svo segiandi: «Heyrdu drottinn minn, lat þeim eigi þetta verda at synd, þviat eigi vita þeir, hvat þeir giora.» Margir þeir, er honum veittu dauda, hugduz lỏgin fylla i þvi, sem drottinn hafdi fyrir sagt: Koma mun su stund, at hverr sꜳ, er ydr veitir dauda, mun hyggiazt gudi þionostu veita. Ok er hinn helgi Stephanus hafdi þetta mællt, þa sofnadi hann i fridi drottins. Hinn sæli Stephanus kallaz merkismadr piningarvotta guds, þviat hann var fyrst pindr eptir Kristz pining a þvi enu sama are, [er menn hyggia at verit hafi. Gydingar letu uiardadan liggia likam hans, ath dyr rifi eda fuglar, en med gudligri gæzlu vard svo, at hvorki grandade. Gamaliel fostri hans ok fleiri guds vinir toku likam hans ꜳ nattarþeli ok veittu virduligan grauft eptir þeira sid, ok gretu miok ok syttu miok hans dauda. Svo er sagt, at hinn helghi Stephanus væri pindr a þeim manade er Augustus heitir, en heilagr domrenn fyndiz i Decembre manadi þann dag, er vær hỏlldum piningina. Þa gerdiz ofridr mikill kristnum mỏnnum i Jorsalaborg, flydu allir adrir nema postolar guds, ok dreifduz i herod Gydingalandz ok Samarie, en Saulus leidrettiz litlu sidarr af bænum heilags Stephani ok gerdiz postole guds. En hefnd drottinligrar piningar vit Gydinga frestadiz af Romverium fioratigi ꜳra, eda helldr meir allt til daga þeira fedga Vespasiani ok Titi, þviat þegar er Vespasianus geck til rikis yfir Romverium, mintiz hann sins fyrirheitz, þess sem fyrri var getit, ok gerdu þeir fedgar her ut um haf ok brutu nidr Jorsalaborg ok drapu marga Gydinga, en suma selldu þeir eda meiddu, ok eyddu allt Gydingaland. En langa æfi leyndiz likame heilags Stephani i iordu ok annara heilagra manna, þeira er med honum voru grafnir, þar til er drottinn villdi lata lysa yfir dyrd heilagra votta sinna mỏnnunum til hialpar.

10. Lucianus het prestr, sa er var skamt fra Jorsalaborg a bæ þeim, er kallaz Gamaliels stadr, þviat þar hafde hann buit ok [latid kirkiu gera. Gamaliel var spekingr mikill ok hafdi tekit tru af kenningum Pals postola, en verit lærifadir þeira Stephani ꜳ fyrrum timum, svo sem adr var ritad. Lucianus prestr var lỏngum at kirkiu ok a bænum ok var vanr at sofa i kirkiuskoti. En þetta gerdiz a dỏgum konunga þeira, er annar het Honorius en annar Theodosius. A fỏstunott þeire er var enn þridia nonas dag Decembris manadar, þa er Lucianus var kominn i reckio sina ok sofnadr svo laust, at hann vissi trautt, hvort hann vakti eda eigi, þa sa hann koma til sin gỏfuglighan mann alldradan ok mikinn vexti, hæran ok skeggiadan i kennimanz buningi, ok var krossmark a klædum hans, ok hafde hann gullsprota i hende, ok stod hia prestinum ok knydi hann med sprotanum þrysvar ok mællti: «Luciane, Luciane, Luciane! fardu i Jerusalem ok mæl þetta vit Jon byskup: Hversu leingi skulum vær byrgdir vera, þar sem vær eigum ꜳ þinum tidum ath vitrazt? luk þu upp skyndiliga grof þeiri, er i liggia likamir vorir oræktir, at drottinn luki upp dyrum milldi sinnar fyrir mannkyninu, þviat heimrinn færizt i margan haska; en eigi ber ek þessa ahyggiu fyrir mer einum, helldr ok fyrir þeim sem med mer ero.» Lucianus mællti: «Hverr ertu eda hverir ero med þer?» Hann svaradi: «Ek heiti Gamaliel fostri Pals postola, en austr fra mer i grỏfinni þar er Stephanus drottinn minn, er grioti var bardr af Gydingum fyrir Kristz tru utan borgar i nordratt, ok la þar likame hans bædi dag ok nott omyldr fyrir borgarhlidi, sem Gydingar budu, en ecki dyr ne fugl grandadi likama hans; en ek vissa tru hans ok heilagleik, ok villda ek eignaz nockurn hlut med helgum manne, ok sendi ek leyniliga um nott þa menn, er ek vissa guds tru hafa, ok feck ek þeim reidskiota ok adra naudsynliga hluti til, at þeir færdi likam heilags Stephani a bæ minn .xx. milur fra Jorsolum, en ek let hann leggia i steinþro mina nyia. En i annari steinþro hvilir Nichodemus, sa er kom um nott til lausnara wors, ok heyrdi hann þa kenning af honum, at eingi matti inn ganga i himinriki, nema hann væri endrgetinn af vatne ok helgum anda. Sidan tok hann skirn af lærisveinum Kristz. En Gydingar urdu varir vit þat ok toku af honum hỏfdingia velldi ok rako hann a brott or Jorsalaborg; en ek tok vit honum, ok fædda ek hann ok klæddag, til þess er hann andadiz. En sidan grof ek hann vegsamliga hia Stephano, þviat hann hafdi ok tekit ofrid fyrir guds nafni. Þar hvilir ok i þridiu steinþro Abibas sonr minn, er med mer tok skirn af lærisveinum Kristz tvitugr at alldre, ok andadiz fyrr en ek. Ok var ek lagdr sidan i þa enu somu steinþro hia honum; en kona min ok enn ellri son minn þau ero grafin ꜳ odrum bæ, þviat þau villdu eigi taka tru Kristz.» En er Gamaliel hafdi þetta mællt, þa spurdi Lucianus prestr ok mællti: «Hvar skulum vær þin leita?» Hann svaradi: «I akri þeim er kallaz Delagabri.» En þat þydiz styrkra manna stadr. Þa vaknadi Lucianus ok geck til bænar ok mællti: «Drottinn Jesus Kristr, ef sia syn er af þer, ok se þetta eigi villa, þa veittu, at mer vitriz i annat sinn ok et þridia, ef þu villt, at ek treystumzt at segia þessa vitran.» Þꜳ tok Lucianus at fasta ok þurra fæzlu at hafa allt til annars fỏstudags. Þa vitradiz honum enn Gamaliel med enum sama buningi ok yfirliti sem fyrr ok mællti vit hann: «Fyrir hvi oræktiz þu at segia Joni byskupe þa luti, sem ek baud þer?» Lucianus svaradi: «Ek hræddumst miỏk, drottinn, at segia ena fyrstu syn, ath eigi giordumzt ek lygimadr. En ek bad drottin minn, attu skylldir vitrazt mer i annat sinn ok et þridia, ef þu ert af gudi sendr til min.» Gamaliel mællti: «Þviat þu spurder, hvar helgir domar vorir væri, þa hyggdu at vandliga þeim lutum, er ek syni þer.» Lucianus svaradi: «Svo skal vera, drottinn.» Þa syndi Gamaliel honum þria gullkistla, en hinn fiorda silfrligan fullan ilmandi grasa. Þrir gulligir kistlar voru fullir af rosum, tveir hỏfdu hvitar rosor, en hinn þridi raudar sem blod, en hinn fiordi, sa er silfrligr var, var fullr af kroge ilmanda. En er Lucianus spurdi, hvat þetta merkti, þa svaradi Gamaliel: «Þetta eru helgir domar vorer. Sa er raudar rosor hefir, þat er vor herra hinn helgi Stephanus, er hvilir til hægri handar i austratt fra haugsdyrum, en annar kistill er Nichodemus, sa er hvilir i gegn dyrum; en hinn silfrligi kistill er Abibas son minn, er hreinlifr andadizt ok er af þvi syndr silfri biartare med godum ilm, en hann hvilir i enni somu steinþro sem ek.» Ok er Lucianus vaknadi, þa gerdi hann gudi þacker ok hellt fostunni til ens þridia fostudags. Þꜳ vitradiz honum Gamaliel et þridia sinn reidr ok ogurligr ok mællti vit hann: «Fyrir hvi oræktir þu hingat til ath segia Joni byskupi þat, sem ek synda þer, hveria vỏrn muntu hafa a domsdeghi fyrir [þessa orækt? Ser þu eigi, hversu mikit hallæri er um allan heim, ok ert þu þo orækinn? Fyrir hvi skilr þu eighe, ath margir eru þer betri menn i eydimỏrkum, ok lidum vær um fra ok villdum helldr þer vitrazt; af þvi villdum vær þik lata hingat fara af odrum bæ ok vera her kennimann, at vær vitrodumzt fyrir þik. Af þvi ris þu upp ok far ok segh Joni byskupe, at hann luki upp grỏfum vorum ok giori oss bænarstad, at drottinn miskunni lyd sinum med voru arnadarordi.» Lucianus svaradi af hræzlu: «Eigi dvalda ek fyrir orækt, drottinn, helldr beid ek ennar þridiu tilkoma þinnar, ok nu skal ek fara a morgin ath segia byskupi þat er þu bautt mer.» En er [Luciano þotti Gamaliel reidr standa fyrir ser, þa dreymdi hann annan draum vit voknon sialfa, hann þottiz kominn i Jorsalaborg fyrir Jon byskup, ok sagdi honum drauminn. Honum þotti byskup svara ser: «Ef drottinn hefir þer vitrad þessa hluti a vorum dỏgum, enn kærsti vinr ok brodir, sem þu segir, þa byriar mer ath hafa a brott or þinni landeign enn mikla olldung, þann er vel kann ardr at draga ok vagn, en lata þik rꜳda fyrir odrum þeim, sem eptir ero.» Þa þottiz Lucianus mæla: «Hvat stodar mer, ef ek hefi eigi þann aulldung, er fædiz ok styriz aull landeign min af?» Þa þotti honum byskup svara ser: «Þessa kostar hæfir at se, enn kærsti brodir, þviat vor borg hefir marga vagna, en til ens mikla vagns hỏfum vær eingan mikinn olldung, nema þann er þu segir i þinni landeign leynazt, ok at visu hæfir, at hann se helldr i enni agætuztu borg en i litlu þorpi, þviat þer vinna þỏrf tveir enir minni at yrkia iord þins vagns.» Þa vaknadi Lucianus ok gerdi gudi þackir, ok for þegar til Jorsalaborgar ok sagdi Joni byskupi alla hluti, þa er hann hafdi sed ok heyrt, nema [oxadrauminn rifiadi hann eigi, ok beid atkvæda byskups ok orda, þviat hann skilde, at Stephanus var enn mikli ỏlldungr, en vagn eda kerror væri helgar kirkiur, en Syon en ætzsta kirkia kallaz enn mikli vagn. Ok af þvi villdi hann eigi segia byskupi oxa [vitronina, at byskup hafdi valld til þess, hvert heilagr domr Stephani skylldi fara. En er Jon byskup heyrdi þessa lute, þa felldi hann tꜳr fyrir fagnadi ok mællti: «Lofadr se drottinn Jesus son guds lifanda! Ef gud vitrade þer þat, er þu heyrdir, brodir, þa byriar mer ath fara til ok færa þadan Stefanum frumvott Kristz, þann er fyrstr hade guds orostu ok sa drottin standa a himnum i velldi sinu, ok syndiz biartr sem eingill ꜳ þinghi fiolmenno. En þu, Lucianus brodir, skallt fara til stadar þess, er þer er vitrad, ok leita þeirra þar, ok seg mer, ef þu finnr þa.» Lucianus svaradi: «Geck ek um akrinn, ok sa ek þar glỏgt haug smarra steina, ok ætla ek þa þar vera i hỏgnum.» Byskup mællti: «Fardu ok graf hauginn, ok send diakn þinn eptir mer, ef þu finnr þꜳ.»

11. Þa for Lucianus heim ok sendi ord ollum bæiarmỏnnum, at þeir risi upp snemma um morgininn ok græfi hauginn. En a þeiri somu nott vitradiz Gamaliel munki nockỏrum einfolldum, þeim er Migecius het, med enu sama aliti ok buningi, sem hann vitradiz Luciano, ok mællti vit hann: «Far þu ok segh Luciano, at hann starfar at þarflausu i haugi þeim, þviat vær erum nu eigi þar, en þa vorum vær þar fyrst, er gratinn var daude vor at fornum sid, ok var þa orpinn haugr sa til vitnis; en nu leitid þer vor i landnordr þadan i þeim stad, er kallaz Debathalia a syrlendzsku, en þat kollum vær godra manna eign.» En er morgintidum var lokit ardegis, þa bioz Lucianus med lidi sinu at fara til haugsins at grafa. Þa mællto nockurir menn vit Lucianum: «Hlydit fyrst þvi, er Migecius munkr segir.» En er hann var þangath heimtr, þa spurdi Lucianus, hvat hann hafdi sed. Ok sagdi hann sigh sed hafa haug fornan i akri ok þriar gulligar reckior i hauginum, ok hvilldu tveir i einni reckiunne, annar gamall en annar unghr, en [einn hvilde i hvorre hinna; ok mællti enn gamle madr vit Megecium: «Far þu ok seg Luciano, at vær erum drottnar þessa stadar. Ef hann vill finna enn mikla oc enn rettlata, þa hvilir hann austr fra mer.» En er Lucianus heyrdi þetta, þa dyrkadi hann gud, þviat fundinn var annar vottr vitranar heilagra manna. En er Lucianus fann ecki i haugi þeim, er þeir grofu enn fyrra daginn, þa hurfu þeir til þess haugs, er munkinum var vitrad, ok grofu þar ok fundu steinþroar þær þriar; þar fundu þeir ok runar klappadar a steine, er svo mællto: Her hvilir Stephanus guds vottr ok Nichodemus, Gamaliel ok Abibas son hans. Þa sendi Lucianus diakn sinn at segia Joni byskupi, þar er hann var a kennimanna funde i borg þeiri er Lidda heiter. Þadan hafdi hann i for med ser tvo byskupa, þa er hvortveggi het Eleutherius, annar þeira or borg er heitir Jerico, en annar or Sebasteborg. En er þeir hofdu upp lokit steinþro Stephani, þa vard landskialpti mikill, ok þadan kom ilmr svo mikill ok dyrligr, at eingi madr hafdi slikan kendan, svo at allir hugduz vera i paradiso, þeir sem þar voru vit staddir. En þar var mikill mannfioldi ok margir þeir, sem siukir voru af ymissligum meinum; en a þeire somu stundu toku heilsu þrir menn ens atta tigar af ilm þessum, sumer toku syn blindir, hreinsuduz likþrair, ærir vitkoduzt, sumum stỏdvadizt blodras, sumum bættizt hỏfutverkia, en sumum innanmeina eda ridusotta. Þeir kystu a helga domana ok biuggu um sidan. Þꜳ færdi Jon byskup, ok þeir er med honum voru, helgan dom Stephani med guds lofi i Jorsalaborg til hofutkirkiunnar Syon, þar er hann hafdi erkidiakn vigdr verit af postolum guds. En Jon byskup gaf Luciano presti nockura luti af beinum hans ok þa adra helga doma, er þar funduzt med honum, af þvi at bein voru eptir, en allt holld af fallit ok ath dusti ordit. Þa voru adr þurkur miklar ok hallæri vida um heiminn; en ꜳ þeiri stundo kom regn af himni, ok gaf gud gnogan avoxt ok ꜳr a iỏrdina fyrir bænir ens helga Stephani. Helgir domarnir funduz ok voru færdir ꜳ annan dag iola, þa er vær hỏlldum piningina, en fimm nottum eptir Olafs messu hyggium vær, at hann væri pindr, þa er vær holldum minning fundningar hans. En Lucianus ritade þessa frasogn ok sende presti þeim, er Avitus het, ok var prestr Augustini byskups. En er Augustinus byskup spurdi þessi tidende, þa gaf hann mikinn kost til þess at nꜳ helgum dome Stephani, ok veitti gud honum fysi hans, en hann midlade vit marga kennimenn helgan dominn i sinni syslu, ok urdu margar iarteignir at, hvervetna þar sem heilagr domrinn kom eda honum voro alltari vigd.

12. Alexander het olldungr einn i Jorsalaborg, sa er kirkiu let giỏra enum helga Stephano af sinu fe sialfs a dogum Jons byskups. Ok þa er husit var algiort, bad hann byskup, at þangat skylldi færa helgan dom Stephani. Þat veitti byskup honum, ok var þangat færdr heilagr domrinn a manadi þeim, er December heitir, ok nidr lagdr i kistu þeiri, er merkt var utan med ebreskum stỏfum þeim, er skyrdu, hvers likami þar var hirdr. Fim vetrum sidar tok Alexander sott ok gerdi þann maldaga um fe sitt, at kona hans, er Juliana het, skylldi hafa þridiung, en annan fatækir menn, ok enn þridia heilỏg kirkia, ok bad sidan Jon byskup, er þar var þa vit staddr, ath likama hans skylldi nidr setia hia likama ens sæla Stephani i kirkiu þeire, sem hann hafdi sialfr gera latid, sem fyrr var ritad. Litlu sidar andadiz Alexander, ok annan dag eptir andlat hans kom Jon byskup med fiolda manna at setia nidr likama hans hia enum helga Stephano, sem hann hafdi bedit i sott sinni. Atta vetrum sidarr villdi Juliana fara af Jorsalalande til Miklagardz ok hafa med ser likama bonda sins; þvi villdi hon til Miklagardz, at fadir hennar lifdi ok var þar, ok hon var þar odalborin, ok af þvi odru, at hun villdi eigi giptaz, en henne var til þess miok bægt. Juliana geck a fund byskups þess, er þa var i Jorsolum, er Cirillus het, ok beiddi, at hun skylldi nꜳ likama bonda sins; en byskup þordi þat eigi at veita, af þvi at hann kvedz eigi vita, hvors likami var eda ens sæla Stephani. Juliana vard daupr vit ord byskups ok for heim gratande, ok sidan sendi hon rit fodur sinum i Myklagard, at hann skylldi fara a keisara fund, þess er Constantinus het, ok beida þess, at [hann sendi bref sin ok inzsigli Cirillo byskupi, at Juliana nædi sinu mali at hafa likama bonda sins ok giptaz eigi, nema hon villdi. Fadir hennar feck af keisaranum, at hann sende rit Cirillo byskupi, at Juliana nædi þvi, er hun beiddiz. En er keisarans bref kom til byskups, þa treystiz hann eigi i mot at mæla ordum hans. Sidan kallade byskup Julianam a sinn fund ok bad hana bua ferd sina en segia ser, þa er hun væri albuin. Hun bioz nu skyndiliga ok for sidan a fund byskups. A þeim apni enum sama for hun med herra byskupi, er hun hafdi komit til Stephanus kirkiu, ok tok þa synt at huma. En er til var leitad, þar er likamarnir voru nidr settir, funduz þar kistor tvær. Þa mællti byskup: «Eigi veit ek, hvar er kista [ens helga Stephani eda bonda þins, Juliana.» Hun svaradi: «Ek kenni kisto bonda mins, þa er ek let gera.» Byskup mællti: «Tak sialf, ef þu kennir.» Sidan tok Juliana i fadm ser kistu ens sæla Stephani ok ætladi kistu bonda sins, ok lagdi i bunar barar, en bad byskup vel lifa ok i guds fridi, ok for sidan leid sina. Ok alla nottina þa heyrdi Juliana ok fỏruneyti hennar dyrligan lofsỏng ok kendu sætan ilm. Ohreinir andar kollodu ok sogdu: «Vei verdi oss, þviat frumvottr guds Stephanus, sa er her ferr nu, berr oss med brennanda elldi.» Juliana sat i vagne, en þrælar hennar gengu fyrir bỏrỏnum med otta ok mællto: «Ætlar þu eigi, drotning, at vær hafim likama ens helga Stephani med oss, er fiolldi guds eingla syngr honum lofsỏng, en dioflar veina ok þickiaz brenna af bænum hans.» Juliana felldi tꜳr ok mællti vit sina menn, at þeir skylldi ecki fra segia, hvat fyrir þa hefdi borit i fỏrinni. En ef þeir væri spurdir, hvers likama þeir bæri i bỏrum, «þa segit þer, kvad hon, þar er likami bonda drottningar vorrar, [henni skulum vær flytia hann i Miklagard.» Hvervitna þar sem þau komu, vurdu heilsugiafir vit siuka menn ok iarteignagerdir af arnan heilags Stephani. Þau komu i sæborg, þa er Askalena heitir, ok fundu þar buit skip til Miklagardz. Juliana bra styrimanne ꜳ mal ok gaf honum fimtigi skillinga gulls ok mællti svo: «Ek hefi leynda luti þer at segia, en þu mæl eigi i moti: i minni for er likkista su, er þu skallt virduliga flytia til Miklagardz med mer, ok muntu af almatkum gudi laun fyrir taka.» «Eigi mun ek i mot mæla þinum vilia eda ordum [segir hann, þviat med þer er frumvottr guds Stephanus, ok augu min sa i dag dyrliga hluti um hann. Kom þu til skips, drotning, ok fỏrum i guds krapti ok ens helga likama, þess er þu flytr.» Sidan letu þau ut i godum byr ok sigldu i mitt haf. Þa gerdi siavarstorm mikinn [ok af hreggi, svo at menn þottuz at bana komnir. Þa stodu menn wpp ok dyrkudu helghan dominn med tarum. Hinn helgi Stephanus vitradiz þeim i þvi bili ok mællti: «Em ek her, hirdit eigi at hrædaz.» Ok þegar fell vedrit i logn, ok gerdiz kyrr siar, ok þvi næst skin biart; þau foru fyrir land framm, þar sem einn rikr madr var fyrir. Þa gerdiz landskialpti mikill upp a landit, svo at fellu huss ok borgir i riki hỏfdingians, medan skipit for þar fyrir. Dioflar kollodu a hofdingiann ok mællto: «Heyrdu, enn omilldazti hỏfdingi, hvi lætr þu eigi brenna skip þetta, sem her fer fyrir lande fram; þat velldr landskialfta ok undrum þeim, sem [verit hefir.» Sidan er hofdinginn heyrdi þetta, sendir hann eptir þeim dromunda fimm at brenna skipit. Þeir sem a dromundonum voru, komuz nær at skipinu, en þa kom guds eingill a mot þeim fra skipi Stephani, sa er drekti ollum þessum lyd. Þa vard fagnadr mikill a skipi Stephani, þviat gud var med þeim. Sidan foru þau þria daga ok komo i Kallcedonem ok dvolduz þar .v. daga. Svo margir sem þar voru siukir menn, þa voru þangat færdir til grædingar, ok urdu allir heilir af arnadarorde heilags Stephani. Þar kollodu odir menn, ath þar væri Stephanus kominn, «sa guds vottr er Gydingar gryttu, ok hann verdum vær at flyia, þviat hann brennir oss.» Þadan foru þau til borgar þeirar, er Josas heitir, þar vurdu kristnir menn fegnir ok runnu i mot þeim, en heidnir menn hryggvir. En þa komu þau til þeirar borgar, er Straturium heitir; þa gengu sỏgur fra um helgan dominn, ok drifu menn þusundum til at sia krapt ens helga Stephani. Þessi tidendi fretti Eusebius byskup i Miklagardi, hann for þegar til fundar vit Constantinum keisara ok sagdi honum um helgan dominn Stephani. Keisarinn spyrr, hverr sa madr væri, er hann hefdi þangat flutt or Jorsalaborgh. Þa leiddi byskup framm Julianam ok mællti: «Þesse kona flutti hingat helgan dominn.» Keisarinn mællti vit hana, ath hun skylldi satt segia, af hverium sokum hun hafdi þat giort. Sidan rifiadi Juliana upp allann [atburdinn fyrir keisaranum, fyrst um kirkiugerd bonda sins, ok þat er Stephanus var þangat færdr, en þa um andlat Alexandri, ok þat er hann var grafinn hia Stephano, sem hann hafdi bedit Jon byskup i sott sinni, þar næst inti hun til, at henni var bægt til at giptazt, ok af þvi villdi hun til Miklagardz fara med likama bonda sins, en þat nadiz eigi, adr keisarans bref kom til, «þa for ek, sagdi Juliana, a nattarþeli med Cirillo byskupi, ok hugdumz ek taka wpp likama bonda mins, en ek tok helgan dom Stephani.» Þa syndi Juliana keisaranum brefit med inzsigli, ok hann kendi þat skiott. Juliana mællti þa: «Undir ydr er nu, herra, likamligh hefnd [þessa lutar, en undir gudi andlig; en ef þer truit eigi sỏgu minni, þa sendit til ebreskan mann at lesa bref þat, sem fylgir kistunni ok ebreskum stỏfum er ritad, ok ma sa þa seghia ydr sanna sỏgu.» Sidan sendi keisarinn ebreskan mann at [rada stafina med tveimr vitnismỏnnum. Þeir komu til skips, ok red hann þegar brefit ok mællti: «Mikils hattar syn se ek nu, af þvi at her er kominn Stephanus frumvottr guds.» Þa var þetta sagt keisaranum af vitnisburdarmỏnnunum. Hann vard feginn miok ok sendi þegar Eusebium byskup med fiolda manna ok villdi lata bera helgan dominn i haull sina. Lydrinn for med brennondum kertum, en byskup bar kistuna af skipi ok lagdi i vagn ok let aka til hallarennar. Mular tolf voru fyrir vagninum. Guds einglar þyngdu helgan dominn, svo at mularnir komuz tregliga til þess stadar, er heitir Constancianes, ok eigi leingra. Þeir bordu þa mulana. Þa tok einn þeira at guds vilia manz rỏdd ok mællti: «Hvi berit þer oss svo? I þessum stad byriar Stephano ath vera, ok af þvi þreytit þer oss eigi meir.» Þa ottadiz byskup miok ok gerdi keisaranum ord, at þeir mattu eigi færa Stephanum leingra. Keisarinn [vard hryggr vid ok sendi enn adra .xii. mula at draga vagninn. Þeir voru enn stodvadir af guds eingli, svo ath þeir mattu vagninn hvergi hræra. Þa kallade allr lydr ok mællti: «Einn er almattigr gud, sa er giorir undarliga hluti fyrir frumvott sinn Stephanum, þann er pindr var fyrir guds nafni. Veittu oss, drottinn, hialp ok miskunn fyrir hans bænir.» Þa hof byskup kistona or vagninum ok let þar sidan kirkiu gera at helgum dominum, svo at giỏr var ꜳ fimm manudum. Þar urdu heilsugiafir ok hialpir yfir siukum monnnm ꜳ þessum tidum i dyrd fỏdur ok sonar ok heilags anda, honum se vegr ok dyrd um allar alldir verallda. Amen.

13. Þa er Preiectus byskup for med helgan dom Stefani hia vỏtnum þeim, er Tiburtine heita, med miklu fiolmenne, þa var sionlaus kona nockur þangat leidd, ok bad hun ser miskunnar ok lagdi ꜳ helgan dominn graus fỏgr, er hun hafdi i hendi. En er hun lagdi grỏsin vit augu ser, þa tok hun syn sina, ok for fyrir a leid fagnande ok þurfti eigi sidan leidtoga.

Lucillus byskup or kastala þeim, er Sinecensis heitir, hafdi æxl mikit a hendi ser, þat er fyllti badar hendr læknis, þess er þat skylldi skera. En er hann tok vit helgum domi Stephani ok bar til kirkiu sinnar med fagnadi allz lyds, þa vard hann heill, ok hvarf i brott æxlit.

Eukarius het prestr af Ispanialande, sa er [stein hafdi i hrærỏn(um), hann tok heilsu eptir langa sott af helgum domi Stephani, þeim er Possideus byskup sendi honum. En prestr sia tok sidan sott adra ok andadizt. Þa var klædi hans borit til alltaris Stephani ok aptr þadan ok lagit yfir lik ens dauda prestz, ok reis hann þegar upp heill ok lifande.

Marcialis het hofdingi nockur heidinn gamall at alldri, en hann atti dottur kristna ok mag, þann er nyliga hafdi skirn tekit. En er þau tỏldu tru fyrir honum siukum, þa stygdizt hann vit þat ok rak þau fra ser med reidi. Þa foru þau til kirkiu ens helga Stephani ok badu leingi fyrir honum med tarum, at gud gæfi honum fysi til rettrar truar. Sidan toku þau nockur fỏgr graus af alltari Stephani ok lỏgdu undir hỏfut honum, þa er hann svaf um nott. En hann vaknadi fyrir dag ok sendi þegar menn eptir kennimonnum, ok er prestar komu þangat, þa sagdiz hann trua a Krist, ok var hann þegar skirdr ok mællti þetta eitt ord [þadan fra, medan hann lifdi: «drottenn taktu anda minn,» ok hafdi hann þau ord i munni sem Stephanus, þa er hann var grioti bardr; en þat lystiz i þvi, at hann sneriz af bænum ok verdleikum heilags Stephani til rettrar truar. Þar fengu ok tveir fatækir menn heilsu, annar þar heradsmadr, en annar utlendr, þa er þeir hofdu heitit a Stephanum. Fyrir enum utlenda manne var vitrad i draume, hvat innan borgarmadr gerdi, þa er hann var siukr, ok gerdi hann slikt et sama ok vard heill.

A bæ þeim, er Audurus heitir, er kirkia heilags Stephani, ok þar er af helgum domi hans. Þat gerdiz þar, at yxn hliopu med vagnhlassi a svein einn ungan, er lek ser a velli, ok lamdiz þegar ok do. En modir hans fann hann ok bar til kirkiu heilags Stephani med miklum harmi, ok tok hann þar bædi lif ok heilso.

Nunna nockur vard siuk, ok var kyrtill hennar borinn til kirkiu heilags Stephani. En hun var ỏndut, adr kyrtillinn kom aptr. En þo lỏgdu frændr hennar hann a likit, ok reis hun þegar heil upp.

Bassus het einn madr, er kom til kirkiu heilags Stephani med klædi dottur sinnar siukrar ok bad fyrir henne. Þa komu sveinar or husum hans ok sogdu meyna dauda. En vinir hans bonnudu sveinunum at segia honum sialfum andlat hennar. En er hann kom ok lagde klædit a likit, þa reis hun þegar upp lifande.

Son bonda nockurs do, þess er Herenus het, ok var buit um lik hans med miklum hryggleika. Margir [vinir hans villdu hugga hann. Sidan mællti einn þeira: «Taki vidsmiỏr or lioskeri heilags Stephani ok ridi ꜳ likit.» Svo var giort, ok lifnadi sveininn.

Enn kom rikismadr nockur, sa er Eleusinus het, til kirkiu heilags Stephani med son sinn daudan ok bad fyrir honum leingi, ok lifnadi sveinninn.

Husfreyia nockur gỏmul var vanheil, svo at læknar mattu henne eigi bot vinna, en gydingr nockur taldi þat fyrir henne, at hun byndi i harþrædi sinum undir falldinum fingrgull, þat sem steinn sa var i, er fundiz hafdi i oxanyra, ok magnadr sidan med forneskiu. En hun giỏrdi, sem gydingrinn mællti, ok for þo ath sækia helgan dom Stephani. En er hun for leidar sinnar hia ꜳ nockurri, þa sa hon fyrir fotum ser ꜳ gotunni liggia fingrgullit þat sama, sem hun hafdi knytt i harþrædinum. Þa undradi hun ok leitadi til harþradarins ok fann hann heilan med ollum knutum. Þa grunadi hon, ath gullit mundi brotit vera ok hafa svo af skridnat af þrædinum. En er þat var heillt ok usakat, þa hafdi hon þessa iartein til vitnis heilsu sinnar, þeirar sem hun vænti af Stephano, ok kastadi gullinu ꜳ ana, ok tok hun þa þegar heilsu, sem hun vænti, af hinum sæla Stephano. Hun feck sidan giaford i borgh þeiri er heitir Kartago.

Tio syskin voru i borg þeire, er Cesaría heitir, ok voru sveinar siau en þriar meyiar, þau voru gỏfug ath kyni. En þau gerduz ohlydin modur sinni eptir dauda fedrs sins, ok kunni hon illa ohlydni þeira ok bỏlvadi þeim, ok toku þau oll viti a ser, svo at þau skelfdi rida med ogurligri sott. Þa skommoduz þau skialpta sins ok sottar ok þordu eigi at vera i sinu heradi, ok dreifduz þau i ymsa stadi. Tvỏ syskin af þeim komu halfum manadi fyrir paska til [borgar Augustini byskups. Sveinninn het Paulus, en mærin Palladia, ok gengu þau hvern dag i kirkiu ok badu ser liknar af gudi ok heilsu i minning heilags Stephani. En er margr lydr var kominn til tida paskadag enn fyrsta, þa stod sveinninn Paulus ok studdizt vit korþili, þat er var fyrir alltare Stephani. En er minzt vardi, þa fell hann nidr, sem hann sofnadi, ok skalf þo eigi, sem hann var vanr, þa er hann svaf. Allir undrudu, þeir er hia voru, ok villdu sumir reisa hann upp, en sumir bonnudu þat. Þa reis sveinninn heill upp ok skalf eigi sidan, ok lofudu allir gud, þeir er hia voru, ok gerdiz romr mikill um kirkiuna. Hverr ath odrum villdi segia Augustino byskupi þessi tidendi, ok þottizt hafa nyia sogu, þott adrir hefdi adr sagth. En er tidum var lokit um daginn, þa for sveinninn til bordz med byskupi ok sagdi honum allan atburd meinsemdar syskina sinna. En enn þridia dag i paskum sagdi Augustinus byskup alþydu atburd iarteignar þessarar, ok let hann standa syskin þessi bædi saman, þat er annat skalf af sott, en annat eigi, at þa mætti allir skilia, hvat gera skylldi, þat er at bidia, at gud gæfi þeim badum heilsu sina. En er Augustinus byskup atti um þetta at tala fyrir alþydu, þa komu tidendi þau fyrir hann, at mærin Palladia hafdi nidr fallit, svo sem sofnut væri, fyrir alltari heilags Stephani ok risit sidan heil upp. Þa felldu allir tꜳr fyrir fagnade, er hon hafdi heilsu tekit sem brodir hennar, ok þỏckudu þat gudi, er hun var heil ordin ok lik brodur sinum, su er litlu adr hafdi honum olik verit, ok gerdu allir gudi þackir, þeim er stodade vilia þeira, fyrri en þeir helltu bænum ut. Þessar iarteignir bera vitni tru drottins vars Jesu Cristi, fyrir þeiri enni somu tru tok Stephanus bana ok gerdi svo gỏtu fyrir ollum pislarvottum Cristz, at hann tok fyrstr pisl fyrir guds nafni. Er þat ok þvi sannliga af honum sungit, at hann var fystr fundinn i heilagra manna tolo, ok honum i spor ganga allar rettlatar salur. Nu svo sem hann launadi fyrstr sialfum guds syni sina pining ok dauda, er hann þoldi ollum oss til hialpar, svo se ok hinn sæli Stephanus at eilifu vorr tulkr ok formælandi til sættar vit þann sama vorn lausnara Jesum Cristum son lifanda guds, er med honum ok helgum anda lifir ok rikir einn gud i algiorri þrenningu, honum se lof ok dyrd ok vegr um allar alldir verallda. Amen.

---

Fotnoter