જ્યોતિષવિદ્યા

સમાનાર્થી ફ્લેમેરિયોન વુડકટનો હસ્ત રંગવાળો ભાગ (1888).

જ્યોતિષવિદ્યા એ વ્યવસ્થાઓ, પરંપરાઓ, અને માન્યતાઓનું જૂથ છે, જે ઠરાવે છે કે આકાશી પદાર્થોની સંરચનાની સંબંધિત સ્થિતિ અને સંબંધિત વિગતો વ્યક્તિત્વ, માનવ બાબતો અને અન્ય પાર્થિવ બાબતોની માહિતી પૂરી પાડી શકે છે. જ્યોતિષવિદ્યાના અભ્યાસુઓને જ્યોતિષ કહેવાય છે.

જ્યોતિષીઓ માને છે કે આકાશી પદાર્થોની હિલચાલ અને સ્થિતિઓ પૃથ્વી પરના જનજીવન પર સીધો પ્રભાવ પાડે છે અથવા તો માનવ પર અનુભવાયેલી ઘટનાઓને મળતી આવે છે. ^[૧] આધુનિક જ્યોતિષીઓ જ્યોતિષવિદ્યાને એક સંકેતાત્મક ભાષા,^[૨]^[૩]^[૪] કલાના સ્વરૂપ અથવા અનુમાનના સ્વરૂપ તરીકે ઓળખાવે છે. ^[૫]^[૬] વ્યાખ્યાઓમાં તફાવત હોવા છતા જ્યોતિષવિદ્યામાં સર્વસામાન્ય માન્યતા એ છે કે આકાશી પદાર્થોની ગોઠવણી ભૂતકાળના અને વર્તમાન ઘટનાઓના અર્થઘટનમાં અને ભવિષ્યની આગાહીમાં સહાયરૂપ નીવડી શકે છે. વૈજ્ઞાનિકો જ્યોતિષવિદ્યાને ખોટી માન્યતા પર આધારિત વિજ્ઞાન અથવા અંધશ્રદ્ધા તરીકે ગણે છે. ^[૭]^[૮]^[૯]^[૧૦]

અસંખ્ય પરંપરાઓ અને પદ્ધતિઓ કે જે જ્યોતિષીય ખ્યાલ અપનાવે છે તેનો ઉદભવ 3જી સહસ્ત્રાબ્દીના પ્રારંભમાં અનુભવાયો હતો. જ્યોતિષવિદ્યાએ સંસ્કૃતિને આકાર આપવામાં અગત્યનો ભાગ ભજવ્યો હતો, અગાઉની ખગોળશાસ્ત્ર, વેદો,^[૧૧] અને વિવિધ પ્રણાલિઓ ઇતિહાસમાં જોવા મળે છે. હકીકતમાં, જ્યોતિષવિદ્યા અને ખગોળશાસ્ત્રમાં ઘણી અનુમાનીત જાણકારીની ઇચ્છા ખગોળવિદ્યાને લગતા નિરીક્ષણો માટે અનેક પ્રેરણારૂપ પરિબળોમાંના એ હતા. 18મી સદી સુધીમાં પુનરુજ્જીવનનો ઉદ્ધાર થયો તે પછીના ગાળા બાદ ખગોળશાસ્ત્ર જ્યોતિષવિદ્યાથી અલગ પડવાનો પ્રારંભ થયો હતો. આખરે, ખગોળશાસ્ત્ર પોતાની રીતે જ્યોતિષવિદ્યાની પાર્થિવ અસરોની પરવાહ કર્યા વિના જ્યોતિષીય ઉદ્દેશો અને અસાધારણતાના પ્રયોગમૂલક અભ્યાસ તરીકે અલગ પ્રસ્થાપિત થયું હતું.

"એસ્ટ્રોલોજી" શબ્દ લેટિન શબ્દ એસ્ટ્રોલોજિયા ("એસ્ટ્રોનોમિ"), પરથી આવ્યો છે ^[૧૨] જે ગ્રીક નામ αστρολογία પરથી લેવામાં આવ્યો હતો : ἄστρον, એસ્ટ્રોન ("નક્ષત્ર" અથવા "તારો") અને -λογία, -લોગીયા ("નો અભ્યાસ").

મૂળ માન્યતાઓ

પ્રાચીન વિશ્વમાં જ્યોતિષવિદ્યાની મૂળ માન્યતાઓ અસ્તિત્વમાં હતી અને તેનો સાર હર્મેટિક સિદ્ધાંતમાં આપેલો છે કે, "ઉપર મુજબ, તેવું જ નીચે પ્રમાણે". ટાયકો બ્રાહ જ્યોતિષવિદ્યામાં તેમના અભ્યાસોને સંક્ષિપ્ત કરવામાં સમાન શબ્દપ્રયોગોનો ઉપયોગ કરતા હતા: સસ્પીસિએન્ડો ડેસ્પીસિયો , "ઉપર જોવાથી હું નીચેનું જોવું છું". ^[૧૩]સ્વર્ગમાં જે ઘટના ઘટે છે તે પૃથ્વી પરનું પ્રતિબિંબ હોય છે તેવો સિદ્ધાંત હોવા છતાં તે વિશ્વમાં જ્યોતિષવિદ્યાની પરંપરાઓમાં એક સમયે થઇ હતી, પશ્ચિમમાં ઐતિહાસિક રીતે જ જ્યોતિષીઓમાં જ્યોતિષવિદ્યાની પાછળની કાર્યપદ્ધતિના પ્રકાર અંગે ચર્ચા થઇ હતી. આકાશી સંચરચના ઘટનાઓના ફક્ત સંકેતો અથવા ભવિષ્યનું સુચક ચિહ્ન છે અથવા તો કેટલાક પરિબળો અથવા પદ્ધતિ દ્વારાનું ખરેખર કારણ છે કે કેમ તેનો ચર્ચામાં સમાવેશ થતો હતો. ^{[સંદર્ભ આપો]}

આઇઝેક ન્યૂટનની ગુરુત્વાકર્ષણના સનાતન સિદ્ધાંતના વિકાસ દ્વારા સૌપ્રથમ આકાશી પદ્ધતિ અને પાર્થિવ લાક્ષણિકતા વચ્ચેના જોડાણની શોધ કરવામાં આવી હોવા છતાં, આકાશી પદાર્થોની ગુરુત્વાકર્ષણની અસરો કે જે જ્યોતિષીય સામાન્યકરણ માટે જવાબદાર છે તેને વૈજ્ઞાનિક સંશોધન દ્વારા આધાર આપવામાં આવ્યો નથી કે તેની મોટા ભાગના જ્યોતિષીઓ દ્વારા તરફેણ કરવામાં આવી નથી તેવો દાવો કરવામાં આવ્યો નથી.^{[સંદર્ભ આપો]}

મોટા ભાગની જ્યોતિષીય પરંપરાઓ સંબંધિત સ્થિતિઓ અને અન્ય વિવિધ વાસ્તવિક અથવા આકાશી સંરચના જેવા અર્થ પર અને સાંકેતિક અથવા ગણતરીપૂર્વકની આકાશી પદ્ધતિ જેમ કે જે સમયે અને સ્થળે ઘટનાનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો હતો તેની પર આધારિત છે. તેમાં મોટે ભાગે જ્યોતિષીય ગ્રહો, લઘુ ગ્રહ, એસ્ટેરોઇડ(મંગળ અને ગુરુની કક્ષાઓ વચ્ચેના સંખ્યાબંધ નાના ગ્રહોમાંનો કોઇ એક ગ્રહ ; તારાના આકારનું), તારાઓ, ચંદ્ર છેદબિંદુ, અરેબિક વિસ્તારો અને કાલ્પનિક ગ્રહોનો સમાવેશ થાય છે. આ પ્રકારની સ્પષ્ટ સ્થિતિઓ માટે સંદર્ભની રચના ઉષ્ણકટિબંધીય અથવા સાઇડરિયલ (તારાનું (ની ગતિ) વડે મપાતું કે નકક્કી થતું) હાથ પર રહેલા 12 ચિહ્નોની રાશિ દ્વારા નક્કી થાય છે અને અન્યમાં સ્થાનિક સરહદ (ચડતી-ઉતરતી ધરીઓ) અનેમધ્યાકાશ-ઇમુમ કોએલી ધરીઓનો સમાવેશ થાય છે. આ બાદમાં (સ્થાનિક)રચના વધુમાં 12 જ્યોતષીય ગૃહોમાં ફેરવાઇ ગઇ હતી. વધુમાં, જ્યોતિષીય તબક્કાઓનો ઉપયોગ જન્માક્ષરમાં રહેલા વિવિધ આકાશી રચના અને ખૂણા વચ્ચે ભૌમિતિક/કોણીય સંબંધો નક્કી કરવા માટે થાય છે.

પશ્ચિમી પરંપરામાં અનુમાનીત જ્યોતિષવિદ્યામાં મુખ્ય બે પદ્ધતિઓ લાગુ પડે છે: જ્યોતિષીય સંક્રમણ અને જ્યોતિષીય પ્રગતિ. જ્યોતિષીય સંક્રમણ ગ્રહોની આગળ ધપતી ચાલ છે જેનું તેમની અગત્યતા પ્રમાણે અર્થઘટન થયેલું હોય છે કેમ કે તેઓ અવકાશ અને જન્માક્ષર વચ્ચે સંક્રમણ કરે છે. જ્યોતિષીય પ્રગતિમાં જન્માક્ષર નિશ્ચિત પદ્ધતિઓમાં આગળ ધપેલા હોય છે. વેદિક જ્યોતિષવિદ્યામાં, પ્રવાહનો નિષ્કર્ષ કાઢવા માટે ગ્રહોના ગાળા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત હોય છે, જ્યારે સંક્રમણનો ઉપયોગ નોંધપાત્ર ઘટનાઓનો સમય નોંધવા માટે થાય છે. મોટા ભાગના પશ્ચિમી જ્યોતિષીઓ ખરખર ઘટનાની આગાહી કતા નથી, પરંતુ તેને બદલે સામાન્ય પ્રવાહો અન વિકાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. તુલનાત્મક રીતે, વેદિક જ્યોતિષો પ્રવાહો અને ઘટના એમ બન્નેની આગાહી કરે છે. સંશયકારો એવી રીતે પ્રતિભાવ આપે છે કે આ પશ્ચિમી જ્યોતિષીઓની આ કવાયત તેમને ખાતરીવાળી આગાહી કરવાથી દૂર રાખવામાં સહાય કરે છે અને તેમના હેતુને અનુરૂપ અગત્યતાને લવાદી અને બિનસંબંધિત ઘટનાઓને સાથે જોડવાની ક્ષમતા પ્રદાન કરે છે. ^[૧૪]

ભૂતકાળમાં, જ્યોતિષીઓએ ઘણી વખત આકાશી પદાર્થોના નજીકથી નિરીક્ષણ પર અને તેમની હલચલના ચાર્ટીંગ પર વિશ્વાસ મૂક્યો છે. વર્તમાન જ્યોતિષીઓ ખગોળશાસ્ત્રી દ્વારા પૂરી પાડવામાં આવેલી માહિતીનો ઉપયોગ કરે છે જે જ્યોતિષીય કોષ્ટકો કે જેને પંચાગ^[૧૫] કહેવાય છે તે જથ્થા પર પ્રસ્થાપિત હોય છે, તે સમય મારફતે આકાશી સંરચનાના બદલાતા રાશિચક્રની સ્થિતિ દર્શાવે છે.

પરંપરાઓ

જ્યોતિષવિદ્યાની અસંખ્ય પરંપરાઓ છે, જેમાંની અમુક સંસ્કૃતિઓ વચ્ચે જ્યોતિષીય માન્યતાના પ્રસારણને કારણે સમાન લક્ષણો ધરાવે છે. અન્ય પરંપરાઓ એકલતામાં વિકસાવવામાં આવી હતી અને અલગ માન્યતાઓ ધરાવે છે, જો કે તેઓ પણ સમાન જ્યોતિષીય સ્ત્રોતો પરના ચિત્રના કારણે કેટલાક સમાન લક્ષણો ધરાવે છે.

વિિ=== પ્રવર્તમાન પરંપરાઓ === વર્તમાન જ્યોતિષીયો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી મુખ્ય પરંપરાઓ હિન્દુ જ્યોતિષવિદ્યા (Jyotiṣa), પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યા , અને ચાઇનીઝ જ્યોતિષવિદ્યા છે. વેદિક અને પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યા જ્યોતિષવિદ્યાની જન્માક્ષર આધારિત પદ્ધતિની જેમ સમાન વંશપરંપરા ધરાવે છે, એ બન્ને પરંપરાઓમાં જ્યોતિષીય ચાર્ટ અથવા જન્માક્ષર પર ભાર મૂકે છે, જે ઘટનાના સમયે સૂર્ય, ચંદ્ર અને ગ્રહોની સ્થિતિ પર ઘટના આધારિત માટે આકાશી ઘટનાઓનું નિરૂપણ છે. જોકે, વેદિક જ્યોતિષવિદ્યા સાઇડરિયલ અથવા નિશ્ચિત અથવા નક્ષત્ર રાશિનો ઉપયોગ કરે છે, જે રાશિના ચિહ્નને તેમના મૂળભૂત નક્ષત્ર સાથે જોડે છે, જ્યારે પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યા ઉષ્ણકટીબંધીય અથવા મૌસમી રાશિનો ઉપયોગ કરે છે. જેનું ચક્ર 25,686 વર્ષો જેટલું લાંબુ છે તેવા વિષુવકાળ અલનચલન, જે દરમિયાન ધ્રુવના ખૂણાઓ વર્તુળોની રચના કરે છે તેના કારણે સદીઓ વીતતા પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યામાં 12 રાશિઓ તેમના મૂળ નક્ષત્રની જેમ આકાશનો સમાન ભાગ દર્શાવતા નથી. તેની અસરરૂપે, ચિહ્નો અને નક્ષત્ર વચ્ચેની કડી પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યા આશરે 222ની સદીમાં તૂટી ગઈ હતી, જ્યારે વેદિક જ્યોતિષવિદ્યામાં નક્ષત્રનું સૌથી વધુ અગત્યતા રહી છે. બે પરંપરાઓ વચ્ચેના તફાવતમાં અન્યોમાં 27 (અથવા 28) નક્ષત્રના અથવા ચંદ્ર જૂથનો સમાવેશ કરે છે, બન્ને 13 અને 1/3 ડિગ્રી પહોળા હોય છે, જેનો ભારતમાં વેદિકના સમયથી ઉપયોગ કરવામાં આવે છે અને ગ્રહોના સમયગાળાની પદ્ધતિ દશાંશ તરીકે ઓળખાય છે.

ચાઇનીઝ જ્યોતિષવિદ્યામાં તદ્દન અલગ પ્રકારની પરંપરા વિકસી છે. પશ્ચિમી અને ભારતીય જ્યોતિષવિદ્યાની વિરુદ્ધમાં, બાર રાશિઓના ચિહ્નો આકાશને અલગ પાડતા નથી, પરંતુ આકાશી વિષુવવૃત્તને અલગ પાડે છે. ચીને એક પદ્ધતિ વિકસાવી હતી જેમાં, દરેક ચિહ્ન દિવસ પર આધિપત્ય ધરાવતા બાર બે કલાકમાંના એક જેવી અને 12 મહિનામાંથી એક જેવી સમાનતા ધરાવે છે. રાશિનું દરેક ચિહ્ન અલગ અલગ વર્ષ પર આધિપત્ય ધરાવે છે અને 60 (12x5)ની વર્ષિક સાયકલ આપવા માટે ચાઇનીઝ કોસ્મોલોજીના પાંચ તત્વો આધારિત પદ્ધતિ સાથે મિશ્રણ ધરાવે છે. શબ્દ ચાઇનીઝ જ્યોતિષવિદ્યા અહીં સરળતા માટે ઉપયોગમાં લેવાયો છે, પરંતુ સમાન પ્રકારની પરંપરાના ભાગ કોરીયા, જાપાન, વિયેતનામ, થાઇલેન્ડ અને અન્ય એશિયન દેશોમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે તેવું પ્રસ્થાપિત કરવું જ જોઇએ. એવું દેખાય છે કે તે વધુ પ્રાચીન જ્યુપીટેરીયન જ્યોતિષવિદ્યાની પદ્ધતિનો અવશેષ છે, આ જ્યોતિષીય પદ્ધતિ મુખ્યત્વે ગુરુની હલચલ પર આધારિત છે, જે દરેક 11.89 વર્ષોએ સૂર્યને સ્પર્શે છે.

પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યા એ અગાઉની ભારતીય/વેદિક અને ઇજીપ્તીયન શાળાઓની જાણકારીનું પરિણામ છે (દરેકેને પોતાની રીતે વિકસાવવામાં આવી હતી અને પછીના બેબીલોનિયન પ્રભાવની અસરો દર્શાવતી નથી) તેને પ્રથમ પર્શીયા/બેબીલોનમાંથી પસાર થવામાં મિશ્રણ અને સરળીકરણ કરાયા છે અને બાદમાં ગ્રીસ અને યુરોપમાં પણ તેમજ કરવામાં આવ્યા હતા. વર્તમાન સમયમા, આ પરંપરાઓ એક બીજાની તદ્દન નજીક આવી છે, ભારતીય અને ચાઇનીઝ જ્યોતિષવિદ્યા નોંધપા6 રીતે જ પશ્ચિમ સુધી પથરાયેલી છે, જ્યારે પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યાની આધુનિક કલ્પનાની સતર્કતા હજુ પણ ફક્ત એશિયા સુધી જ સીમીત છે અને તેને ઉપયોગી માનવામાં આવતી નથી. પશ્ચિમી દુનિયામાં જ્યોતિષવિદ્યા આધુનિક સમયમાં કેટલાકમાં વૈવિધ્યકૃત્ત છે. નવી હલચલો દેખાઇ છે કે જેણે વધુ અલગ પ્રકારના ખ્યાલો, જેમ કે મધ્યબિન્દુ પર ભારે ધ્યાન અથવા વધુ મનોવૈજ્ઞાનિક ખ્યાલ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે વધુ તાજેતરની પરંપરાગત જ્યોતિષવિદ્યાને ધ્યાનમાં લીધી નથી. કેટલીક તાજેતરની પશ્ચિમી પ્રગતિઓમાં આધુનિક ઉષ્ણકટિબંધ અથવા સાઇડરિયલ જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષશવિદ્યાનો સમાવેશ કરે છે, તેમાં નક્ષત્રો અને તારા અથવા પોઇન્ટ આધારિત જ્યોતિષવિદ્યા (મૂળભૂત ગ્રહ લક્ષણો, જેમ કે પેરિહિલીયન્સ (સૂર્યની કક્ષામાંનું નજીકમાં નજીકનું બિંદુ) અને એફેલિયોન્સ (સૂર્યની કક્ષામાંનું દૂરનું બિંદુ), અને મધ્ય બિંદુઓ કે કે પૃથ્વીના ગ્રહણ પ્લેનમાં ગ્રહોના ક્રાંતિકારી પ્લેનના વલણને કારણે પરિણમે છે); હિલીયસેન્ટ્રીક જ્યોતિષવિદ્યા, કોસ્મોબાયોલોજી; મનોવૈજ્ઞાનિક જ્યોતિષવિદ્યા; સૂર્ય ચિહ્નવાળી જ્યોતિષવિદ્યા; હમ્બર્ગ સ્કુલ ઓફ એસ્ટ્રોલોજી; અને યુરેનિયન જ્યોતિષવિદ્યા, હંમ્બર્ગ સ્કુલના પેટાજૂથ છે.

ઐતિહાસિક પરંપરાઓ

તેના લાંબા ઇતિહાસ દરમિયાન, જ્યોતિષવિદ્યા ઘણા ધર્મોમાં અગત્યની બની ગઇ છે અને તેમા પ્રગતિ અને ફેરફારો ચાલુ છે. એવી કેટલીક જ્યોતીષીય પરંપરાઓ છે જે ઐતિહાસિક રીતે અગત્યની છે પરંતુ, મોટે ભાગે વપરાશમાંથી બહાર નીકળી ગઇ છે. જ્યોતિષીઓ હજુ પણ તેમાં રસ ધરાવે છે અને તેને અગત્યના સ્ત્રોત તરીકે ગણાવે છે. જ્યોતિષવિદ્યાની ઐતિહાસિક અગત્યતા ધરાવતી પરંપરાઓમાં આરબ અને પર્શીયન જ્યોતિષવિદ્યા (મધ્યયુગીન, પૂર્વ નજીક); બેબીલોનીયન જ્યોતિષવિદ્યા (પ્રાચીન, પૂર્વ નજીક); ઇજિપ્તીયન જ્યોતિષવિદ્યા; હેલ્લેન્સિસ્ટિક જ્યોતિષવિદ્યા (શિષ્ટ પુરાકાલ); અને મયાન જ્યોતિષવિદ્યાનો સમાવેશ થાય છે.

વિશેષ પરંપરાઓ

17મી સદીની મધ્યયુગીન રસાયન વિજ્ઞાન વાંચન સામગ્રીમાંથી તારણ અને પ્રતિક - કેનેમ દિગબાય.

ઘણી રહસ્યમય અથવા વિશેષ પરંપરાઓ જ્યોતિષવિદ્યા સાથ જોડાણ ધરાવે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, જેમ કે કબ્બાલાહ, આમાં જે હિસ્સેદારો જ્યોતિષવિદ્યાના તત્વોને તેની પોતાની પરંપરાઓમા ઢાળે છે તેનો સમાવેશ થાય છે. અન્ય કિસ્સાઓમાં, ઘણા જ્યોતિષીઓએ તેમની પોતાની જ્યોતિષવિદ્યાના પ્રયત્નમાં અન્ય પરંપરાઓને સામેલ કરી છે અને જ્યોતિષવિદ્યા તે પરંપરાઓમાં ભળી ગઇ છે. વિશેષ પરંપરાઓમાં, મર્યાદિત નહી પરંતુ નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે, મધ્યયુગીન રસાયન વિજ્ઞાન, ચિરોમેન્સી (સામુદ્રિક–હસ્તરેખા વિજ્ઞાન), કબ્બાલિસ્ટીક જ્યોતિષવિદ્યા, તબીબ જ્યોતિષવિદ્યા, અંકશાસ્ત્ર, રસિક્રુસિયન અથવા "રોઝ ક્રોસ", અને ટેરોટ ડિવાઇનેશનનો સમાવેશ થાય છે.

ઐતિહાસિક રીતે, પશ્ચિમી દુનિયામાં મધ્યયુગીન રસાયણ વિજ્ઞાન ખાસ કરીને પરંપરાગત બેબીલોનીન ગ્રીક શૈલીની જ્યોતિષવિદ્યા સાથે જોડાયેલી અને ગૂંથાયેલી છે; અસંખ્ય રીતે તેઓ એક બીજા સાથે ગૂઢવિદ્યા અથવા ગુપ્ત જાણકારી માટે જોડાયેલાની જેમ બંધાયેલા છે. ^[૧૬] જ્યોતિષવિદ્યાએ ભૂતકાળથી આજ દિન સુધી મધ્યયુગીન રસાયણ વિજ્ઞાનના ચાર પ્રાચીન તત્વોના ખ્યાલને ઉપયોગમાં લીધો છે. પરંપરાગત રીતે, પ્રાચીન સમયમાં જાણીતા સાત ગ્રહોમાંના દરેક સંકળાયેલા હતા, ની પર પ્રભુત્વ ધરાવતા હતા અને ચોક્કસ પ્રકારની ધાતુ ધરાવતા હતા. ^[૧૭]

જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યા

જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યા એ એવી પદ્ધતિ છે જે ભૂમધ્ય પ્રદેશ અને ખાસ કરીને હેલેન્સિસ્ટિક ઇજિપ્તમાં બીજી સદીના અંતમાં અથવા પહેલી સદીના પ્રારંભમાં વિકસી હોવાનો દાવો છે. ^[૧૮] જોકે, જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યાનો પ્રાચીન સમયથી જ ભારતમાં ઉપયોગ થતો આવ્યો છે અને વેદિક જ્યોતિષવિદ્યા એ વિશ્વમાં જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યાનું અસ્તિત્વ ધરાવતું જૂનામાં જૂનું સ્વરૂપ છે. ^[૧૧] આ પરંપરા જે તે સમયમાં ચોક્કસ ક્ષણો માટે સર્જવામાં આવેલા સ્વર્ગના અથવા જન્માક્ષરના બે દ્રષ્ટિકોણ વાળા ડાયાગ્રામને લાગે વળગે છે. નિયમો અને માર્ગદર્શિકાઓના ચોક્કસ જૂથને આધારે તે ક્ષણે આકાશી સંરચનાની ગોઠવણીમાં રહેલા મૂળ અર્થનું અર્થઘટન કરવા ત્યાર બાદ ડાયાગ્રામનો ઉપયોગ કરાયો હતો. જન્માક્ષરની ગણતરી સામાન્ય રીતે જે તે વ્યકિતના જન્મના સમય અથવા લગ્નજીવનના પ્રારંભ અથવા ઘટનાને ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવતી હતી, કારણ કે તે સમયે સ્વર્ગની ગોઠવણી પ્રશ્નમાં રહેલા વિષયના પ્રકારને નક્કી કરે છે તેવું માનવામાં આવતું હતું. અન્ય પરંપરાઓથી આ જ્યોતિષવિદ્યાના સ્વરૂપને અલગ પાડતું હોય તેવું લક્ષણ પૂર્વીય સરહદની ડિગ્રીની ગણતરી છે, જે ગ્રહણના અસ્તમાંથી નિરીક્ષણ હેઠળની ચોક્કસ ક્ષણોમાં ઉદભવે છે, નહી તો તેને ચડતી પ્રક્રિયા તરીકે ઓળખવામાં આવી હોત. જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યા એ આફ્રિકા, ભારત, યુરોપ અને મધ્ય પૂર્વમાં જ્યોતિષવિદ્યાનું અત્યંત પ્રભાવશાળી અને પ્રસરેલુ સ્વરૂપ છે. મધ્યયુગ અને અત્યંત આધુનિક જ્યોતિષવિદ્યાની પશ્ચિમી પરંપરાઓ હેલેનીસ્ટિક મૂળ ધરાવે છે.

જન્માક્ષર

મધ્યથી જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યા અને તેની શાખાઓ જન્માક્ષર અથવા જ્યોતિષીય ચાર્ટની ગણતરી છે. આપેલા સમય અને સ્થળ અનુસાર પૃથ્વી પરના સ્થળ લાભથી સ્વર્ગમાં આકાશી સંરચનાની દેખીતી સ્થિતિ આ બે દ્રષ્ટિકોણીય ડાયાગ્રામેટિકની રજૂઆત દર્શાવે છે. જન્માક્ષરને પણ બાર અલર આકાશી ગૃહોમાં વિભાજિત કરવામાં આવ્યા છે, જે જીવનના વિવિધ વિસ્તારોનું આધિપત્ય કરે છે. જન્માક્ષર તૈયાર કરવામાં જે ગણતરી કરવામાં આવે છે તેમાં અંકગણિત અને સરળ ભૂમિતિનો સમાવેશ થાય છે, જેનો ઉપયોગ ખગોળીય કોષ્ટકોના આધારે ઇચ્છીત તારીખો અને સમય પર સ્વર્ગની સંરચનાનાની દેખીતી સ્થિતિ દર્શાવવામાં થાય છે. પ્રાચીન હેલેનીસ્ટિક જ્યોતિષવિદ્યામાં જન્માક્ષરના પ્રથમ આકાશી ગૃહોમાં ચડતી સીમા મુકરર કરવામાં આવી છે. ચડતી માટે ગ્રીકમાં શબ્દ હોરસ્કોપ્સ હતો, જેન પરથી હોરસ્કોપ મેળવવામાં આવ્યું છે. વર્તમાન સમયમાં, આ શબ્દનો એકંદર રીતે જ્યોતિષીય ચાર્ટનો ઉલ્લેખ કરવા માટે ઉપયોગ થાય છે.

જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યાની શાખાઓ

જન્માક્ષર આધારિત જ્યોતિષવિદ્યાની પરંપરાઓને ચાર શાખાઓમાં વિભાજિત કરી શકાય જેનો દરેક ચોક્કસ વિષય અથવા હેતુ તરફ નિર્દેશ કરી શકાય. ઘણી વખત આ શાખાઓ તરકીબોના વિશિષ્ટ જૂથનો અથવા વિવિધ વિસ્તાર તરફ પદ્ધતિના અગત્યના સિદ્ધાંતના વિવિધ રીતોનો ઉપયોગ કરે છે. ઘણ અન્ય પેટાજૂથો અને જ્યોતિષવિદ્યાની રીતો આ ચાર મૂળ શાખાઓમાંથી લેવામાં આવી છે.

જ્યોતિષવિદ્યાનો ઉદભવ એ વ્યક્તિગત અને તેમના જીવનના અનુભવ વિશે માહિતી મેળવવા માટેનો વ્યક્તિના જન્મ ચાર્ટનો અભ્યાસ છે. કેટાર્કિક જ્યોતિષવિદ્યામાં ચુટણીત્વ અને ઘટના જ્યોતિષવિદ્યાનો સમાવેશ થાય છે. અગાઉના લોકો જ્યોતિષવિદ્યાનો સાહસ કે કારોબાર શરૂ કરવા માટે અત્યંત પવિત્ર ક્ષણ તે નક્કી કરવા માટે ઉપયોગ કરતા હતા અને બાદમાં ક્યા સમયે જે તે ઘટનાએ સ્થાન લીધું હતું તેના વિશે સમગ્ર વસ્તુ જાણવા માટે ઉપયોગ થતો હતો. હોરારી જ્યોતિષવિદ્યાનો ઉપયોગ જ્યોતિષ સામે રહેલા પ્રશ્નના ઉકેલ માટે જે તે ક્ષણના ચાર્ટના અભ્યાસ દ્વારા ચોક્કસ પ્રશ્નના જવાબ માટે કરવામાં આવતો હતો. મુન્ડેન અથવા વૈશ્વિક જ્યોતિષવિદ્યા એ વૈશ્વિક ઘટનાઓની જ્યોતિષવિદ્યાઓની રીત છે, જેમાં હવામાન, ભૂકંપ અને સમ્રાજ્યની ચડતી અને પડતી અથવા ધર્મોનો સમાવેશ થાય છે. તેમાં જ્યોતિષીય વય, જેમ કે કુંભની વય, મીનરાશિની વય અને તે રીતે આગળનો સમાવેશ થાય છે. દરેક વય લંબાઇમાં આશરે 2,150 વર્ષોની છે અને ઘણા લોકો મોટી ઐતિહાસિક વય તેમજ વિશ્વમાં પ્રવર્તમાન પ્રગતિઓની ગણના કરવા અને વર્ણવવા માટે આ મોટા પાયે વયનો ઉપયોગ કરે છે.

ઇતિહાસ

મોટા ભાગના લોકો માને છે કે જ્યોતિષીય સિદ્ધાંતો અને પદ્ધતિઓમાંથી ઘણી ખરી એશિયા, યુરોપ અને મધ્ય પૂર્વમાં બાદમાં વિકસી હશે તે પ્રાચીન બેબીલોનીયન્સમાં મળી આવી હતી અને તેમના આકાશી લક્ષણો આશરે બીજી સહસ્ત્રાબ્દીના મધ્યમાં એકત્ર થવાનો પ્રારંભ થયો હતો. ^[૧૯] તેઓ માનતા હતા કે આ આકાશી લક્ષણો બાદમાં સીધી રીતે કે આડકતરી રીતે બેબેલોનીયન્સ અને એસિરીયન્સ દ્વારા અન્ય વિસ્તારો જેમ કે ભારત, મધ્ય પૂર્વ, અને ગ્રીસમાં પ્રસર્યા હતા, જ્યાં તેઓ અગાઉથી જ અસ્તિત્વ ધરાવતા જ્યોતિષવિદ્યાના સ્થાનિક સ્વરૂપ સાથે ભળી ગયા હતા. ^[૨૦] આમ બેબીલોનીયન જ્યોતિષવિદ્યા ગ્રીસમાં પ્રાથમિક રીતે ચતુર્થ સદીના મધ્યમાં સ્થળાંતર થઇ હતી અને ત્યાર બાદ બીજી સદીના અંતમાં અથવા પહેલી સદીના પ્રારંભમાં એલેક્ઝા્ડ્રીયનના વિજય બાદઆ બેબીલોનીયન જ્યોતિષવિદ્યા જન્માક્ષરને લગતી જ્યોતિષવિદ્યાનું સર્જન કરવા માટે ડિકેનિક જ્યોતિષવિદ્યાની ઇજીપ્તીયન પરંપરા સાથે ભળી ગઇ હતી. જ્યોતિષવિદ્યાનું નવું સ્વરૂપ કે જે એલેક્ઝેન્ડ્રીયાના ઇજિપ્તના મૂળમાં હોવાનું દેખાય છે, તે યુરોપ, મધ્ય પૂર્વ અને ભારતમાં પ્રાચીનમાં વિશ્વમાં ફેલાયું હતું.

આધુનિક યુગ પહેલા

ખગોળશાસ્ત્ર અને જ્યોતિષવિદ્યા વચ્ચેનો તફાવત સ્થળે સ્થળે અલગ અલગ પડે છે; તે મજબૂત રીતે પ્રાચીન ભારત, ^[૨૧] પ્રાચીન બેબીલોનીયા અને મધ્યયુગીન યુરોપ સાથે જોડાયેલા છે, પરંતુ હેલેનીસ્ટિક દુનિયામાં અલગ પડી ગયા હતા. જ્યોતિષવિદ્યા અને ખગોળશાસ્ત્ર વચ્ચેનો પ્રથમ અર્થ નિર્ધારણ તફાવત 11મી સદીમાં પર્સીયન ખગોળશાસ્ત્રી અબુ રેહાન અલ બિરુની^[૨૨] દ્વારા આપવામાં આવ્યો હતો.

જ્યોતિષીય પ્રત્યનો દ્વારા મેળવેલી જ્યોતિષીય જાણકારીની પદ્ધતિ ઐતિહાસિક રીતે વિવિધ સંસ્કૃતિઓમાં વારંવાર ઉપયોગ કરાયો હતો, જેમાં પ્રાચીન ભારતથી લઇને જૂના માયા સિવીલાઇઝેશન અને મધ્યયુગીન યુરોપનો સમાવેશ થાય છે. આ ઐતિહાસિક યોગદાનને કારણે જ્યોતિષવિદ્યાને અમુક પ્રવાહ જેમ કે મધ્ય યુગીન રસાયણ શાસ્ત્રની સાથે પ્રોટોસાયંસ પણ કહેવાય છે.

આધુનિક યુગ પહેલા જ્યોતિષવિદ્યા પણ ટીકામાંથી બહાર રહી ન હતી; તેને વારંવાર હેલેનીસ્ટિક સંશયકારો, ચર્ચ સત્તાવાળાઓ, અને મધ્યયુગીન મુસ્લિમ ખગોળશાસ્ત્રીઓ જેમ કે અલ ફરાબી (અલફારાબિયસ), આઇબીએન અલ હેથામ (અલ્હાઝેન), અબુ રેહાન અલ બિરુની, એવીસેન્ના અને એવેરોસ દ્વારા પડકારો ફેંકવામાં આવ્યા હતા. જ્યોતિષવિદ્યાને રદિયો આપવાના તેમના કારણો ઘણી વખત વૈજ્ઞાનિકો (જ્યોતિષીયો દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતી રીત પ્રયોગમૂલકને બદલે કાલ્પનિક હોવાને કારણે) અને ધાર્મિકો (જૂના ઇસ્લામિક વિદ્વાનોના કારણો સાથે સંઘર્ષ)એમ બન્ને માટે યોગ્ય હતા. ^[૨૩] આઇબીએન ક્વાય્યીમ અલ જોઝીયા (1292–1350)એ, તેમના મિફતાહ દાર અલ સાકાડાહ માં, જ્યોતિષવિદ્યા અને અનુમાનને રદિયો આપવા માટે પ્રયોગમૂલક દલીલોનો ઉપયોગ કર્યો હતો. ^[૨૪]

અનેક આગળ પડતા વિચારકો, તત્વજ્ઞાની અને વૈજ્ઞાનિકો જેમ કે ગાલેન, પેરાસેલ્સસ, ગિરોલામો કાર્ડન, નિકોલસ કોપરનિકસ, તાકી અલ દીન, ત્યાચો બ્રાહે, ગેલિલિયો ગેલિલી, જોહન્સ કેપ્લર, કાર્લ જંગ અને અન્યોએ, જ્યોતિષવિદ્યાનો ઉપયોગ કર્યો હતો કે નોંધપાત્ર રીતે યોગદાન આપ્યું હતું. ^[૨૫]^[૨૬]

આધુનિક દ્રષ્ટિકોણો

જ્યોતિષીય પ્રયત્નમાં આધુનિક સમયમાં વિવિધ શોધો થઇ છે.

પશ્ચિમ

20મી સદીના મધ્યમાં ઓલફ્રેડ વિટ્ટ અને ત્યાર બાદ, રેઇનહોલ્ડ એબર્ટીન મધ્યબિંદુઓનો ઉપયોગ કરવામાં અગ્રેસર રહ્યા હતા જન્માક્ષર આધારિત પૃથ્થકરણમાં (જુઓ મિડપોઇન્ટ (જ્યોતિષવિદ્યા)) 1930થી 1980ના દાયકા સુધી દેન રુધ્યાર, લિઝ ગ્રીન અને સ્ટીફન અરોયો સહિતના જ્યોતિષીઓ મનોવૈજ્ઞાનિક પૃથ્થકરણ માટેની જ્યોતિષશાસ્ત્રના ઉપયોગમાં અગ્રેસર રહ્યા હતા, ત્યાર બાદ અગ્ર મનોવૈજ્ઞાનિક કાર્લ જંગનો પણ સમાવેશ થાય છે. 1930માં, ડોન નેરોમેને "એસ્ટ્રજિયોગ્રાફી"ના નામ હેઠળ સ્થળ આધારિત જ્યોતિષવિદ્યાનું સ્વરૂપ યુરોપમાં વિકસાવ્યું હતું અને લોકપ્રિય બનાવ્યું હતું. 1970ના દાયકામાં અમેરિકન જ્યોતિષ જિમ લેવિસે એસ્ટ્રોકાર્ટોગ્રાફીના નામ હેઠળ વિવિધ ખ્યાલ વિકસાવ્યા હતા અને લોકપ્રિય બનાવ્યા હતા. બન્ને પદ્ધતિઓનો ઇરાદો સ્થળમાં ભેદભાવ દ્વારા વિવિધ જીવન પરિસ્થિતિને ઓળખી કાઢવાનો હતો.

વેદિક (હિન્દુ જ્યોતિષવિદ્યા)

ભારતીય જ્યોતિષવિદ્યા પશ્ચિમી જ્યોતિષશાસ્ત્ર કરતા અલગ અલગ રાશિચક્રનો ઉપયોગ કરે છે અને તે વેદિક વિજ્ઞાનની શાખા છે. ^[૨૭]^[૨૮] ભારતમાં, જ્યોતિષવિદ્યામાં લાંબા ગાળાથી સ્થાપિત બહળ પ્રમાણમાં ફેલાયેલી માન્યતા છે, અને સામાન્ય રીતે તેનો ઉપયોગ રોજીંદા જીવનમાં, ખાસ કરીને લગ્નો અને બીજું કારકીર્દી અને ચુંટણી પ્રક્રિયામાં અને કર્મિક જ્યોતિષવિદ્યામાં થાય છે. ^[૨૯]^[૩૦] 1960માં, એચ.આર. સેશાદ્રી આયરે, યોગી અને આવાયોગીના ખ્યાલ સહિતની પદ્ધતિ રજૂ કરી હતી. તેણે પશ્ચિમમાં સંશોધનલક્ષી જ્યોતિષોમાં રસ પેદા કર્યો હતો. 1990ના દાયકાના પ્રારંભમાં ભારતીય વેદિક જ્યોતિષ અને લેખક, વી.કે.ચૌધરીએ ઇન્ટરપ્રિટીંગ હોરોસ્કોપ માટે સિસ્ટમ્સ એપ્રોચની રચના કરી હતી અને વિકસાવ્યો હતો, જે જ્યોતિષ (અનુમાનીત જ્યોતિષવિદ્યા)^[૩૧] કે જે પદ્ધતિ "એસએ" તરીકે ઓળખાય છે અને જે લોકો જ્યોતિષ શીખવાનો પ્રયત્ન કરે છે તેને મદદરૂપ થાય છે. બાદમાં કે.એસ. ક્રિશ્નામૂર્તિએ ક્રિશ્નામૂર્તિ પદ્ધતિ સિસ્ટમ વિકસાવી હતી, જે સંબંધિત ગ્રહોની દશામાં તારાઓના પેટા વિભાજન દ્વારા તારા (નક્ષત્ર)ના પૃથ્થકરણ પર આધારિત હતી. આ પદ્ધતિ "કેપી" અને "સબ થિયરી" તરીકે પણ ઓળખાય છે. 2001માં, ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો અને રાજકારણીઓ ચર્ચા કરી હતી અને વિદેક જ્યોતિષવિદ્યામાં સંશોધન માટે ભંડોળ પૂરું પાડવા માટે રાજ્યના નાણાનો ઉપયોગ કરવા માટે વિવેચન કર્યું હતું. ^[૩૨]

વૈશ્વિક સંસ્કૃતિ પર અસરો

જ્યોતિષવિદ્યા પશ્ચિમ અને પૂર્વ સંસ્કૃતિઓ પર છેલ્લા ઘણા વર્ષોથી ભારે પ્રભુત્વ ધરાવે છે. મધ્ય યુગમાં, જ્યોતિષવિદ્યા, આકાશી ગોળાની પદ્ધતિ અને સંરચનામાં માનતા શિક્ષણવિંદો જાણકારીની પદ્ધતિનું અને વિશ્વનું પ્રતિબિંબ પાડતા હોવાનું માનવામાં આવે છે. વિશ્વના અનેક ભાગોમાં જ્યોતિષવિદ્યામાં મજબૂત માન્યતા છે: એક સર્વક્ષણમાં, 31 ટકા અમેરિકનોએ જ્યોતિષવિદ્યામાં માનતા હોવાનું પ્રદર્શિત કર્યું હતું, જ્યારે અન્ય એક અભ્યાસમાં 39 ટકા લોકો આ વિદ્યા વૈજ્ઞાનિક હોવાનું માનતા હતા. ^[૩૩]^[૩૪]

જ્યોતિષવિદ્યા ભાષા અને સાહિત્ય એમ બન્ને પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે. ઉદા. તરીકે, મધ્યયુગીન લેટિન ઇન્ફ્લુએન્શિયા માંથી ઇન્ફ્લુયએન્જાનો અર્થ પ્રભાવ થાય છે, તેનું આવું નામ એટલા માટે અપાયું હતુ કે એક વખત ડોકટરોએ ગ્રહો અને તારાઓના પ્રભાવને કારણે રોગચાળો હોવાનું માન્યુ હતું. ^[૩૫]. શબ્દ "ડિઝાસ્ટર" ઇટાલીયન શબ્દ ડિઝાસ્ટ્રો પરથી આવ્યો છે, જે નકારાત્મક ઉપસર્ગ ડિસ- અને લેટિન એસ્ટર "સ્ટ્રાર" પરથી મેળવવામાં આવ્યો છે, આમ અર્થ "ઇલ સ્ટેર્ડ"^[૩૬] વિશેષણ "લુનાટિક" (લુના/ચંદ્ર), "મર્ક્યુરીયલ" (બુધ), "વેનેરલ" (શુક્ર), "માર્શિયલ" (મંગળ), "જોવિયલ" (ગુરુ/જોવ), અને "સેટર્નાઇન" (શનિ) તમા જૂના શબ્દો છે જેનો વ્યક્તિગત લાયકાતો વર્ણવવા માટે ઉપયોગ થાય છે તે કદાચ મળતા આવે છે અથવા ગ્રહના જ્યોતિષીય લક્ષણો દ્વારા ભારે પ્રભાવ હેઠળ છે,તેમાંના કેટલાકના નામની પાછળ રોમન દેવતાનું નામ આવતં હોવાથી તેની પરથી મેળવવામાં આવ્યા છે. સાહિત્યમાં ઘણા લેખકો, વિખ્યાત જિયોફ્રે ચૌસર^[૩૭]^[૩૮]^[૩૯] અને વિલીયમ શેક્સપિયરે,^[૪૦]^[૪૧] તેમના પાત્રના જુસ્સાના વર્ણનમાં ચાલાકી અને રંગ ઉમેરવા માટે જ્યોતિષીય સંકેતોનો ઉપયોગ કર્યો હતો. તાજેતરમાં જ, માઇકલ વાર્ડે એવી દરખાસ્ત કરી હતી કે સી. એ. લેવિસે તેમની ક્રોનિકલ ઓફ નાર્નીયાને સાત આકાશના લક્ષણો અને સંકેતોમાં રંગી હતી. ઘણી વખત આ પ્રકારના સાહિત્યની સંપૂર્ણપણે પ્રશંસા કરવા માટે જ્યોતિષીય સંકેતાત્મકની સમજણી જરૂરી હોય છે.

કેટલાક વર્તમાન વિચારકોમાં વિખ્યાત કાર્લ જંગ,^[૪૨] જ્યોતિષવિદ્યાના અનુમાનીત દાવાઓમાં જરૂરી રીતે નહી પડતા દિમાગની દ્રષ્ટિએ જ્યોતિષવિદ્યાની વર્ણનાત્મક શક્તિમાં માને છે. શિક્ષણમાં જ્યોતિષવિદ્યા મધ્ય યુગીન યુરોપના યુનિવર્સિટી શિક્ષણમાં પ્રદર્શિત થાય છે, જેને સાત સ્પષ્ટ વિસ્તારોમાં વહેંચી નાખવામાં આવ્યું હતું, દરેક ચોક્કસ પ્રકારના ગ્રહ દ્વારા પ્રદર્શિત થતા હતા અને સાત વિપુલ કલા તરીકે ઓળખાતા હતા. દાંતે અલીઘેઇરીએ એવું અનુમાન કર્યું હતું કે આ કલાઓ, જે વિજ્ઞાનમાંથી પેદા થઇ છે તેને આજે આપણે ઓળખીએ છીએ, જે ગ્રહો જેવું જ સમાન માળખું ધરાવે છે. સંગીતમાં જ્યોતિષવિદ્યાના પ્રભાવનું અત્યંત જાણીતુ ઉદાહરણ બ્રિટીશ કંપોઝર ગુત્સવ હોસ્ટના ઓરકેસ્ટ્રલ સ્યુટ કે જેને "ધી પ્લાનેટસ" છે, જેનું માળખું ગ્રહોના જ્યોતિષીય સંકેતો પર આધારિત છે.

જ્યોતિષવિદ્યા અને વિજ્ઞાન

ફ્રાંસિસ બેકોન અને વૈજ્ઞાનિક ક્રાંતિના સમયમાં નવા જ ઉભરતા વૈજ્ઞાનિક પ્રવાહે પ્રયોગાત્મક નિરીક્ષણો પર આધારિત પદ્ધતિસરના પ્રયોગમૂલક આકર્ષણની પદ્ધતિ હસ્તગત કરી હતી. ^[૪૩] આ મુદ્દે, જ્યોતિષવિદ્યા અને ખગોળશાસ્ત્ર એક બીજાથી અલગ પડવાનું શરૂ થઇ ગયું હતું ; ખગોળશાસ્ત્ર અનેક મધ્ય વિજ્ઞાનોમાંનું એક બની ગયું હતું, જ્યારે જ્યોતિષવિદ્યાને વધુને વધુ રીતે ગૂઢવિદ્યા વિજ્ઞાન અથવા અંધશ્રદ્ધા તરીકે સહજ વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા જોવામાં આવ્યું હતું. આ અલગતાવાદ અઢારમી અને ઓગણીસમી સદીઓ સુધી વકર્યો હતો. ^[૪૪] ઢાંચો:Infobox Pseudoscience સમકાલીન વૈજ્ઞાનિકો જેમ કે રિચાર્ડ ડોકિન્સ અને સ્ટીફન હોકિંગે જ્યોતિષવિદ્યાને બિનવૈજ્ઞાનિક તરીકે ગણાવી હતી,^[૪૫]^[૪૬] અને એસ્ટ્રોનમિકલ સોસાયટી ઓફ ધ પેસિફિકના એન્ડ્રુ ફ્રેકનોઇ જેવાએ ખોટી માન્યતા પર આધારિત સિદ્ધાંત તરીકેનું લેબલ લગાવ્યું હતું. ^[૪૭] 1975માં, અમેરિકન હ્યુમનીસ્ટ એસોસિયેશને જે લોકો જ્યોતિષવિદ્યામાં વિશ્વાસ ધરાવતા હતા તેવાને અલગ પાડ્યા હતા અને આમ કરવાથી "તેમની માન્યતાઓ માટે કોઇ જ ચકાસેલો વૈજ્ઞાનિક પાયો ન હોવાની હકીકત છતા અને ખરેખર તેની વિરુદ્ધમાં મજબૂત પૂરાવો છે." ^[૪૮] ખગોળશાસ્ત્રી કાર્લ સાગન આ નિવેદન હસ્તાક્ષર માટે ઇચ્છા ધરાવતા ન હતા, એટલા માટે નહી કે તેમને લાગ્યું હતું કે જ્યોતિષવિદ્યા માન્ય છે, પરંતુ એટલા માટે કે તેમને નિવેદનનો સૂર સત્તાવાહક લાગ્યો હતો. ^[૪૯]^[૫૦] સાગને જણાવ્યું હતું કે તેઓ કદાચ નિવેદન પર હસ્તાક્ષર કરવા માટે તોજ રાજી થયા હોત કે જો તે જ્યોતિષીય માન્યતાઓના સૈદ્ધાંતિક મતનું વર્ણન કરતા હોત અને રદિયો આપતા હોત, જેમાં તેઓ માનતા હતા કે તેઓ કદાચ મનને મનાવી શક્યા હોત અને વહેંચવામાં આવેલા નિવેદન કરતા ઓછો વિવાદ ઉત્પન્ન કર્યો હોત. ^[૫૧]

થોડા સમય માટે જ્યોતિષવિદ્યાને વિજ્ઞાન તરીકે માનવામાં ન આવી હોવા છતા, 20મી સદીના પ્રારંભથી જ્યોતિષીઓ માટે સંશોધનનો નંધપાત્ર વિષય રહ્યો હતો. પ્રાથમિક જ્યોતિષવિદ્યામાં 20મી સદીના તેમના અભ્યાસમાં, ભૂતપૂર્વ જ્યોતિષી જ્યોતિષ ટીકાકાર જ્યોફ્રે ડીન તરફ વળ્યા હતા અને સહલેખકોએ આ હાથ ધરાયેલી બાર્ગેઇનીંગ સંશોધન પ્રવૃત્તિને મુખ્યત્વે જ્યોતિષીય સમાજમાં જ દસ્તાવેજી કરી હતી.^[૫૨]

સંશોધન

જ્યોતિષીય આગાહી અને કામગીરીયુક્ત વ્યાખ્યાયિત પરિણામો વચ્ચે આંકડાકીય અગત્યતા સંબંધો દર્શાવવામાં અભ્યાસો વારંવાર નિષ્ફળ રહ્યા છે. ^[૭]^[૫૩] અસર કદ જ્યોતિષ આધારિત પરીક્ષણો કલ્પનાઓ અંતમાં સુચવે છે કે જ્યોતિષીય આગાહીઓની સરેરાશ સચોટતા તક દ્વારા જે આસા હોય છે તેના કરતા મોટી હોતી નથી. ઉદાહરણ તરીકે, કલ્પનાશીલ, વર્તણૂંક, શારીરિક અને અન્ય તફાવતો, 2000નો જ્યોતિષીય અભ્યાસ "ટાઇમ ટ્વીન્સ" દરેકની મિનીટોમાં પેદા થયો હતો જે માનવ લક્ષણો પર તારાઓનો પ્રભાવ દર્શાવતો નથી. ^[૫૪] એવું સુચન કરવામાં આવ્યું હતું કે બિનઅંકુશિત માનવસર્જનને કારણે અન્ય આંકડાકીય સંશોધનો વારંવાર જ્યોતિષવિદ્યાના પૂરાવા તરીકે ખોટા પૂરવાર થયા છે. ^[૫૫]

પ્રયોગાત્મક મનોવૈજ્ઞાનિકોએ એવું સુચન કર્યું હતું કે વિવિધ અસરો જ્યોતિષીય સચોટતાના દેખાવમાં ફાળો આપી શકે છે. પક્ષપાતી સમર્થન તરીકે જાણીતું હોવાનું એક જોવાયેલું વલણ છે, જ્યાં લોકોને અસચોટ ("નિષ્ફળ") વધુને વધુ સચોટ આગાહીઓ ("સફળ") યાદ રાખવા માટે અસંખ્ય આગાહીઓનો એક સેટ આપવામાં આવે છે. પરિણામે, લોકો હવે જે ખરેખર છે તેના કરતા સચોટ હોવાના નાતે આગાહીઓના સેટને યાદ રાખવો પડે છે. બીજુ મનોવૈજ્ઞાનિક આશ્ચર્ય પૂર્વગામી અસર તરીકે જાણીતી છે, જે વ્યક્તિગતોના એવા વલણનો ઉલ્લેખ કરે છે કે જેમ દરજી તેમના માટે જ હોય છે તેમ તેમના સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવતા વ્યક્તિત્વના વર્ણનને ઊંચી સચોટતા અર્પવી જોઇએ, પરંતુ હકીકતમાં તે સંદિગ્ધ બાબત છે અને મોટી સંખ્યામાં લોકોને લાગુ પાડવા માટે સામાન્ય રીતે પૂરતી છે. જ્યારે જ્યોતિષીય આગાહીઓ અમુક વ્યક્તિ માટે કેટલીક અસાધારણ ઘટનાઓ સાથે મળતી આવવાનું શરૂ કરે, પરંતુ અન્યો માટે નહી, ત્યારે આ આગાહીઓની પુનઃએકત્રિત કરેલી સંકલિતતા પક્ષપાતી સમર્થનને એક એક કરીને ખાળે છે. જ્યારે આગાહીઓમાં સંદિગ્ધ ભાષાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યારે તેમનો વ્યક્તિગત દેખાવ કદાચ થોડા ઘણા અંશે પૂર્વગામી અસરને કારણે હોઇ શકે છે.

જ્યોતિષવિદ્યાના ચોક્કસ મૂળતત્વોની મા્યતા દર્શાવવા માટે પોતાનું જીનવ સમર્પિત કરનાર ફ્રેન્ચ મનવૈજ્ઞાનિક અને આંકડાશાસ્ત્રી મિશેલ ગૌક્વેલિને, લખ્યું હતું કે તેમણે કેટલાક ગ્રહોની સ્થિતિ અને ઇશ્વરીય પ્રેરણા જેવા ચોક્કસ માનવ ઘાત વચ્ચે સહસંબંધ શોધી કાઢ્યો છે.^[૫૬] ગૌક્વેલિનનો મોટે ભાગે જાણીતો ખ્યાલ મંગળની અસર છે, જે દર્શાવે છે કે જાણીતા રમત વિજેતાના જન્મ સમયે આકાશમાં ચોક્કસ સ્થાન ગ્રહણ કરે છે, જ્યારે સામાન્ય વ્યક્તિના જન્મ સમયે આવું થતું નથી. સમાન પ્રકારનો ખ્યાલનું રિચાર્ડ ટાર્નસ દ્વારા તેમની કૃતિ કોસ્મોસ એન્ડ સાયચે માં ,સંશોધન કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં તેઓ ગ્રહોની ગોઠવણી અને ઐતિહાસિક અગત્યની ઘટનાઓ અને વ્યક્તિગત વચ્ચે સમાનતાની ચકાસણી કરે છે. તેમના 1955માં મૂળભૂત પ્રકાશનથી, મંગળની અસર અભ્યાસનો વિષય રહ્યો છે અને સંશયાત્મક પ્રકાશનો કે જેમનો ઉદ્દેશ તેને રદિયો આપવાનો હતો, ^[૫૭]^[૫૮]^[૫૯] અને આનુષંગિક જર્નલોએ મૂળભૂત ખ્યાલોને ટેકો આપવા અને વિસ્તારવા માટે ઉપયોગ કર્યો હતો. ^[૬૦]^[૬૧] ગૌક્વેલિનના સંશોધનને વૈજ્ઞાનિક વિચારધારાની સ્વીકૃત્તિ મળી ન હતી.

સંશોધનમાં અંતરાયો

જ્યોતિષીઓએ એવી દલીલ કરી છે કે આજે જ્યોતિષવિદ્યામાં વૈજ્ઞાનિક સંશોધનો હાથ ધરવા માટે મહત્વના અંતરાયો છે, જેમાં ભંડોળનો અભાવ^[૬૨]^[૬૩] જ્યોતિષીઓ દ્વારા વિજ્ઞાન અને આંકડાશાસ્ત્રની પાશ્ચાદ ભૂમિકાનો અભાવ,^[૬૪] અને સંશોધન કરતા વિજ્ઞાનીઓ અને સંશયકારો દ્વારા જ્યોતિષવિદ્યામાં કુશળતાના અભાવનો સમાવેશ થાય છે. ^[૬૨]^[૬૩]^[૬૫] કેટલાક જ્યોતિષીઓએ એવી દલીલ કરી હતી કે થોડા પ્રેક્ટિસનરો આજે જ્યોતિષવિદ્યાના વૈજ્ઞાનિક પરીક્ષણને અનુસરે છે કારણે કે તેઓ માને છે કે ગ્રાહકો સાથે દરોરજ કામ કરવાથી તેઓ તેમના ગ્રાહકોને વ્યક્તિગત માન્યતા પૂરી પાડી શકે છે. ^[૬૩]^[૬૬]

જ્યોતિષીયો દ્વારા અન્ય દલીલ એવી કરવામાં આવે છે કે જ્યોતિષવિદ્યાના મોટા ભાગના અભ્યાસો જ્યોતિષવિદ્યાની કવાયતના પ્રકારને છતા કરતા નથી અને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિ જ્યોતિષવિદ્યામાં લાગુ પડતી નથી. ^[૬૭]^[૬૮] કેટલાક જ્યોતિષવિદ્યાની તરફદારો એવી દલીલ કરે છે કે પ્રવર્તમાન વર્તણૂંક અને કેટલાક જ્યોતિષવિદ્યાના વિરોધીઓના હેતુઓ ચકાસવામાં આવનારી કલ્પનાની રચના, પરીક્ષણ હાથ ધરવું અને પરિણામો જાહેર કરવામાં સભાનપૂર્વકના અને સભાનતા વિનાના પક્ષપાતો રજૂ કરે છે. ^[૭]^[૨૫]^[૪૮]^[૬૫]^[૬૯]

પદ્ધતિ

જ્યોતિષીય માન્યતાઓ ધરાવતી મૂર્ત પદ્ધતિઓની સતત સમજણો જ્યોતિષીઓએ રજૂ કરી નથી, ^[૭૦]^[૭૧] અને થોડા વર્તમાન જ્યોતિષીઓ આકાશી સંરચના અને ધરતી પરની ઘટનાઓ વચ્ચે સીધો કારણભૂત સંબંધ હોવાનું માને છે. ^[૬૩] એસ્ટ્રોનોમિકલ સોસાયટી ઓફ ધ પેસિફિક દ્વરા પ્રકાશિત કરવામાં આવેલો તંત્રીલેખ જણાવે છે કે વૈજ્ઞાનિક રીતે ઉદ્ભવ થયેલી પદ્ધતિ હોવાનો કોઇ પૂરાવો નથી જેના દ્વારા જે તે સાધન પાર્થિવ બાબતો પર પ્રભાવ જમાવી શકે. ^[૭] સંશોધકોએ કારણભૂત દર્શાવ્યું છે, સ્પષ્ટ રીતે સહસંબંધિક, જ્યોતિષીય નિરીક્ષણો અને ઘટનાઓ જેમ કે કાર્લ જંગ દ્વારા સુચિત કરાયેલ સિંક્રોનીસિટીની થિયરી વચ્ચેનો સંબંધ. ^[૭૨] અન્યો અનુમાનમાં મૂળ હોવાનું જણાવ્યું છે. ^[૭૩] કેટલાકે એવી દલીલ કરી છે કે પ્રયોગમૂલક સહસંબંધ તેમના પોતાના એપિસ્ટેમોલોજીકલી પર આધારિત છે, અને તેને કોઇ પણ પદ્ધતિની થિયરીની જરૂર નથી. ^[૬૫] કેટલાક નિરીક્ષકો સામે, આ બિનપદ્ધતિસરનો ખ્યાલ વૈજ્ઞાનિક પરીક્ષણ મારફતે જ્યોતિષવિદ્યાની માન્યતાની શક્યતા વિશે ગંભીક પ્રશ્નો ઊભા કર્યા છે અને કેટલાકે જ્યોતિષવિદ્યામાં સમગ્રપણે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિની લાગુ પાડવાની વાતને નકારી કાઢી છે. ^[૬૫] કેટલાક જ્યોતિષીઓ, બીજી બાજુ એવું માને છે કે જ્યોતિષવિદ્યા વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિને જવાબદાર છે, કેમ કે તે પૂરતા પ્રમાણમાં આધુનિક પૃથ્થકરણની પદ્ધતિ પૂરી પાડે છે અને આ દ્રષ્ટિકોણને ટેકો આપવા અગ્ર અભ્યાસો પૂરા પાડે છે. ^[૭૪] પરિણામે, વિવિધ જ્યોતિષીઓએ આકડાકીય માન્યતાઓને આધારે જ્યોતિષવિદ્યાના સતત અભ્યાસની હાકલ કરી છે અથવા તો તરફેણ કરી છે. ^[૭૫]

વધુ જુઓ

સંદર્ભો

↑ Pingree, David (1973). "Astrology". માં Philip P. Wiener (સંપાદક). The Dictionary of the History of Ideas. 1. New York: Scribner. ISBN 0684132931. મેળવેલ 2009-12-02. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Reinhold Ebertin (1994). Combination of Stellar Influences. Tempe, Ariz.: American Federation of Astrologers. ISBN 978-0866900874.
↑ Michael Star. "Astrology FAQ, Basics for Beginners and Students of Astrology". મેળવેલ 2006-07-17.
↑ Alan Oken. Alan Oken’s As Above So Below. ISBN 978-0553027761.
↑ "Merriam-Webster Online Dictionary". Meriam-Webster. મેળવેલ 2006-07-19.
↑ ""astrology" Encyclopædia Britannica. 2006". Britannica Concise Encyclopedia. મૂળ માંથી 2007-12-12 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17.
↑ ^૭.૦ ^૭.૧ ^૭.૨ ^૭.૩ "Activities With Astrology". Astronomical society of the Pacific.
↑ "Objections to Astrology and the Strange Case of Astrology".
↑ "જ્યોતિષવિદ્યા તરફેનો અને વિરુદ્ધનો કેસ: બૂમો પાડીને મિશ્રણ કરવાનો અંત." સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૫-૦૧ ના રોજ વેબેક મશિન 2009-9-12ના રોજ સુધારેલ.
↑ જેનિફર વેઇગાસ. "વૈજ્ઞાનિકોએ જ્યોતિષવિદ્યા પર ઠંડુ પાણી રેડે છે." 2009-9-12ના રોજ સુધારેલું.
↑ ^૧૧.૦ ^૧૧.૧ David Frawley. "The Vedic Literature of Ancient India and Its Many Secrets". મેળવેલ April 13, 2009.^{[નોંધનીયતા શંકાસ્પદ?]}
↑ જ્યોતિષવિદ્યા . ઓનલાઇન એટિમોલોજી શબ્દકોષ. 2001). 24 નવે. 2009ના રોજ સુધારેલ.
↑ Adam Mosley. "Tycho Brahe and Astrology". મૂળ માંથી 2011-12-08 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-06-19.
↑ એબાઉટ ડોટ કોમ: શું જ્યોતિષવિદ્યા ખોટી માન્યતા પર આધારિત વિજ્ઞાન છે? સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૧૨-૨૨ ના રોજ વેબેક મશિન જ્યોતિષવિદ્યાના પાયા અને પ્રકારની ચકાસણી સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૧૨-૨૨ ના રોજ વેબેક મશિન
↑ "ગ્રહોની દૈનિક ગતિનો અભ્યાસી, રાશિચક્રમાળખું, શબ્દકોષ સાઇટ (ભાષા: ડેનિશ)". મૂળ માંથી 2010-02-20 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ વિયોર, સેમેલ ઔન એસ્ટ્રોથિઉર્ગી , હર્મેટિક જ્યોતિષવિદ્યાનો એસોટેરિક (દીક્ષા દીધેલા લોકો જ સમજી શકે એવું) ગ્રંથ, પૃષ્ઠ 60-117, ગ્લોરીયન પબ્લીશીંગ 2006, ISBN 978-1-934206-06-5
↑ વિયોર, સેમેલ ઔન એસ્ટ્રોથિયુર્ગી , રાશિચક્ર કોર્સ , પૃષ્ઠ.3-58, ગ્લોરીયન પબ્લીશીંહ, 2006, ISBN 978-1-934206-06-5
↑ ડેવિડ પિન્ગ્રી - એસ્ટ્રાલ ઓમેન્સથી જ્યોતિષવિદ્યા સુધી બેબીલોનથી બિકાનેર સુધી , રોમા: ઇસ્ટીટ્યુટો ઇટાલીયો પર એલ'આફ્રિકા એ એલ'ઓરિયેન્ટ, 1997. પાન. [26]
↑ નામાર બેલી (બેલનું પ્રકાશન), કોઇ એક એવી વ્યક્તિ દ્વારા વિચાર કરવામાં આવેલો-જેણે વેદિક દસ્તાવેજોની પ્રાચીનતાને સમર્થન આપ્યુ ન હતું- જે વિશ્વમાં સૌથી જૂનો જ્યોતિષીય દસ્તાવેજ બની રહેશે
↑ એલેક્ઝાન્ડ્રા ડેવિડ નીલ તિબેટમાં જાદુ અને રહસ્ય , પૃષ્ઠ. 290, ડોવર પબ્લીકેશન્સ ઇન્ક. 1971 ISBN 0-486-22682-4; પ્રથમ ફ્રેન્ચ આવૃત્તિ. 1929
↑ "Ancient India's Contribution to Astronomy". મૂળ માંથી 2009-07-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-01-27.
↑ એસ. પાઇન્સ (સપ્ટેમ્બર 1964), "અલ બિરુનીના અનુસાર શબ્દ ખગોળશાસ્ત્ર અને જ્યોતિષવિદ્યા વચ્ચેનું અર્થનિર્ધારણ", ઇસિસ 55 (3): 343-349
↑ Saliba, George (1994b). A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam. New York University Press. પૃષ્ઠ 60 & 67–69. ISBN 0814780237. CS1 maint: discouraged parameter (link)
↑ Livingston, John W. (1971). "Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation". Journal of the American Oriental Society. 91 (1): 96–103. doi:10.2307/600445.
↑ ^૨૫.૦ ^૨૫.૧ યેસેન્ક, એચ.જે., નિયાસ, ડી.કે.બી., જ્યોતિષવિદ્યા: વિજ્ઞાન કે અંધશ્રદ્ધા? (પેંગ્વિન પુસ્કતો, 1982)
↑ Bruce Scofield. "Were They Astrologers? — Big League Scientists and Astrology". The Mountain Astrologer magazine. મૂળ માંથી 2011-07-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-08-16.
↑ "ભારત જેવા દેશોમા, કે જ્યાં નાની સંખ્યામાં બૌદ્ધિક વર્ગ પશ્ચિમી ભૌતિકતામાં તાલીમ પામેલો છે, ત્યારે જ્યોતિષવિદ્યા વિજ્ઞાનમાં અહીં અને ત્યાં ટકી રહેવા માટે પ્રયત્ન કરે છે." ડેવીડ પિન્ગ્રી અને રોબર્ટ ગિલબર્ટ, "જ્યોતિષવિદ્યા; ભારતમાં જ્યોતિષશાસ્ત્ર; આધુનિક સમયમાં જ્યોતિષવિદ્યા" એનસાક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકા 2008
↑ મોહન રાવ, સ્ત્રી ભ્રૂણહત્યા: આપણે ક્યાં જઇ રહ્યા છીએ? મેડિકલ સિદ્ધાંતોનો ભારતીય જર્નલ ઓક્ટો-ડિસે 2001-9(4) [૧]
↑ "BV Raman Dies". New York Times, December 23, 1998. મેળવેલ 2009-05-12.
↑ Dipankar Das, May 1996. "Fame and Fortune". મૂળ માંથી 2014-02-09 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-05-12.
↑ વી.કે. ચૌધરી અને કે. રાજેશ ચૌધરી, 2006, સિસ્ટમનો ખ્યાલ (જ્યોતિષવિદ્યા) જન્માક્ષરનો અર્થ કાઢવા માટે સિસ્ટમનો ખ્યાલ , ચતુર્થ સુધારેલી આવૃત્તિ, સાગર પબ્લિકેશન્સ, નવી દિલ્હી, ભારત. ISBN 81-7082-017-0
↑ ભારતીય જ્યોતિષવિદ્યા વિ. ભારતીય વિજ્ઞાન
↑ Humphrey Taylor. "The Religious and Other Beliefs of Americans 2003". મૂળ માંથી 2007-01-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-01-05.
↑ "Science and Technology: Public Attitudes and Understanding". National Science Foundation. મૂળ માંથી 2011-12-30 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-01-05.
↑ http://www.etymonline.com/index.php સંગ્રહિત ૨૦૧૫-૧૨-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન? શબ્દ-ઇન્ફ્લુએન્જા ઓનલાઇન વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર શબ્દકોશ
↑ "Online Etymology Dictionary: Disaster". મેળવેલ 2009-01-22.
↑ A. Kitson. "Astrology and English literature". Contemporary Review, October 1996. મૂળ માંથી 2013-04-03 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17.
↑ M. Allen, J.H. Fisher. "Essential Chaucer: Science, including astrology". University of Texas, San Antonio. મૂળ માંથી 2018-08-12 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17.
↑ A.B.P. Mattar; et al. "Astronomy and Astrology in the Works of Chaucer" (PDF). University of Singapore. મૂળ (PDF) માંથી 2013-02-02 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17. Explicit use of et al. in: |author= (મદદ)
↑ P. Brown. "Shakespeare, Astrology, and Alchemy: A Critical and Historical Perspective". The Mountain Astrologer, February/March 2004. મૂળ માંથી 2012-06-18 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ F. Piechoski. "Shakespeare's Astrology". મૂળ માંથી 2011-12-31 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ કાર્લ જી. જંગ, "સામૂહિક બેશુદ્ધિનો લાક્ષણિક નમૂનો," સી.જી.ગંગના અસલ લખાણમાં અવતરણ (આધુનિક ગ્રંથાલય, પ્રતિનિધિ. 1993), 362-363.
↑ Hooker, Richard. "The scientific revolution". મૂળ માંથી 2007-10-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ જિમ ટેસ્ટર, પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યાનો ઇતિહાસ (બેલાન્ટાઇન બુક્સ, 1989), 240એફએફ.
↑ Richard Dawkins. "The Real Romance in the Stars". The Independent, December 1995. મૂળ માંથી 2009-04-08 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ "British Physicist Debunks Astrology in Indian Lecture". Associated Press.
↑ "Astronomical Pseudo-Science: A Skeptic's Resource List". Astronomical Society of the Pacific.
↑ ^૪૮.૦ ^૪૮.૧ "Objections to Astrology: A Statement by 186 Leading Scientists". The Humanist, September/October 1975. મૂળ માંથી 2009-03-18 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ સાગન, કાર્લ. "પત્ર." ધી હ્યુનિનિસ્ટ 36 (1976): 2
↑ Mariapaula Karadimas. "Astrology: What it is and what it isn't,". The Peak Publications Society. મૂળ માંથી 2011-09-06 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ સાગન, કાર્લ. દુષ્ટોના વળગણવાળી દુનિયા: વિજ્ઞાન એ અંધકારમાં દિવા સમાન. (ન્યુ યોર્ક: બેલાનટાઇન બુક્સ, 1996), 303.
↑ જી. ડીન. એટ.અલ., પ્રાથમિક જ્યોતિષવિદ્યામાં તાજેતરનો વિકાસ: મહત્વની સમીક્ષા 1900-1976. જ્યોતિષીય સંગઠન (ઇંગ્લેંડ 1977)
↑ શોન કેરિસન જ્યોતિષવિદ્યાના પ્રકારનું ડબલ બ્લાઇંગડ પરીક્ષણ , 318, 419 1985
↑ Dean and Kelly. "Is Astrology Relevant to Consciousness and Psi?" (PDF). મૂળ (PDF) માંથી 2016-09-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ Dean, Geoffery. "Artifacts in data often wrongly seen as evidence for astrology". મૂળ માંથી 2009-08-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ ગૌક્વેલીન એમ., માનવ વર્તણૂંક પર વૈશ્વિક પ્રભાવ, ઔરોરા પ્રેસ, સાન્ટા એફઇ એનએમ (1994)
↑ બેન્સ્કી, સી. એટ અલ. (1996). "મંગળગ્રહની અસર": 1000 રમતવીરોમાં ફ્રેન્ચ કસોટી.
↑ ઝીલન, એમ., પી. અને જી. અબેલ. 1977. શું તે મંગળ ગ્રહની અસર છે? માનવવાદી 37 (6): 36-39.
↑ સ્કેપ્ટીકલ-ખોટી માન્યતા પર આધારિત વિજ્ઞાન અને અર્ધ સાધારણની હેન્ડબુક માં હર્બર્ટ નેઇસ્લર, ઇડી ડોનાલ્ડ લેકોક, ડેવીડ વર્નોન, કોલીન ગ્રુવ્સ, સાયમન બ્રાઉન, ઇમેજક્રાફ્ટ, કેનબેરા, 1989, ISBN 0-7316-5794-2, પૃષ્ઠ3
↑ Suitbert Ertel. "Raising the Hurdle for the Athletes' Mars Effect: Association Co-Varies With Eminence". Journal of Scientific Exploration. મૂળ માંથી 2008-12-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ Ken Irving. "Discussion of Mars eminence effect". Planetos. મૂળ માંથી 2011-12-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ ^૬૨.૦ ^૬૨.૧ એચ.જે. આઇસેન્ક અને ડી.કે.બી. નિયાસ, જ્યોતિષવિદ્યા: વિજ્ઞાન કે અંધશ્રદ્ધા? પેન્ગ્વીન બુક્સ (1982) ISBN 0-14-022397-5
↑ ^૬૩.૦ ^૬૩.૧ ^૬૩.૨ ^૬૩.૩ જી.ફિલીપસન, શૂન્ય વર્ષમાં જ્યોતિષવિદ્યા . ફ્લેર પબ્લિકેશન્સ (લંડન, 2000) ISBN 0-9530261-9-1
↑ "School History". The Avalon School of Astrology.
↑ ^૬૫.૦ ^૬૫.૧ ^૬૫.૨ ^૬૫.૩ M. Harding. "Prejudice in Astrological Research". Correlation, Vol 19(1). મૂળ માંથી 2012-01-06 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ K. Irving. "Science, Astrology and the Gauquelin Planetary Effects". મૂળ માંથી 2012-02-04 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ એમ. અર્બન લુરેઇન, ગુણાંક પૃથ્થકરણ પ્રત્યેની ઓળખ , જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિ, વોલ્યુમ 1: ISAR કૃતિ સંગ્રહ. જ્યોતિષીય સંશોધન માટેની આંતરરાષ્ટ્રીય સોસાયટી (લોસ એંજલસ 1995) ISBN 0-9646366-0-3
↑ જી. પેરી, આપણે જાણીએ છીએ તેવું આપણે કઇ રીતે જાણી શકીએ? શબ્દનાં રૂપાખ્યાન દર્શાવતા કોઠાથી લઇને જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિઓ સુધી , જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિઓ, વોલ્યુમ 1: ISAR કૃતિ સંગ્રહ. જ્યોતિષીય સંશોધન માટેની આંતરરાષ્ટ્રીય સોસાયટી (લોસ એંજલસ 1995) ISBN 0-9646366-0-3
↑ Bob Marks. "Astrology for Skeptics". મૂળ માંથી 2011-12-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.
↑ ડો. પી. સેમૌર, જ્યોતિષવિદ્યા: વિજ્ઞાનનો પૂરાવો. પેંગ્વીન ગ્રુપ (લંડન, 1988) ISBN 0-14-019226-3
↑ Frank McGillion. "The Pineal Gland and the Ancient Art of Iatromathematica".
↑ મેગી હાયડ, જંગ અને જ્યોતિષવિદ્યા. ધી એક્વેરીયન પ્રેસ (લંડન, 1992) પૃષ્ઠ. 24-26.
↑ જ્યોફ્રે કોર્નેલિયસ, જ્યોતિષવિદ્યાની ક્ષણ. ઉત્સવ અરોરા, અન્ય એક ચિંતન સંશોધન નિષ્ણાત અને જ્યોતિષ એવી દલીલ કરે છે કે, "જો 100 ટકા ખરાઇ એ માપદંડ હોય તો, આપણે તમામ દવાખાનાઓ, તબીબી લેબોરેટરીઓ બંધ કરી દેવી જોઇએ. વૈજ્ઞાનિક તબીબી સાધનો અને ઔષધો ભૂલો અને ઊંધી ગણતરીઓનો લાંબો ઇતિહાસ ધરાવે છે. આવું જ કોમ્પ્યુટર્સ અને ઇલેક્ટ્રોનિકના કિસ્સામાં છે. ઇલેક્ટ્રોનિક ગેજેટો અને સાધનો નિષ્ફળ જાય છે તેથી જ અમે તેને રદિયો આપતા નથી પરંતુ અમે ભૂલો માટે તેનો ઉકેલ શોધવાની દિશામાં કામ કરીએ છીએ." વેસેક્સ જ્યોતિષ (બૌર્નેમાઉથ, 2003.)
↑ ડી. કોક્રેન, જ્યોતિષની સાબિતી તરફ: ગાણિતીક ક્ષમતા માટે એસ્ટ્રોસિગ્નેચર આંતરરાષ્ટ્રીય જ્યોતિષ ISAR જર્નલ વિન્ટર-સ્પ્રીંગ 2005, વોલ્યુમ 33, #2
↑ એમ.પોટ્ટેન્જર (ઇડી), જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિઓ, વોલ્યુમ 1: ISAR કૃતિ સંગ્રહ. જ્યોતિષીય સંશોધન માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સોસાયટી (લોસ એંજલસ 1995) ISBN 0-9646366-0-3

બીજા વાંચનો

રોજર બેક, પ્રાચીન જ્યોતિષવિદ્યાનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, બ્લેકવેલ (2007)
પરમહંસ યોગનંદા: યોગીની આત્મકથા/પ્રકરણ 16: તારાઓની હોંશિયારીથી છેતરામણી

બાહ્ય લિંક્સ

જ્યોતિષવિદ્યાનો ઇતિહાસ

Robert Hand. "The History of Astrology — Another View". મૂળ માંથી 2007-08-19 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-06-19.

જ્યોતિષવિદ્યા અને ધર્મ

ઇસ્લામમાં જ્યોતિષવિદ્યા સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૦૫-૨૮ ના રોજ વેબેક મશિન
જૂના અને નવા કરારની નકલમાં જ્યોતિષવિદ્યા સંગ્રહિત ૨૦૧૦-૦૬-૧૮ ના રોજ વેબેક મશિન, જોસેફ જોહ્ન ડ્યૂવે દ્વારા.
જ્યોતિષવિદ્યા: ધર્મ અને પ્રયોગમૂલક વચ્ચે, ડો. ગુત્સવ-અડોલ્ફ શોએનર દ્વારા જ્યોતિષવિદ્યા પરનો ગ્રંથ, શેન ડેન્સોન દ્વારા ભાષાંતર કરાયેલ.
મધ્યયુગીન જ્યોતિષવિદ્યા સંગ્રહિત ૨૦૧૩-૦૩-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન, બ્રિટીશ ગ્રંથાલયનો જ્ઞાન સ્ત્રોત.
યહૂદી ધર્મમાં જ્યોતિષવિદ્યા

જ્યોતિષવિદ્યા અને વિજ્ઞાન

જ્યોતિષવિદ્યા અને વિજ્ઞાન, જ્યોતિષવિદ્યા અને વિજ્ઞાન તરફ એક નિર્ણાયક દ્રષ્ટિ.
જ્યોતિષપરીક્ષણ, અન્ય પ્રયોગોના સંદર્ભો સાથે જ્યોતિષવિદ્યાની આગાહીયુક્ત શક્તિના પરીક્ષણનું ખાતુ
તારાઓમાં સાચો રોમાંચ સંગ્રહિત ૨૦૧૨-૦૬-૧૮ ના રોજ વેબેક મશિન, રિચાર્ડ ડોકિન્સ દ્વારા જ્યોતિષવિદ્યાનો નિર્ણાયક દ્રષ્ટિકોણ.
એસ્ટ્રોફેસીસ, સૂર્ય, ચંદ્ર અને વિષયોના પ્રાભાવી સંકેતો દ્વારા રચાયેલ જૂથ દ્વારા તસવીરો સાથે આધુનિક વિજ્ઞાન માટે જ્યોતિષવિદ્યાનો આંકડાકીય સહસંબંધ પૂરો પાડવા ઇચ્છતો સંશોધન પ્રોજેક્ટ.

[1] Pingree, David (1973). "Astrology". માં Philip P. Wiener (સંપાદક). The Dictionary of the History of Ideas. 1. New York: Scribner. ISBN 0684132931. મેળવેલ 2009-12-02. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[2] Reinhold Ebertin (1994). Combination of Stellar Influences. Tempe, Ariz.: American Federation of Astrologers. ISBN 978-0866900874.

[3] Michael Star. "Astrology FAQ, Basics for Beginners and Students of Astrology". મેળવેલ 2006-07-17.

[Oken-4] Alan Oken. Alan Oken’s As Above So Below. ISBN 978-0553027761.

[5] "Merriam-Webster Online Dictionary". Meriam-Webster. મેળવેલ 2006-07-19.

[6] ""astrology" Encyclopædia Britannica. 2006". Britannica Concise Encyclopedia. મૂળ માંથી 2007-12-12 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17.

[asotp-7] ૭.૦ ^૭.૧ ^૭.૨ ^૭.૩ "Activities With Astrology". Astronomical society of the Pacific.

[fisa-8] "Objections to Astrology and the Strange Case of Astrology".

[9] "જ્યોતિષવિદ્યા તરફેનો અને વિરુદ્ધનો કેસ: બૂમો પાડીને મિશ્રણ કરવાનો અંત." સંગ્રહિત ૨૦૦૬-૦૫-૦૧ ના રોજ વેબેક મશિન 2009-9-12ના રોજ સુધારેલ.

[10] જેનિફર વેઇગાસ. "વૈજ્ઞાનિકોએ જ્યોતિષવિદ્યા પર ઠંડુ પાણી રેડે છે." 2009-9-12ના રોજ સુધારેલું.

[vlaims-11] ૧૧.૦ ^૧૧.૧ David Frawley. "The Vedic Literature of Ancient India and Its Many Secrets". મેળવેલ April 13, 2009.^{[નોંધનીયતા શંકાસ્પદ?]}

[OED-12] જ્યોતિષવિદ્યા . ઓનલાઇન એટિમોલોજી શબ્દકોષ. 2001). 24 નવે. 2009ના રોજ સુધારેલ.

[13] Adam Mosley. "Tycho Brahe and Astrology". મૂળ માંથી 2011-12-08 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-06-19.

[14] એબાઉટ ડોટ કોમ: શું જ્યોતિષવિદ્યા ખોટી માન્યતા પર આધારિત વિજ્ઞાન છે? સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૧૨-૨૨ ના રોજ વેબેક મશિન જ્યોતિષવિદ્યાના પાયા અને પ્રકારની ચકાસણી સંગ્રહિત ૨૦૧૧-૧૨-૨૨ ના રોજ વેબેક મશિન

[15] "ગ્રહોની દૈનિક ગતિનો અભ્યાસી, રાશિચક્રમાળખું, શબ્દકોષ સાઇટ (ભાષા: ડેનિશ)". મૂળ માંથી 2010-02-20 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[16] વિયોર, સેમેલ ઔન એસ્ટ્રોથિઉર્ગી , હર્મેટિક જ્યોતિષવિદ્યાનો એસોટેરિક (દીક્ષા દીધેલા લોકો જ સમજી શકે એવું) ગ્રંથ, પૃષ્ઠ 60-117, ગ્લોરીયન પબ્લીશીંગ 2006, ISBN 978-1-934206-06-5

[17] વિયોર, સેમેલ ઔન એસ્ટ્રોથિયુર્ગી , રાશિચક્ર કોર્સ , પૃષ્ઠ.3-58, ગ્લોરીયન પબ્લીશીંહ, 2006, ISBN 978-1-934206-06-5

[18] ડેવિડ પિન્ગ્રી - એસ્ટ્રાલ ઓમેન્સથી જ્યોતિષવિદ્યા સુધી બેબીલોનથી બિકાનેર સુધી , રોમા: ઇસ્ટીટ્યુટો ઇટાલીયો પર એલ'આફ્રિકા એ એલ'ઓરિયેન્ટ, 1997. પાન. [26]

[19] નામાર બેલી (બેલનું પ્રકાશન), કોઇ એક એવી વ્યક્તિ દ્વારા વિચાર કરવામાં આવેલો-જેણે વેદિક દસ્તાવેજોની પ્રાચીનતાને સમર્થન આપ્યુ ન હતું- જે વિશ્વમાં સૌથી જૂનો જ્યોતિષીય દસ્તાવેજ બની રહેશે

[20] એલેક્ઝાન્ડ્રા ડેવિડ નીલ તિબેટમાં જાદુ અને રહસ્ય , પૃષ્ઠ. 290, ડોવર પબ્લીકેશન્સ ઇન્ક. 1971 ISBN 0-486-22682-4; પ્રથમ ફ્રેન્ચ આવૃત્તિ. 1929

[21] "Ancient India's Contribution to Astronomy". મૂળ માંથી 2009-07-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-01-27.

[22] એસ. પાઇન્સ (સપ્ટેમ્બર 1964), "અલ બિરુનીના અનુસાર શબ્દ ખગોળશાસ્ત્ર અને જ્યોતિષવિદ્યા વચ્ચેનું અર્થનિર્ધારણ", ઇસિસ 55 (3): 343-349

[23] Saliba, George (1994b). A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam. New York University Press. પૃષ્ઠ 60 & 67–69. ISBN 0814780237. CS1 maint: discouraged parameter (link)

[24] Livingston, John W. (1971). "Ibn Qayyim al-Jawziyyah: A Fourteenth Century Defense against Astrological Divination and Alchemical Transmutation". Journal of the American Oriental Society. 91 (1): 96–103. doi:10.2307/600445.

[eysenck-nias-25] ૨૫.૦ ^૨૫.૧ યેસેન્ક, એચ.જે., નિયાસ, ડી.કે.બી., જ્યોતિષવિદ્યા: વિજ્ઞાન કે અંધશ્રદ્ધા? (પેંગ્વિન પુસ્કતો, 1982)

[26] Bruce Scofield. "Were They Astrologers? — Big League Scientists and Astrology". The Mountain Astrologer magazine. મૂળ માંથી 2011-07-27 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-08-16.

[27] "ભારત જેવા દેશોમા, કે જ્યાં નાની સંખ્યામાં બૌદ્ધિક વર્ગ પશ્ચિમી ભૌતિકતામાં તાલીમ પામેલો છે, ત્યારે જ્યોતિષવિદ્યા વિજ્ઞાનમાં અહીં અને ત્યાં ટકી રહેવા માટે પ્રયત્ન કરે છે." ડેવીડ પિન્ગ્રી અને રોબર્ટ ગિલબર્ટ, "જ્યોતિષવિદ્યા; ભારતમાં જ્યોતિષશાસ્ત્ર; આધુનિક સમયમાં જ્યોતિષવિદ્યા" એનસાક્લોપીડીયા બ્રિટાનીકા 2008

[28] મોહન રાવ, સ્ત્રી ભ્રૂણહત્યા: આપણે ક્યાં જઇ રહ્યા છીએ? મેડિકલ સિદ્ધાંતોનો ભારતીય જર્નલ ઓક્ટો-ડિસે 2001-9(4) [૧]

[wideind-29] "BV Raman Dies". New York Times, December 23, 1998. મેળવેલ 2009-05-12.

[fof-30] Dipankar Das, May 1996. "Fame and Fortune". મૂળ માંથી 2014-02-09 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2009-05-12.

[31] વી.કે. ચૌધરી અને કે. રાજેશ ચૌધરી, 2006, સિસ્ટમનો ખ્યાલ (જ્યોતિષવિદ્યા) જન્માક્ષરનો અર્થ કાઢવા માટે સિસ્ટમનો ખ્યાલ , ચતુર્થ સુધારેલી આવૃત્તિ, સાગર પબ્લિકેશન્સ, નવી દિલ્હી, ભારત. ISBN 81-7082-017-0

[BBC_India-32] ભારતીય જ્યોતિષવિદ્યા વિ. ભારતીય વિજ્ઞાન

[taylor-33] Humphrey Taylor. "The Religious and Other Beliefs of Americans 2003". મૂળ માંથી 2007-01-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-01-05.

[nsa1-34] "Science and Technology: Public Attitudes and Understanding". National Science Foundation. મૂળ માંથી 2011-12-30 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2007-01-05.

[35] ttp://www.etymonline.com/index.php સંગ્રહિત ૨૦૧૫-૧૨-૦૫ ના રોજ વેબેક મશિન? શબ્દ-ઇન્ફ્લુએન્જા ઓનલાઇન વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર શબ્દકોશ

[36] "Online Etymology Dictionary: Disaster". મેળવેલ 2009-01-22.

[37] A. Kitson. "Astrology and English literature". Contemporary Review, October 1996. મૂળ માંથી 2013-04-03 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17.

[38] M. Allen, J.H. Fisher. "Essential Chaucer: Science, including astrology". University of Texas, San Antonio. મૂળ માંથી 2018-08-12 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17.

[39] A.B.P. Mattar; et al. "Astronomy and Astrology in the Works of Chaucer" (PDF). University of Singapore. મૂળ (PDF) માંથી 2013-02-02 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2006-07-17. Explicit use of et al. in: |author= (મદદ)

[40] P. Brown. "Shakespeare, Astrology, and Alchemy: A Critical and Historical Perspective". The Mountain Astrologer, February/March 2004. મૂળ માંથી 2012-06-18 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[41] F. Piechoski. "Shakespeare's Astrology". મૂળ માંથી 2011-12-31 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[Jung-42] કાર્લ જી. જંગ, "સામૂહિક બેશુદ્ધિનો લાક્ષણિક નમૂનો," સી.જી.ગંગના અસલ લખાણમાં અવતરણ (આધુનિક ગ્રંથાલય, પ્રતિનિધિ. 1993), 362-363.

[43] Hooker, Richard. "The scientific revolution". મૂળ માંથી 2007-10-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[Tester-44] જિમ ટેસ્ટર, પશ્ચિમી જ્યોતિષવિદ્યાનો ઇતિહાસ (બેલાન્ટાઇન બુક્સ, 1989), 240એફએફ.

[45] Richard Dawkins. "The Real Romance in the Stars". The Independent, December 1995. મૂળ માંથી 2009-04-08 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[46] "British Physicist Debunks Astrology in Indian Lecture". Associated Press.

[47] "Astronomical Pseudo-Science: A Skeptic's Resource List". Astronomical Society of the Pacific.

[humanist-48] ૪૮.૦ ^૪૮.૧ "Objections to Astrology: A Statement by 186 Leading Scientists". The Humanist, September/October 1975. મૂળ માંથી 2009-03-18 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[Sagan-49] સાગન, કાર્લ. "પત્ર." ધી હ્યુનિનિસ્ટ 36 (1976): 2

[50] Mariapaula Karadimas. "Astrology: What it is and what it isn't,". The Peak Publications Society. મૂળ માંથી 2011-09-06 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[51] સાગન, કાર્લ. દુષ્ટોના વળગણવાળી દુનિયા: વિજ્ઞાન એ અંધકારમાં દિવા સમાન. (ન્યુ યોર્ક: બેલાનટાઇન બુક્સ, 1996), 303.

[Dean-52] જી. ડીન. એટ.અલ., પ્રાથમિક જ્યોતિષવિદ્યામાં તાજેતરનો વિકાસ: મહત્વની સમીક્ષા 1900-1976. જ્યોતિષીય સંગઠન (ઇંગ્લેંડ 1977)

[doubleblind-53] શોન કેરિસન જ્યોતિષવિદ્યાના પ્રકારનું ડબલ બ્લાઇંગડ પરીક્ષણ , 318, 419 1985

[Psi-54] Dean and Kelly. "Is Astrology Relevant to Consciousness and Psi?" (PDF). મૂળ (PDF) માંથી 2016-09-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[55] Dean, Geoffery. "Artifacts in data often wrongly seen as evidence for astrology". મૂળ માંથી 2009-08-26 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[56] ગૌક્વેલીન એમ., માનવ વર્તણૂંક પર વૈશ્વિક પ્રભાવ, ઔરોરા પ્રેસ, સાન્ટા એફઇ એનએમ (1994)

[57] બેન્સ્કી, સી. એટ અલ. (1996). "મંગળગ્રહની અસર": 1000 રમતવીરોમાં ફ્રેન્ચ કસોટી.

[58] ઝીલન, એમ., પી. અને જી. અબેલ. 1977. શું તે મંગળ ગ્રહની અસર છે? માનવવાદી 37 (6): 36-39.

[59] સ્કેપ્ટીકલ-ખોટી માન્યતા પર આધારિત વિજ્ઞાન અને અર્ધ સાધારણની હેન્ડબુક માં હર્બર્ટ નેઇસ્લર, ઇડી ડોનાલ્ડ લેકોક, ડેવીડ વર્નોન, કોલીન ગ્રુવ્સ, સાયમન બ્રાઉન, ઇમેજક્રાફ્ટ, કેનબેરા, 1989, ISBN 0-7316-5794-2, પૃષ્ઠ3

[60] Suitbert Ertel. "Raising the Hurdle for the Athletes' Mars Effect: Association Co-Varies With Eminence". Journal of Scientific Exploration. મૂળ માંથી 2008-12-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[61] Ken Irving. "Discussion of Mars eminence effect". Planetos. મૂળ માંથી 2011-12-11 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[Eysenck-62] ૬૨.૦ ^૬૨.૧ એચ.જે. આઇસેન્ક અને ડી.કે.બી. નિયાસ, જ્યોતિષવિદ્યા: વિજ્ઞાન કે અંધશ્રદ્ધા? પેન્ગ્વીન બુક્સ (1982) ISBN 0-14-022397-5

[Phillipson-63] ૬૩.૦ ^૬૩.૧ ^૬૩.૨ ^૬૩.૩ જી.ફિલીપસન, શૂન્ય વર્ષમાં જ્યોતિષવિદ્યા . ફ્લેર પબ્લિકેશન્સ (લંડન, 2000) ISBN 0-9530261-9-1

[avalon-64] "School History". The Avalon School of Astrology.

[Harding-65] ૬૫.૦ ^૬૫.૧ ^૬૫.૨ ^૬૫.૩ M. Harding. "Prejudice in Astrological Research". Correlation, Vol 19(1). મૂળ માંથી 2012-01-06 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[Irving-66] K. Irving. "Science, Astrology and the Gauquelin Planetary Effects". મૂળ માંથી 2012-02-04 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[MUL-MVA-67] એમ. અર્બન લુરેઇન, ગુણાંક પૃથ્થકરણ પ્રત્યેની ઓળખ , જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિ, વોલ્યુમ 1: ISAR કૃતિ સંગ્રહ. જ્યોતિષીય સંશોધન માટેની આંતરરાષ્ટ્રીય સોસાયટી (લોસ એંજલસ 1995) ISBN 0-9646366-0-3

[Perry-68] જી. પેરી, આપણે જાણીએ છીએ તેવું આપણે કઇ રીતે જાણી શકીએ? શબ્દનાં રૂપાખ્યાન દર્શાવતા કોઠાથી લઇને જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિઓ સુધી , જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિઓ, વોલ્યુમ 1: ISAR કૃતિ સંગ્રહ. જ્યોતિષીય સંશોધન માટેની આંતરરાષ્ટ્રીય સોસાયટી (લોસ એંજલસ 1995) ISBN 0-9646366-0-3

[69] Bob Marks. "Astrology for Skeptics". મૂળ માંથી 2011-12-10 પર સંગ્રહિત. મેળવેલ 2010-03-09.

[Seymour-70] ડો. પી. સેમૌર, જ્યોતિષવિદ્યા: વિજ્ઞાનનો પૂરાવો. પેંગ્વીન ગ્રુપ (લંડન, 1988) ISBN 0-14-019226-3

[71] Frank McGillion. "The Pineal Gland and the Ancient Art of Iatromathematica".

[72] મેગી હાયડ, જંગ અને જ્યોતિષવિદ્યા. ધી એક્વેરીયન પ્રેસ (લંડન, 1992) પૃષ્ઠ. 24-26.

[Cornelius-73] જ્યોફ્રે કોર્નેલિયસ, જ્યોતિષવિદ્યાની ક્ષણ. ઉત્સવ અરોરા, અન્ય એક ચિંતન સંશોધન નિષ્ણાત અને જ્યોતિષ એવી દલીલ કરે છે કે, "જો 100 ટકા ખરાઇ એ માપદંડ હોય તો, આપણે તમામ દવાખાનાઓ, તબીબી લેબોરેટરીઓ બંધ કરી દેવી જોઇએ. વૈજ્ઞાનિક તબીબી સાધનો અને ઔષધો ભૂલો અને ઊંધી ગણતરીઓનો લાંબો ઇતિહાસ ધરાવે છે. આવું જ કોમ્પ્યુટર્સ અને ઇલેક્ટ્રોનિકના કિસ્સામાં છે. ઇલેક્ટ્રોનિક ગેજેટો અને સાધનો નિષ્ફળ જાય છે તેથી જ અમે તેને રદિયો આપતા નથી પરંતુ અમે ભૂલો માટે તેનો ઉકેલ શોધવાની દિશામાં કામ કરીએ છીએ." વેસેક્સ જ્યોતિષ (બૌર્નેમાઉથ, 2003.)

[HARASTRES-74] ડી. કોક્રેન, જ્યોતિષની સાબિતી તરફ: ગાણિતીક ક્ષમતા માટે એસ્ટ્રોસિગ્નેચર આંતરરાષ્ટ્રીય જ્યોતિષ ISAR જર્નલ વિન્ટર-સ્પ્રીંગ 2005, વોલ્યુમ 33, #2

[75] એમ.પોટ્ટેન્જર (ઇડી), જ્યોતિષીય સંશોધન પદ્ધતિઓ, વોલ્યુમ 1: ISAR કૃતિ સંગ્રહ. જ્યોતિષીય સંશોધન માટે આંતરરાષ્ટ્રીય સોસાયટી (લોસ એંજલસ 1995) ISBN 0-9646366-0-3

[૧]

[૨]

[૩]

[૪]

[૫]

[૬]

[૭]

[૮]

[૯]

[૧૦]

[૧૧]

[૧૨]

[૧૩]

[૧૪]

[૧૫]

[૧૬]

[૧૭]

[૧૮]

[૧૯]

[૨૦]

[૨૧]

[૨૨]

[૨૩]

[૨૪]

[૨૫]

[૨૬]

[૨૭]

[૨૮]

[૨૯]

[૩૦]

[૩૧]

[૩૨]

[૩૩]

[૩૪]

[૩૫]

[૩૬]

[૩૭]

[૩૮]

[૩૯]

[૪૦]

[૪૧]

[૪૨]

[૪૩]

[૪૪]

[૪૫]

[૪૬]

[૪૭]

[૪૮]

[૪૯]

[૫૦]

[૫૧]

[૫૨]

[૫૩]

[૫૪]

[૫૫]

[૫૬]

[૫૭]

[૫૮]

[૫૯]

[૬૦]

[૬૧]

[૬૨]

[૬૩]

[૬૪]

[૬૫]

[૬૬]

[૬૭]

[૬૮]

[૬૯]

[૭૦]

[૭૧]

[૭૨]

[૭૩]

[૭૪]

[૭૫]