Tembi'u Paraguái

Asu akatúa gotyo ha yvate iguýpe gotyo:
Chipa • Pastafrola • Terere • Kojói • Jopara • Mbeju • Chipa so'o • So'o mbichy.

Tembi'u Paraguái ha'e ojeheroháicha opaite tembi'u ha tembi'u apo oĩva ko tetã arandupýpe. Tembi'ukuéra heñói oñembojehe'araẽvo Kario guarani ha Epáña retãyguakuéra, upe niko pe ojehecharamovéva tembi'u Paraguái apytépe, oñembojoapýva umi tetãygua oúva upe rire, ha'eháicha tembi'u Itália ha Alemáña mba'éva. Tavaguasu Paraguay ha'e oñembyatyhápe tembi'u opaichagua ojeipysóva Paraguái ko'ágãguáva ha umi tenda ijykeguape rehe. Paraguái retãygua apytépe, arandu oñembohasa tapicha mestizo, criollo ha guarani apytépe, kolónia ára guive ko'ágã peve, upe oñembohasaraẽ oñombyatykuévo Kario-Guarani ndive sa'ary XVI jave.

Tembiasakue

Europayguakuéra og̃uahẽ mboyve

Kumanda jehe'a tortillas paraguái reheve.

Oĩ jehaipy oúva 1567 guive, haihára ha milíko Alemáña megua Ulrico Schmidl, omoherakuãva Vaviéra-pe umi mba'e ohasáva Paraguái ha Ysyry la Plata-pe, iñemombe'u ojoajúva ambue haihára ndive, omombe'ujoa ava ro'o'uha jepokuaa heta Amérika ypykue apytépe, oikehápe umi Guarani, Kario, Karive, Mehikogua, Mapúche, Inka, ha ambuéva. Upéva ári, he'iháicha tembi'u apo hesa'ỹijohára Vidal Domínguez Díaz, pe tembi'u mba'ehetágui orekóva umi Kario-Guarani oñondive tembi'u mba'ehetágui Epáña ndive osẽ tembi'u paraguái. Techapyrã ojehecharamovéva ha'e pe Kario Guarani rembi'u apo jepokuaa, upépe oñemyengovia so'o ka'aguy yvyra po'ípe oñemoĩva vaka ro'o rehe. Paraguái retãyguakuéra oguerohory térã omboarete opa arateĩ so'o mbichy reheve (asádo) oúgui upekuévo umi pokõi vaka ha peteĩ tóro Paraguaýpe.

Umi Kario-Guarani oguereko hi'upy oñemopyenda va'ekue mymba ka'aguy ha avati mbujape ha aramirõ orekóva mymba ikyrakue, hákatu ndoikuaái hikuái kamby, vaka ro'o, kesu ha ryguasu rupi'a jeporu. Jepémo Guarani ha Kariokuéra oiko Ñemby Amérika tuichakuévo, oñombyatyraẽ Epáña-Guarani ary 1537 jave oñemopyenda jave tavaguasu Paraguay, upépe vakakuéra ogueroike upe riremínte. Upévare, Paraguay ojeguereko Ysyry la Plata tembi'u apo rembikuaa sy ramo, ko távagui osẽ avei upe aty omoheñói jeymo'ã táva Buenos Aires (ha heta ambuéva Argentíname), aty oĩhaguépe heta Epañaygua, 66 mitãrusu Paraguái pegua (upéva apytépe Ana Díaz, kuña añoite) ha 1.500 ava guarani. Upe rupi voi ojegueraha vakakuéra oiko haguã Pámpa tuichakuévo.

Virreinato ára jave

Revíro gíso so'o reheve.

Oĩ peteĩ jerovia ojejavýva oñembohéravo tembi'u paraguái "tembi'u guarani" ramo. Tembi'u paraguái heñói oñembojoajúgui tembi'u Epáña megua ha tembi'u Kario-Guarani megua, oñemoakãrapu'ã va'ekue umi pa'i franciscano, Epañayguakuéra ha umi criollo Paraguaygua, oikova'ekue Paraguaýpe ha tavakuéra ijerére. Táva ha'eháicha Tovatĩ, Atyra, Altos, Aregua, Ypane, Guarambare, Ita ha Yaguarón, umíva niko techapyrã ko'ãga peve ohechaukáva mba'éichapa oñemoakãrapu'ã Paraguái arandupy mombyry hesuitakuéragui. Oñemosẽvo umi hesuítape ary 1767 jave, umi Amérika ypykue oho jey hekoha teépe (ka'aguy ysyry Parana jerekuévo), ha ndohói Paraguaýpe ohekombo'e iñaradupy haguã, upéicha ikatu jahecha jajesarekóvo ndaiporiveimaha hesuíta ñai'ũavyky (cerámica jesuita) ha ko'ára peve oĩha Franciscano mba'éva Ita, Aregua ha Tovatĩme.

Kario-Guaranikuéra rembi'u tenondegua ha'e mymba ro'o, pirakutu ha koga'a. Oike jave Virreinato Río de la Plata(1776-1810). Pe arandupy oñemoakãrapu'ãva Paraguáipe imbaretete, umi Epañaygua oiporúgui guaranikuéra ohupyty haguã Amérika ypykuekuéra ambuéva.

Umi ñemombe'úpe ojehai va'ekue upe jave, jajuhukuaa kario-guaranikuéra ombosako'i mbujape mandi'o, avati ha avatikýgui ijapopyre oñembojehe'áva mymba ikyrakue ndive, ojekuaáva "mbujape" ramo. Umíva oñembojehe'a tembi'u criollo reheve, Epañayguakuéra oguerúva hendivekuéra Európagui. Péva ojehu oñemoinge rupi vaka ary 1556-pe, ha ko'ãvagui ojehupyty tembi'u "pyahu" ha'éva: vaka ha ovecha ro'o, kamby, ryguasu rupi'a, kesu, hamba'e. Péicha oñembojehe'a tembi'u oguerekóva Kario-Guarani hi'upy tee (avati, mandi'o, andai, jety, hamba'e) umi Epañaygua hi'upy ndive (so'o, kamby, kesu, ryguasu rupi'a, hamba'e). Ko jehe'águi osẽ tembi'u oje'úva upe Virreináto ára guive ko'ára peve. Upekuévo heñói tembi'u paraguái ojekuaaitéva, orekóva hi'upy teéva ha'éva avati, mandi'o, kesu, kamby ha vaka ro'o.

Paraguái sãso rire

Chicharõ Hu'itĩ.

Paraguái isãsóvo oñemoĩmbáma tembi'u mestizo ojekuaaháicha, guarani ha Epáña jehe'a, avei oñembopyahu tembi'u apo ha oñembojy haguã. Upe aja ha Ñorairõ Guasu rire, ikatu jahecha ojeiporuhague opaite hi'upy ojejapóva. Oĩ hetaiterei tembi'u ojeiporu jeyhaguépe so'o opaichagua hendáicha. Ojeiporujepi mandi'o ha avati ombopuku haguã tembi'u.

Ary 1537 guive 1870 peve, ndahetái umi Európa og̃uahẽva, ko'ýte tetã oñemosãsokuévo, péva Dr. Francia oisãmbyhy jave ndojokupytýigui tetã ambuévandi. Carlos Antonio López sãmbyhy aja añoite umi tetã Ñemby Améria ha Európa pegua ipahápe ohechakuaa Paraguái isãsohague, ha'eháicha Francia ha Argentina. Europaguakuéra jegueru oñembohapéta kuri Ñorairõ Guasu rire, upe omoambue ha omopyenda Paraguái ko'ã ára peve. Péicha tembi'u apópe oñepyrũ ojehecha mba'e oguerúva umi pytagua og̃uahẽva Paraguáipe arykuéra 1800 pahápe ha arykuéra 1900 ñepyrũme, omopyendávo tembi'u apo ko'ãgagua, orekóva hi'upy apohápe ojejapóva (procesado) Paraguáipe. Umi ombohetavéva tembi'u paraguái ha'e Itália ha Alemáña, péva fidéo, mahe'ẽ, jey'urã oporomonga'úva ha choríso (so'otuky), oñemopyendáva pypuku Paraguaiguakuérape.

Tembi'u paraguái oreko mba'e ojehecha avei Amérika tuichakuévo ha'eháicha avati, mandi'o, manduvi ha ka'avo jeporu. Umi jepokuaa tee ha'eháicha chipa ha terere ojeipyso haimete Ñemby Amérika yvyvogua pukukue, umi tetãygua oho ambue tetãme rupive. Ary 2017-pe, Tetã Arandupy Sãmbyhyha he'i:

“Ojehechakuaa Paraguái Arandupy Rembiejakue Japokokuaa'ỹva ramo ñemoheñói, apo katupyrýre ha jepokuaáre irundy tembi'u Paraguái teéva mba'e oĩva gueteri ko'ára peve ha'eháicha vori-vori, locro, sópa paraguái ha jopara (kumanda ha avatiky jehe'a); ha avei umi tembi'u apo mbo'eha, arandu, aporeko ha mba'ekuaa orekóva oñembohasáva ñemoñare ha ñemoñare rupi ha umi mba'e japokokuaa ha japokokuaa'ỹva ojoajúva hese (avati, iñambuéva jueheguápe) arandupy rembiechauka ramo”.

Tembipurukuéra rembiasakue

Peteĩ mba'e tenondegua ohechakuaáva tembi'u paraguái oúva guaranikuéra oipuruháicha tembiporu. Ojekuaa jepi Paraguáipe "cubiertos" ramo, ko'ãva ojejapo yma yvyra ha ysy yvyramátagui, ka'avo ro'o, guyra rague ha mymba pirekue, andai ha ambuévagui ojeiporúva tembiporu ramo ha mba'e ojeruréva tembi'u apópe ko'ágã. Ajaka ha mboguaha ojejapo avati térã mandiʼo ku'ípe ojejapo vaʼekue kaʼavo ro'ógui. Umi kyse ha kypa ojejapo vaʼekue mymba kanguégui, koʼýte umi pira kanguekue. Yvyra apégui ojepokuaa ojejapo mba'yru oguerekóva térã ndorekóiva ahoja, upéva ombohasy'ỹve ojegueraha haguã koga'a kokuégui ha avei oñeñongatu haguã jeguaka, ao ha hi'upy.

Ára ohasakuévo oñepyrũ ojeiporu ñai'ũ ha itakandu, upévagui ojejapo japepo, kambuchi, tatakua, ambue apytépe. Oñemotenondévo umi mba'e pyahu, oñepyrũ ojejapo alpaca kuarepotígui umi tembiporu oñembojy hag̃ua, ha upekuévo oĩ tenda ojejapohápe kuimbe, kypa ha kagua vaka ratĩgui, ambuehápe katu ojeporu jepi avei umi mba'e ojejapóva yvyrágui, umíva apytépe, umi patula, kuimbe pe ha kuimbe puku ojeporúva oñembojehe'a hag̃ua tembi'u. Carlos Antonio López oisãmbyhy peve ojeipyso japepo ha heseguáva itakanduágui ijapopyre. Jepémo ko'ã tembiporu oñembopyahu, ojeporu gueteri heta tembiporu ñai'ũgui ha itakanduágui ijapopyre, ikatu avei ojehecha okaháre oipuruha pakova rogue ombosako'i haguã avati týra tatakuápe, ojapohaguéicha umi ypykue Paraguáipe.

Hi'upykuéra

Yva ha ka'avo

Pohã ñana tererépe guarã .

Ka'a oñeñotỹ heta Paraguái kuarahyresẽ ngotyo.

Umi yva oje'u ha oñeñotỹva ha'e: avakachi, pakova, arasa, guavira pytã, guavirami, apepu, yakarati'a, pakuri, ñandypa, ñangapiry, aguai, aratiku, mburukuja, mamóne, mángo, merõ, sándia, narã, yvapytã, inga, yvapurũ, yvapovõ ha tarumã . He'iháicha yva ñemitỹ arandu Paraguáipe, oñemono'õ haguã yvakuéra ojehechava'erã ára papaha: yva ha'eháicha arasa oñemono'õ jasyteĩ guive jasyapy peve; cítrico, jasyapy guive jasypa peve; parral, avakachi ha siruéla, jasypakõi guive jasyteĩ meve; aguakáte, jasyrundy guive jasypo peve; sándia ha merõ, jasyporundy guive jasyrundy peve; pakova katu oñemono'õ ary pukukue ndaha'éiramo ro'yeterei jave.

Umi ka'avo apytépe ojehecharamo hoguéva ha'éva asélga, lechu, sevoi'i, epináka, tajao chíno, tajao, achikória ha perehi . Yvoty apytépe: vorókoli, koliflor ha alcachófa . Yvakuéra aty michĩme oĩ ka'avo, merõ, tomáte, lokóte, verẽhéna. Hapo oje'u ha oñeñotỹvéva ha'e makychĩ guasu, návo, rrávano, hẽhivere, remolácha ha jety; umíva ha'eháicha áho ha sevói oike katu hi'upy ojeiporuitéva umi tembi'u paraguáipe. Sóha ha morínga jeporu oĩ avei tembi'u paraguáipe. Jepémo pe morínga ojeiporuve ka'ay ha tererepe, heta avei oipuru hína hogue ojapo haguã mbujape, jukysy térã tortilla.

Paraguáipe oñeñotỹ ka'avo kumandáicha ha'éva kumanda tee, lenteja, garbanzos ha kumanda ambuéva opaichagua, ko'ýte upe kumanda pytã, San Francisco, kumanda señorita ha kumanda yvyra'i .

Paraguái ha'e mbohapyha ojapovéva ka'a ko yvy ape ári, Argentina ha Brasil rire. Pohã ñana avei hetaite oje'u tetã tuichakuévo ha oĩ léi oñangarekóva hese. Opa 1 jasypoapy ojegueromandu'a "Pohã Ñana Ára".

So'o ha kamby

Paraguái ha'e oje'uvéva vaka ro'o mbohapyha yvy ape ári, ojeipapáramo tapicha tapicháre (per cápita).

Paraguái oguereko mokõiha vaka retakue tuichavéva oñembovóvo tapicha tapicháre (per cápita) ko yvy ape ári, 2,16 vaka akã peteĩteĩ tetãyguápe guarã, Uruguái rire (3,45 akã peteĩteĩ tetãyguápe guarã). Avei oguereko vaka aty hetavéva 7ha Amérikape. Oñemoinge vaka ro'o Paraguáipe oñepyrũma Epáña oñemomba'e ijyvýre ary 1537-pe, ojuhúvo hikuái mymba ka'aguy tee oikóva ko'ã yvy ha'eha guasu, jaguarete ha kapi'yva. Péicha, ary 1545-pe, joyke'y Escipión ha Vicente Goes omoinge Paraguáipe 7 vaka ha peteĩ tóro oúva Brasil táva San Vicente-gui, ha upe guive ijypykue amo Alentejo ha Extremadura pegua; Ko'ã vaka avilena hũ ojehechauka ojepokuaa porã, ha omoheñói peteĩ aty michĩmi oñepyrũva mymbakuéra ñemongakuaa tetãme. Ary 1609-pe og̃uahẽ hesuitakuéra omopyendávo hekoha peteĩha opavave misión guaranígui: San Ignacio Guazu, upépe omoinge vaka ñemongakuaa. Oñemosẽ rire hesuitakuérape ary 1768-pe, ojeipapa 801.258 vaka akã.

Opa mba'e ojehúva rire, oñemopyenda "Sociedad Ganadera del Paraguay " ary 1885 jave, temimoĩmby oipytyvõ ha oñomoirũvo so'o ñemongakuaápe tetã tuichakuévo. Upe rire omoambuéta héra "Asociación Rural del Paraguay" ary 1938-pe. Ary 1895-pe, tetãme mymba vakakuéra ohupyty 2.283.093 akã.

Paraguái oguereko mokõiha vaka retakue per cápita ko yvy ape ári, 2,16 akã peteĩteĩ tetãyguápe guarã ary 2022-pe.

Ary 1901-pe og̃uahẽraẽ vaka Hereford mongakuaahára, omoingéva Carlos Pfannl Puerto Fonciere-pe. Ary 1918, og̃uahẽraẽ vaka Aberdeen Angus ha ary 1930, so'o mongu'eha Paraguáipe oñemombaretevéma. Vaka retakue ohupyty 3.700.000 akã ary 1940 ha ary 2012 ohasa 13 sua akã. Ojeipapaháicha 2022 jave, Paraguái oguereko 13.240.000 vaka akã, ha'éva 2,16 mymba peteĩteĩ tetãyguápe guarã. Avei ojeipapa 1,8 sua kure; 255.439 kavaju; 476.955 ovecha; ha 32 sua ryguasu.

Paraguái ha'e mbohapyha oje'uvehápe vaka ro'o ko yvy ape ári, orekóva 28 kilo peteĩteĩ tapichápe g̃uarã peteĩ ary pukukuévo, ohasa Uruguay (41 kilo) ha Argentina (44 kilo) añoite. Ryguasu ro'o ohupyty amo 20 kilo, kure ro'o katu ohupyty 5 kilo rupi .

Kamby apo Paraguáipe ohupyty 1.850.000 litro rupi peteĩ ára pukukuévo ha ho'u amo 180 litro peteĩteĩ tapicha peteĩ ary pukukuévo. Umi mba'e kamby rehegua oñevendéva apytépe oĩ jogur, jey'urã kamby rehegua, kesu, mantéka, kamby hu'ũ, kamby mahe'ẽ, kamby ku'i, hamba'e, orekóvo Lactolanda ha Trébol omotenondéva ramo kamby apo Paraguáipe. Kamby omopyenda Paraguái retãyguakuéra rambosa. Amo 50% kamby apo ojejuhu Juan Eulogio Estigarribia-pe, ha umi ambuéva oñemosarambi Chaco Central, Colonias Unidas ha San Pedro-pe.

Vakakuéra retakue Paraguái tuichakuévo
N°	Tetãvore	Vaka retakue	Tenedores	Tapicha retakuére oñembovóvo	N.º	Tetãvore	Vaka retakue	Tenedores	Tapicha retakuére oñembovóvo
1°	Presidente Hayes	2 497 037	8 008	21,02	10°	Misiones	508 345	8 739	4,17
2°	Vokerõ	1 877 167	3 923	30,42	11°	Paraguari	475 300	10 335	1,87
3°	Alto Paraguay	1 565 023	2 311	92,62	12°	Itapúa	453 429	13 198	0,77
4°	San Pedro	1 354 796	27 233	3,27	13°	Ka'asapa	343 235	9 570	1,89
5°	Concepción	1 209 876	15 381	5,03	14°	Cordillera	255 182	4 739	0,86
6°	Amambái	990 965	2 401	6,12	15°	Alto Parana	210 074	3 597	0,27
7°	Kanindeju	737 389	8 594	3,39	16°	Guaira	157 338	5 052	0,72
8°	Ñe'ẽmbuku	606 888	13 093	6,87	17°	Central	63 614	1 993	0,03
9°	Ka'aguasu	552 926	12 522	1,02	—	Paraguái	13 858 584	150 689	2,02

Kesu paraguái

Kesu paraguái.

Kesu Paraguái teéva ha'e pe ojejapóva “kuaháda” (ñaguenohẽva kamby ha kuájo, vaka ryepýpe guare, oñembojehe'ávo ojuehe), ndoguerekóiva juky ha avei ojejapohaguére vaka kamby porãgui (ojepe'a'ỹre ichugui hova kyrakue) ijavevo ha imbarete porã. Ko mba'e hu'ũvy ha he'ẽmby juky imatúva jaipuru 45 ára rupi. Ko Kesu paraguái isa'y morotĩ asy, upe vaka kamby ijapoharéicha avei. Oñepyrũ ramo jepe ko “kesu paraguái” apo kokue ñemitỹhárupi ha avei umi vakarehokuéra rupi tetã Paraguái ryepýpe, ko'ágã rupi avei ojeheka ha ojeipota umi kesu ojejapóva colonia menonitahárupi, opytáva Chaco paraguáipe.

Kesu Paraguái ha'e pe ojehecharamovéva umi kesu oñevendéva Paraguáipe, oguerekógui tuicha proteína ha calcio, upéicha avei heta vitamína ambuéva.

Avati ha avatiky

Ojekuaa porã Amérika hína oñepyrũhápe hi'upy ha'eháicha avati ha avatiky, oiko ko'ã hi'upýgui mba'e omopyendáva guaranikuéra rembi'u. Oguahẽvo Europayguakuéra Amérikape, oñembohetave avati jeporu. Paraguái tuichakue javeve ojekuaave Avati Morotĩ térã Avati Chipa, jepénte ijape sa'yju, oñemomorotĩ oñemogu'ívo. Sa'iveháicha, oĩ hetaichagua isarambipáva tetã tuichakue javeve: Avati Guapy, Avati Mitã, Avati Tĩ, Pichinga Aristado, Sape Pytã, Tupi Morotĩ ha Tupi Pytã.

Mandi'o ha aramirõ

Oĩramo heta tetãme, umi jehaipy ypykue ohechauka Perũme oñeñotỹma hague sa'ary XX Kirito mboyve. Upéicha ojehechakuaa heñoihague Ñemby Amérikape. Tembi'u paraguái apópe, oñembojehe'a mandi'o aramirõ kesu ha kamby reheve ojejapo haguã chipa, tembi'u'i ojehechavéva ko tetãme, térã ojeporu omombarete haguã so'o ha ka'avo gísope, upéicha avei vori vori, mbeju térã kavure apópe. Avei ha'e pe mba'e ojeiporuvéva oñembosako'i haguã lampreado térã pajagua mascada. Añetegua ha'e mandi'o mimói omyengovia mbujape Paraguái mesakuérape.

Tembi'u apo

Tembi'u týra

Chipa guasu.

Sópa paraguái.

• Chipa guasu: ha'e peteĩ týra ojejapóva avatiky, kesu, sevói ha ryguasu rupi'águi, ojekuaaite ojekuaaháicha sópa paraguái. Ha'e peteĩchagua mbujape avevo oje'úva jepi hakúvo térã hakuvývo. Hetemi ko tembi'u ha katuetei nunga oje'u péicha ku “so'ombichy” ykére (jotopa guasuha rupi ỹrõ jotopa ogapygua ndive oje'uhápe opaichagua vaka ha kure ro'o, so'otuky (choríso) ha mbusia. Heseguáicha ojejapo avei chipa guasu ryguasu ha chipa guasu so'o.

• Sópa paraguái: mbujape avevo ojejapóva avati hu'itĩgui, kesu, kamby rypy'a, kure ñandy térã ñandyry, juky ha y hendive. Oñembojehe'a porã rire oñemoĩ mba'yrúpe, upéi oñembojy tatakuápe. Ikatu ja'u nandi térã tembi'u týraicha. Umi guarani ho'úmiva tembi'u raviru ojejapóva avatiku'i térã mandi'ógui oñemboapéva guembepi térã pakova rogúepe ha oñembojýva tanimbu akúpe. España-yguakuéra omoinge kesu, ryguasu rupi'a ha kamby jeporu; ko'ãva oñemoinge ohóvo guaranikuéra rembi'úpe. Oñeñe'ẽhína aipóramo peteĩ tembi'u he'ẽjuky ha havirúva, ha opaite paraguái rembi'u hekópe, orekóva heta kaloría ha proteína.

Chipa.

Mbeju.

 

• Chipa : Ha'e peteĩ mbujape ojejapóva mandi'o aramirõgui, kesu Paraguái hatãvagui, anís ha ambue mba'e. Ha'e tembi'u Paraguái retãyguakuéra ho'uvéva pyhareve mbytépe. Ymaite guive oiko chugui kojói joapy ramo asajekue. Chipa aramirõ ha'e pe jajuhuvéva ko mbujapégui, ha katu oĩ avei hetaiterei ambuéva ha'éva chipa avati, chipa manduvi, chipa kabure, chipa kueríto, chipa mestiza, chipa piru, chipa rora, chipa so'o, ha ambue.

• Mbeju: Ha'e peteĩ peteĩ mbujape mandi'o aramirõ, kesu, kure kyrakue ha kambýgui ijapopyre. Mbeju ojoaju jeroviapy guarani rehe, ha oĩ umi tembi'u itujavéva guaranikuéra hi'upy apytépe. Chipa ha sópa Paraguái ndive, ha'e tembi'u týra, oje'úva oñemoirũ hag̃ua kojói. Oĩ michĩvéramo 16 hendáicha oñembosako'i hag̃ua ha ko'ág̃a rupi ojekuaa 11 umíva apytépe.

• Ka'i Ku'a: Ojejapóva avatiky, mantéka ha kesu reheve, oñemboape avati roguépe ha oñembojy y akúvape.

• Mbaipy : ha'e avati ku'i oñembojývo, oñembojehe'ávo sevói, kamby ha kesu Paraguái reheve. Ikatu oje'u ha'eño térã omoirũ peteĩ so'o rykue térã ryguasu ro'o ku'i reheve. Umi mba'e ojekuaavéva apytépe oĩ: mbaipy kuaháda, mbaipy avatiky, ha peteĩ mahe'ẽ ojekuaa porãva mbaipy he'ẽ ramo, oguerekóva kamby, eíra hũ, narã térã kanéla ra'ỹi, hamba'e, ha ikatu omoirũ peteĩ chokolate rykue'i reheve .

• Reviro: ha'e mba'etee Itapúa ha Alto Paranáme, jepémo ko'ágã ojeipyso ambue tendáre. Ha'e peteĩ mása oñembojehe'áva ojejapóva hu'itĩ, y ha jukýgui, sapy'ánte oñembojoapýva ryguasu rupi'a reheve.

• Tortilla paraguaya : ha'e peteĩ mása chyryry ojejapóva hu'itĩ, kesu Paraguái, kamby, juky, y ha ryguasu rupi'águi. Ha'e mba'e omopyendáva tembi'u hérava puretón, tembi'u oguerekóva tortilla, ryguasu rupi'a chyryry, yvy'a ha so'o ku'i.

Jukysy ha gíso

Vori vori.

Piracaldo.

Jopara.

Ymave, umi jukysy añoitépe oje'úvo vaka ro'o ryekue ha chúra. Tembi'u araro'yrã ha oje'u va'erã hakueterei.

• Vori vori ha'e peteĩ jukysy hypy'ũva oñembosako'ihápe heta vosa michĩva mandi'o arína ha kesu Paraguái, omoirûva jepi so'o, jepivegua pollo térã pollo ojejapóva ógape . Oguereko imba'eichagua: pe vori vori karai ( vaka, ryguasu ha kure ro'o reheve), ha pe vori vori morotĩ, so'o'ỹva ha oguerekóva girasol yvoty ñandyry, áho ku'i, andai, kamby ha arro. Ñe'ẽ “vori”, oñembojo'ávo he'iséva pe tembi'u vorivori, ou España ñe'ẽ “bolita”-gui (oñe'ẽ hag̃ua pe mba'e apu'a avatiguigua oĩva pe jukysýpe); pe ñe'ẽ “bolita” ohasáva guaraníme ymave oje'e “borita” ha amo hu'ãme oñemombyky ha opyta “vori”. Upévare “vorivori” ha'e “bolita, bolita”.

• Pe káldo avá ha'e peteĩ jukysy ojejapóva oñembopupúvo opaite vaka retepy ýpe, oñembojy, tenonderãite chúra (vaka ryekue ha py'akue). Ojeporu sevói, sevoi'i, lokóte, ky'ỹi ha perehi.

• Pe jopara ha'e peteĩ tembi'u herakuãite, oje'úva 1 jasypa omondýi haguã Karai Octubre (karai oikóva pynandi, hovasyva, imichĩva ha mbareteva oguerekóva peteĩ tejuruguái ipope), hy'epýpe oñemoĩva'ãra lokro ha hendive kumanda ha avei kurapepẽ, sevói, tomáte, kuratũ ha kesu Paraguái. Kóva oñembopupu are porã, ág̃a oĩmbávo, oikóta chugui pe tembi'u ojehecharamove ha hevéva Paraguái retãme. Pe tembi'u ypykue ndoguerekói so'o, ha katu ohasávo ára ohupyty tembi'u ambuéva, ha'eháicha jopara norteño (kumanda opaichagua reheve), jopara so'o (kumanda, vaka ro'o avatiky), jopara kure (kumanda, kure nambi, py ha ruguái) ha jopara kesu (upépe, oje'éva ári, oike kamby ha kesu).

• Pirakáldo ha'e peteĩ jukysy ojeiporúva apytépe pira opaichagua, ikatu ha'éva suruvi ha mandi'i; avei kesu Paraguái, kamby, sevói, lokóte pytã ha hovy, áho . Oje'eva'erã mba'e omboheitéva pirakáldo ha'e pe pira voi oñembojoajúva kesu Paraguay pyahu ndive.

• Sójo ha'e peteĩ so'o ku'i jukysy. Yma ojeguereko tembi'u mboriahúpe guarã, ha katu ojeipyso opavavépe tembi'u tee ramo Paraguáipe. Oñembopupu mboyve ojepuru vaka ro'o, y ro'ysã, arro, ñandyry, hu'itĩ ha ka'avo.

• Mandi'o chyryry ojejapo oñembojehe'ávo mandi'o, ryguasu rupi'a, kesu paraguái, sevoi'i, perehi, kuratũ, ñandyry, choríso ha/térã so'o ku'i.

Fidéo, so'otuky ha ambuéva

Paraguáipe oje'u heta fidéo, ravióli, ñóki, pizza, croqueta ha so'otuky opaichagua. Umi so'otuky apytépe ojehecharamo umi "besitos", michĩva, pe choríso parriíla rehe, pe choríso kesu, pe choríso Ka'asapa, pe choríso misionéro, pe choríso Viéna ha pe vutifárra. Umi empanáda térã pirambujape ha páncho oje'u mbujape ryepýpe. Milanésa oje'u avei, ha'éva peteĩ vaka térã ryguasu ro'o vorekue mbujape ku'ípe. Umi tembi'u ojepuruvéva apytépe oĩ lampreado, empanáda mandi'o, sángui lomíto, sángui milanésa ha chicharõ. Asádo térã so'o mbichy ykére, oje'u avei asádo estaca-re (so'o mbichy yvyrapo'íre), asádo ólla-pe (so'o mbichy japepópe), suruvi parrílla rehe, vaka akãngue guatia, piraju parrílla rehe, hamba'e.

• 
  Empanáda mandi'o.
• 
  Pirambujape térã empanáda.
• 
  Croqueta.
• 
  Chipa so'o.
• 
  Suruvi ro'o milanésa.
• 
  Pureton.

Mahe'ẽ

Asu akatúa gotyo ha yvate iguýpe gotyo:
Arapaho • Kosereva kesu reheve • Pastafrola arasa mahe'ẽ reheve • Jety mahe'ẽ.

• Umi mahe'ẽ ojehecharamovéva apytépe oĩ: dulce de leche, eíra kesu Paraguái reheve, manduvi eíra hũ reheve, mamóne he'ẽ, ka'i ladrillo, kamby hu'ũ, chokoláte kaguápe, yva jehe'a ha masíta opaichagua.

• Kiveve: Ha'e peteĩ tembi'u he'ẽmbýva. Mba'e hu'ũ ojejapóva andaígui. Y, kamby, asuka, avati ku'i ha kesu ojeporu kiveve teépe guarã. Ymave “kiveve” oñembojy haguã ojeporu peteĩ mba'yry yvyguigua hérava ñaopyrũ. Ho'uva'ekue ko mba'yrúpe oñembojypyre he'i péicha oñembojypyre hevehapea amoa. Ambue ojejapóva kóvagui ha'e kiveve hu'ũ, orekóva torta eíragui ojejapóva.

• Kaguyjy: ojejapóva avatikýgui, ymaite guive ojeheróva “lejía”. Opaichagua tembi'u avati reheguáicha, ha tuichaitépe avaitky, kaguyjy oguereko hetaiterei proteína. Pe kaguyja ikatu oñembojehe'a eíra hũ, kamby térã asuka reheve. Ambuéva ko tembi'úgui ha'e kaguyja eíra reheve, kaguyjy kamby reheve ha kaguyjy asuka reheve .

• Kosereva: ha'e peteĩ mahe'ẽ ojejapóva apepúgui. Pe kosereva oñeñongatu areséramo oñemoĩva'erã pype, oñembosako'i aja, hetave asuka ha eira hũ. Ymave ko tembi'u oñeñongatúmi mba'yru'i yvyguiguápe, avei kambuchípe.

• Arro kambýre: ko mahe'ẽ oguereko mbohapy mba'e ojoajúva, arro, kamby ha y. Oĩ opaichagua ojejapo hag̃ua arro kambýre: pe teetéva ojeporu vaka kamby, y, arro, asuka, limõ pire ha kanéla.

• Pastafrola: ha'e peteĩ mahe'ẽ tee Paraguái ha Ysyry La Plata pegua. Paraguáipe katu ojeiporu arasa mahe'ẽ oñemboape hag̃ua. Ikatu omoirũ kafe rykue térã ka'ay he'ẽ reheve.

• Mamóne mahe'ẽ: ha'e mamóne pehẽngue michĩ oñeñongatúva hykuépe asuka reheve. Ikatu oñembojehe'a pomélo rykuégui ani hag̃ua he'ẽ asukaite.

• Jety mahe'ẽ: ambue mahe'ẽ tee Paraguái ha Ysyry La Plata pegua.

Jey'urã

Asu akatúa gotyo ha yvate iguýpe gotyo:
Terere • Terere rrúso • Ka'ay • Kojói • Carrulim • Clericot.

Nomonga'úiva

Umi jey'urã nomonga'úiva Paraguáipe ha'e guarani mba'e tee, ha Paraguái arandupy ñembopyahúgui osẽ, mba'éichapa ojey'u ko'ãva ndaha'éi oje'uháicha upérõ. Ko'ýte terere rehe, jepémo guarani ho'u ka'a sa'ary XIX mboyve, ojehechauka ho'u hague hikuái kapi'i rogue rykue peteĩ ygua ramo añoite. Avei, opita hikuái pe kapiʼi rogue ikyrỹiva sigarrílloicha, ojoguáva umi ojejapóvape petỹ roguégui. Heta uperire ojehupyty arandu Pohã ro'ysã (pohã ombopiro'ýva) ha Pohã aku rehegua.

• Ka'ay: pohã ñana ojeiporúva ka'ayhápe hína umi Pohã aku. Ka'ay niko jey'urã aku tee, oguerekóva ka'a (Ilex paraguariensis). Oje'úvo ikatu oñembojehe'a pohã aku iñambuéva reheve ha'eháicha jate'i ka'a, jaguarete ka'a, cedrón kapi'i, eneldo, burrito, anís, mansanílla, hamba'e. Sapy'ánte oĩ omoĩva ka'a he'ẽ térã narã pire. Oĩ avei ka'ay he'ẽ, ojejapóva kamby, asuka ha mbokaja'águi.

• Terere: ha'e peteĩ jey'urã ojejapóva ka'a rogue (ilex paraguariensis) ha y ro'ysãgui, ikatúva oñembojehe'a pohã ñanare. Ko ñanary ojeipuru Ñembyamérikape umi Europagua ñeguahẽ mboyve, ha oiko chugui mba'e teéva ojejapóva oikohápe guaranikuéra, oñemombareteve tuichaitépe oikóvo Paraguáipe umi franciscano ha hesuíta, oñemombe'uháicha kuatiáre saro'y XVI, XVII ha XVIII pegua. Oĩ avei pe terere ojejapóva yva rykue reheva, péva ojehero epañañe'ẽme "tereré de jugo". Ára 17 jasypakõi 2020 jave, Unesco he'i terere ha'eha tekopy tee ojehechakuaa'ỹva Yvypóra reko pegua, ko mba'épe oĩ terere je'u ha pohã ñana jeporu.

• Kojói: ha'e peteĩ jey'urã tee Ñemby Amérika retãnguéra rehegua: Arahentína, Paraguái, Brasil ha Uruguái. Ko jey'urã ojejapo oñembyakúvo y ha, opupu vove, oñemoĩ ipype ka'a (Ilex paraguariensis), upévagui osẽ peteĩ tykue hyakuã porãva, isa'y hovyũ satĩva ha ijiro kangýva.

• Guarapo: ha'e jey'urã ojejapóva takuare'ẽgui ha oñembosako'íva ojehasa pe takuare'ẽ peteĩ jopyha rupive ojehupyty haguã hykue.

• Alóha: jey'urã tee umi takuare'ẽ kokuépe, oñembosako'íva eíra hũ, y, limõ ha heta yrypy'a reheve. Ikatu avei oñembosako'i apepu, narã he'ẽ, mandarína, pomélo térã líma reheve.

Jey'urã omonga'úva

• Umi jey'urã omonga'úva oje'úva apytépe oime víno térã kaguy, narã kaguy, víno oporto, avei licor ko'ãichagua: kamby, anís, líma Paraguái, limõ, kapi'i katĩ, limasutĩ, guavirami, yvotyje, taperyva, durazno, mamóne, narã, avakachi ha pakova .

• Guari : ha'e pe jey'urã oguerekóva alkoo 42 amo 45 retakuégui rupi ojehupytýva takuare'ẽ rykuégui.

• Clerico : ha'e peteĩ jey'urã omonga'úva yva reheve oúva Ñemby Amérika pegua, ojejapóva ára mboyve ha ára rire Ary Pyahúgui. Ambue hendáicha, oñembosako'i va'erã yva jehe'a ha upéi oñemoĩ va'erã jey'urã ha'eháicha víno pytã, víno morotĩ térã sidra. Ojekuaa avei Clericó Paraguái, Clericó Hovy ha Clericó Espumante.

• Carrulim: ha'e peteĩ ñe'ẽjoaju ( CAña, RUda ha LIMón). Ndaha'éi peteĩ jey'urã añónte, ha'e avei jepokuaa ojejapóva 1 jasypoapýpe "omondýi haguã" mba'e vai ikatúva og̃uahẽ pe jasy jave. Peteĩ ñe'ẽnga ko jepokuaa rehe ha'e kóicha: Agosto, vaka piru, tuja ha g̃uaig̃ui rerahaha (agosto hína jasypoapy karaiñe'ẽme). Umi tembiasakue ohaíva he'i ha'eha peteĩ jepokuaa yma guare ha héra osẽtava 1800 pahápe añoite, oje'úva iñepyrũrã omosẽ hag̃ua mba'asy ha'eháicha mba'asypararã ha ambuéva. Oñembosako'i hag̃ua oñembojehe'a va'erã guari, rrúda ha limõ ndive ojey'u haguã tyekue nandi. Ikatu avei ñamoĩ katuáva, guavirami térã eíra ñamboheve hag̃ua. Ára 29 jasypokõi 2019, ojehechakuaa Paraguái Arandupy Rembiejakue Japokokuaa'ỹva ha Jey'urã tee ramo.

Aranduka porupyre

• Asunción 1537: Madre de la gastronomía del Río de la Plata y de Matto Grosso do Sul. Vidal Domínguez Díaz (2017).
• Poytáva: Origen y Evolución de la Gastronomía Paraguaya. Graciela Martínez (2017).

Joajuha

• Wikimedia Commons oguereko ta'ãnga Tembi'u Paraguái reheguaCommons.
• Paraguay, tenés que sentirlo - Gastronomía del Paraguay
• Gastronomía paraguaya
• Red Paraguaya
• Guaraní Tembi'u
• Tereré Pantano
• Bodega Giacometti