Fidel Castro
Fidel Alejandro Castro Ruz (
son), nado en Birán o 13 de agosto de 1926[1] e finado na Habana o 25 de novembro de 2016[2], foi un avogado e revolucionario comunista cubano, con orixe galega, que gobernou Cuba como primeiro ministro de 1959 a 1976 e logo como presidente de 1976 a 2008.
Nacionalista e marxista-leninista, exerceu como Primeiro Secretario do Partido Comunista de Cuba dende 1965 a 2011. Baixo o seu mandato, o país transformouse nun país socialista, con gran parte da industria e da economía nacionalizadas.
Fillo dun emigrante galego acomodado, Castro adoptou as ideas antiimperialistas mentres estudaba Dereito na Universidade da Habana. Despois de participar en rebelións contra a ditadura de Rafael Trujillo na República Dominicana e o goberno dereitista colombiano, planeou o derrocamento do ditador cubano Fulgencio Batista lanzando un ataque contra o cuartel Moncada en 1953. O intento fracasou e tras pasar un ano no cárcere, viaxou a México onde formou un grupo revolucionario, o Movemento do 26 de xullo, xunto co seu irmán Raúl Castro e o Che Guevara. De volta en Cuba, Fidel liderou o Movemento nunha guerra de guerrillas contra as forzas de Batista en Sierra Maestra. Despois do derrocamento de Batista, asumiu o poder político e militar como primeiro ministro de Cuba. Os Estados Unidos opuxéronse ao goberno de Castro e tentaron derrocalo mediante centos de intentos de asasinato, bloqueo económico e contrarrevolución, incluído o intento de invasión da illa en Baía de Cochinos. Para contrarrestar estas ameazas, aliñouse coa Unión Soviética, permitíndolle a esta instalar armas nucleares en Cuba en 1962, provocando a Crise dos mísiles, punto álxido da guerra fría.
Adoptando un modelo de desenvolvemento marxista-leninista, Fidel converteu Cuba nun Estado socialista de partido único baixo o liderado do Partido Comunista, o único no hemisferio occidental. Introducíronse políticas de economía planificada e expandíronse a sanidade e a educación. No plano internacional, Castro apoiou a diversos grupos revolucionarios antiimperialistas, deu apoio aos gobernos de esquerdas de Chile, Nicaragua e Granada e enviou tropas aos seus aliados nas guerras de Yom Kippur, Ogadén e a guerra civil angolana. Estas accións, xunto ao liderado de Castro no Movemento de Países Non Aliñados, aumentaron a notoriedade internacional da illa.
Tras a disolución da URSS en 1991, o goberno cubano afrontou unha recesión económica no chamado "Período Especial" e abrazou ideas antiglobalización e a favor do medio ambiente. Na década de 2000, Castro forxou unha alianza coa chamada "marea rosa" latinoamericana (principalmente coa Venezuela de Hugo Chávez) e asinou o ingreso de Cuba na Alianza Bolivariana para as Américas. En 2006, Fidel transferiu os seus poderes ao vicepresidente Raúl Castro, que logo foi elixido presidente do Consello de Estado pola Asemblea Nacional en 2008.
O mandato de Fidel Castro foi o máis longo dun xefe de Estado non monárquico dos séculos XX e XXI e polarizou a opinión mundial. Os seus partidarios veno como un paladín do socialismo e a causa antiimperialista, cuxo goberno revolucionario levou unha avanzada xustiza social e económica ao país, mentres asegurou a independencia de Cuba do imperialismo estadounidense. Pola outra banda, os seus críticos defíneno como un ditador que perpetrou abusos dos dereitos humanos, o éxodo de milleiros de cubanos e o empobrecemento da economía cubana. Fidel Castro foi condecorado cunha gran cantidade de recoñecementos internacionais e influíu de xeito significativo en persoas e grupos de todo o mundo.
Traxectoria
[editar | editar a fonte]Cuba antes do nacemento de Fidel Castro
[editar | editar a fonte]O 20 de maio de 1902, declarouse a Cuba como unha república independente. Era a última das colonias españolas sobre o continente americano que chegaba a emanciparse. Así e todo había unha parte de farsa e ficción; tal e como Leonard Wood, último gobernador xeral de Cuba, escribía ao Presidente Theodore Roosevelt:
- «A emenda Platt, por suposto, permite pouca ou ningunha independencia a Cuba».[3]
Un ano máis tarde, o senador Chauncey Depew declaraba:
- «Non está lonxe o día en que Cuba, similar a Estados Unidos pola súa Constitución, as súas leis e as súas liberdades... posuirá cinco ou seis millóns de habitantes educados como nós e dignos de posuír todos os dereitos da cidadanía americana. Entón, se Cuba toma a iniciativa, poderemos acoller unha nova estrela sobre a nosa bandeira».
Non se tomou nunca esta iniciativa; ao contrario, incesantes alborotos políticos internos conduciron a un segundo emprego da forza militar americana, de 1906 a 1909; logo a un desembarque da infantaría de Mariña americana (os marines) para a protección dos intereses e cidadáns americanos na provincia de Oriente, en 1910, e un novo desembarque da mesma clase en 1917, destinado a convencer a Cuba de entrar na primeira guerra mundial, dada a posición estratéxica da illa no cruzamento de numerosas rutas marítimas.
Para protexer os intereses americanos contra a axitación social e a sabotaxe na provincia de Oriente, os marines permaneceron en Cuba ata 1923. Fidel Castro nacería tan só tres anos máis tarde.
Infancia e mocidade
[editar | editar a fonte]Os pais de Fidel Castro foron o emigrante galego Ángel Castro Argiz, natural de Láncara, e a cubana de orixe canaria Lina Ruz González, nada en Pinar del Río. Ángel Castro nacera nunha familia campesiña e participara na guerra de Cuba substituíndo a un mozo da Coruña de máis recursos económicos.[4] Ao rematar a guerra volveu a Galicia, mais en 1905 retornou a Cuba, onde acabou por ser o rico propietario dun latifundio, Manacas, dedicado á cana de azucre. Casou con María Luisa Argota Reyes,[5] coa que tivo varios fillos, e anos máis tarde divorciouse e casou coa súa empregada Lina Ruz, coa que tivo 7 fillos. Os tres primeiros fillos con Lina (Ángela, Ramón e Fidel) naceron antes de divorciarse da primeira esposa.
De calquera maneira, Ángel e Lina casaron pola igrexa, pero ben despois do nacemento de Fidel, durante unha cerimonia amañada polo cura, tamén galego, Enrique Pérez Serantes, amigo da familia Castro.
Aos catro anos comezou a ir á escola pública de Birán ata os seis anos, cando foi enviado xunto súa irmá Ángela a estudar ao colexio lasaliano de Santiago de Cuba, ao coidado da que fora a súa mestra en Birán. A pesar da situación económica da súa familia en 1932, Castro sufriu a fame, xa que a institutriz que o coidou empregaba a súa asignación económica para manter a toda a súa familia, nun período de especial dureza económica no país.[6]
Aos 8 anos, o 19 de xaneiro de 1935 foi bautizado Fidel co nome de Fidel Hipólito na parroquia da Santa Igrexa, catedral da vila e arcebispado de Santiago de Cuba. Foron os padriños da cerimonia, Louis Hippolyte Hibbert, cónsul de Haití, e Emerenciana Feliu, a súa esposa.[7][8][9] O pai, Ángel Castro, non aparece na partida de nacemento. Nesta data o neno Fidel só tiña un apelido, Ruz. Logo máis tarde sería oficialmente recoñecido polo pai o 11 de decembro de 1943 cos apelidos Castro Ruz á idade de 17 anos.
En setembro de 1939 ingresou como interno do colexio xesuíta de Dolores en Santiago de Cuba,[10] onde Fidel asistiu ata 1941. En 1942 ingresou ao colexio de Belén da Habana[11] onde foi seleccionado mellor deportista do curso 1943-1944.[12] Finalizou o bacharelato en 1945, xunto ao seu futuro cuñado Rafael Díaz-Balart, amigo seu naquel momento e inimigo máis tarde.
Universidade
[editar | editar a fonte]Ingresou na Universidade da Habana o 4 de setembro de 1945.[13] Nos primeiros anos, a súa vida académica caracterizouse pola súa ausencia case total das aulas.[4] A partir do terceiro ano, Castro dedicouse con especial intensidade ao seu traballo académico, matriculándose por libre ata en tres carreiras (Dereito, Dereito diplomático e Ciencias Sociais) coa intención de obter unha bolsa para estudar en Europa ou Estados Unidos.[4]
Foi no período universitario cando tivo acceso a algunhas obras literarias que, segundo el, lle permitiron alcanzar unha certa madurez política. Os seus primeiros pasos na política foron no ámbito estritamente universitario. Foi elixido delegado e recibiu ameazas de morte ante un candidato da Federación Estudantil Universitaria (FEU) apoiado polo goberno de Ramón Grau San Martín.[4]
En 1947, con vinte e un anos, como presidente do Comité Dominicano pro Democracia,[14] promoveu accións para esixir a destitución do ditador dominicano Rafael Trujillo e formou parte da invasión de Cayo Confites, co obxectivo de derrocalo. Cando foron interceptados na baía de Nipe ao intentar chegar a terra dominicana, lanzouse á auga e nadou ata Cayo Saetía.[15] De volta á Habana, Castro tivo un papel principal nas protestas dos estudantes contra o asasinato dun alumno de instituto por gardas do goberno.[16] As protestas, acompañadas dunha represión contra os considerados comunistas, provocaron enfrontamentos violentos entre activistas e policías en febreiro de 1948, nos que Castro recibiu unha dura malleira.[17] Neste punto, os seus discursos públicos tomaron unha inclinación claramente de esquerda ao condenar a desigualdade social e económica en Cuba. En contraste, as súas antigas críticas públicas centrábanse na condena á corrupción e ao imperialismo dos Estados Unidos.[17] Tras visitar os barrios máis pobres da Habana, participou tamén en campañas estudantís antirracistas.[18]
En 1948, co patrocinio de Juan Domingo Perón, foi enviado a Colombia como delegado da Federación de Estudantes Universitarios á IX Conferencia Interamericana. Estaba citado para atoparse co candidato a presidente Jorge Eliécer Gaitán a mesma tarde en que este foi asasinado, no preludio do "Bogotazo".[19] Ao seu regreso a Cuba, contraeu matrimonio o 12 de outubro de 1948 con Mirta Díaz-Balart, unha estudante de filosofía dunha acomodada familia de Banes, a uns 50 quilómetros de Birán. En setembro de 1949, Mirta deu a luz ao seu primeiro fillo, Fidelito.[20] En 1950 obtivo a súa graduación en Dereito.
Carreira como avogado e inicios na política
[editar | editar a fonte]Castro co-fundou un bufete de avogados que atendía principalmente a cubanos pobres, o cal se demostrou como un fracaso financeiro. Coidaba pouco o aspecto económico e material e non era capaz de pagar as súas facturas. Os seus mobles foron embargados e cortáronlle a electricidade.[21] Participou nunha protesta dun instituto en Cienfuegos en novembro de 1950 pola prohibición por parte do ministerio de educación das asociacións de estudantes, enfrontándose coa policía. Foi arrestado e acusado de conduta violenta, pero o maxistrado rexeitou os cargos.[21]
En 1951, suicidouse Eduardo Chibás, líder do Partido Ortodoxo, co que Fidel simpatizaba dende os seus anos universitarios. En xuño de 1952 presentouse por este partido como independente, para unha circunscrición da Habana, como candidato á Cámara de Representantes do Congreso cubano, pero o golpe de estado do xeneral Fulgencio Batista derrocou o goberno de Carlos Prío Socarrás e anulou as eleccións. O golpe, recoñecido polo goberno dos Estados Unidos, provocou a inquietude de Castro, que empregou os seus contactos coa Mocidade do Partido Ortodoxo para reunir a un grupo de mozos que protagonizarían no futuro o asalto ao cuartel Moncada.
Enfrontamento con Batista
[editar | editar a fonte]En marzo de 1952, Fidel Castro xa denunciara a Batista ante un Tribunal de Urxencia por violar a Constitución. Expoñía que os delitos cometidos eran competencia daquel tribunal e sobre a posible actuación deste argumentou:[22]
A actuación deste Tribunal fronte aos feitos relacionados terá unha alta significación para o pobo de Cuba. Evidenciará se é que segue funcionando con plenitude de facultades, se é que non se ve imposibilitado pola forza, se é que non foi abolido tamén no "cuartelazo".Sería bo que o terceiro poder do Estado dera sinais de vida cando os outros dous foron decapitados, se non é que foi decapitado do mesmo xeito o poder xudicial. [...]
A lóxica dime que se existen tribunais, Batista debe ser castigado, e se Batista non é castigado e segue como amo do Estado, Presidente, Primeiro Ministro, Senador, Xeneral Maior, xefe civil e militar, Poder Executivo e Lexislativo, dono de vidas e facendas, entón non existen tribunais, suprimiunos.Fidel Castro
Os tribunais rexeitaron a demanda, polo que Castro entendeu que a loita armada estaba lexitimada como o único xeito posible de derrocar a ditadura.
Asaltos aos cuarteis Moncada e Carlos Manuel de Céspedes
[editar | editar a fonte]Co convencemento de que a única saída era a loita revolucionaria, Fidel formou un grupo chamado "El Movimiento" (O Movemento) que operaba a través de células clandestinas, publicando o diario clandestino "El Acusador" (O Acusador), mentres armaba e adestraba a recrutas anti-Batista.[23][24][25] Nun ano o grupo xa sumaba uns 1.200 membros, a maioría deles dos barrios máis pobres da Habana.[24] A pesar da súa simpatía polo socialismo evitou unha alianza co comunista Partido Socialista Popular, temendo que isto puidera afastar aos moderados, pero mantivo contacto con membros do partido como o seu irmán Raúl.[26]
Fidel elaborou un plan de ataque armado contra os cuarteis Moncada, en Santiago de Cuba, e Carlos Manuel de Céspedes, de Bayamo (como avanzada para combater o contraataque), ambos na provincia de Oriente para o 26 de xullo de 1953.
O intento de tomar o cuartel de Moncada debíase a que, debido ás súas características (un importante valor estratéxico pola súa posición, agrupaba polo menos 3000 armas, ademais de estar nunha zona activamente oposta ao golpe dado por Batista), podería levar a un levantamento popular armado, chamar ao pobo á folga xeral dende a radio e aproveitar as características do terreo (rodeado de montañas e preto do mar) que poderían permitir o desenvolvemento da loita armada.[27]
A táctica ideada consistía en chegar armados e disfrazados de sarxentos, coa única diferenza do calzado para poder recoñecerse. Unha vez dentro, trataríase de utilizar o valor simbólico da "Rebelión dos Sarxentos" (movemento militar que derrocou ao presidente Gerardo Machado en 1933) para contactar coas outras guarnicións e animalas á sublevación. Se a rebelión non recibía apoio, a idea era escapar aos montes e armar ao pobo para continuar coa loita. Antes de marchar, Castro pronunciou o seguinte discurso:[28]
Compañeiros: poderán gañar en poucas horas ou ser derrotados, pero de todos os xeitos, escóiteno ben, compañeiros!, de todos os xeitos, o movemento triunfará. Se gañamos mañá, farase antes o que aspiraba Marti. Se ocorre o contrario, o xesto servirá de exemplo para o pobo de Cuba, para tomar a bandeira e seguir adiante. O pobo apoiaranos no oriente e en toda a illa. Mozos do Centenario do Apóstolo! Como no 68 e no 95, aquí en Oriente damos o primeiro berro de "liberdade ou morte"! Xa coñecen vostedes os obxectivos do plan. Sen dúbida é perigoso e todos os que saian comigo esta noite deben facelo pola súa absoluta vontade. Aínda están a tempo de decidir. De todos os xeitos, algúns terán que quedar por falta de armas. Os que están decididos a ir, que dean un paso adiante. A consigna é non matar senón por última necesidade.Fidel Castro
O ataque sería realizado por 165 revolucionarios en tres grupos: un dirixido por Abel Santamaría, que debía tomar o Hospital Civil, outro baixo o mando do irmán de Fidel, Raúl Castro, que debía facerse co Palacio de Xustiza e o grupo principal dirixido por Fidel que debía tomar a xefatura do cuartel. O intento fracasou, entre outros factores, porque se perdeu o factor sorpresa por culpa dunha posta que o rexemento do cuartel engadiu por mor da celebración do entroido na cidade. A pesar de que algúns dos atacantes lograron fuxir coa axuda de civís,[29] varias ducias deles foron capturados e asasinados (nese momento ou nos días seguintes) e varios tamén torturados, como o propio Abel Santamaría.[30] Fidel Castro logrou escapar con algúns homes á Sierra Maestra. Despois de varios días camiñando, decidiron entrar nunha pequena casa nas montañas, onde foron sorprendidos mentres durmían. Castro salvou a vida grazas ao sarxento que o detivo, que ao entregalo pediu que non fose torturado.
Segundo o grupo de Castro, só seis guerrilleiros morreron na batalla e acusaron ao exército de Batista de torturar e executar posteriormente a máis de oitenta atacantes. Fidel Castro foi feito prisioneiro, xulgado (xunto a outras 121 persoas)[31] e condenado a quince anos de prisión. No xuízo, Fidel Castro prescindiu de avogado e defendeuse a si mesmo, pronunciando ao final un discurso, no que defendía as súas accións e explicaba as súas opinións políticas, que máis tarde reconstruíu e que foi titulado "A historia absolverame".
Despois de vinte e dous meses na prisión Modelo, na Illa de Pinos, foi liberado durante a amnistía xeral de maio de 1955. Meses despois exiliouse aos Estados Unidos e finalmente a México.
Prisión e Movemento 26 de xullo
[editar | editar a fonte]
Encarcerado con 25 compañeiros, Fidel renomeou o seu grupo como "Movemento do 26 de xullo" (M-26-7) conmemorando a data do ataque ao Moncada, e formou unha escola para os presos.[32] Leu amplamente, desfrutando das obras de Marx, Lenin e Martí, pero tamén leu libros de Freud, Kant, Shakespeare, Munthe, Maugham e Dostoievski, analizándoos dentro dun marco marxista. Inicialmente permitíuselle unha relativa liberdade dentro da prisión, pero foi encerrado en confinamento solitario despois de que os internos cantasen cancións "antibatistianas" nunha visita do presidente en febreiro de 1954.[33] Mentres tanto, a muller de Castro, Mirta, fíxose cun emprego no Ministerio do Interior, algo que Fidel descubriu a través dun anuncio radiofónico. Avergoñado, Fidel dixo que prefería morrer "mil veces" que "sufrir impotentemente tal insulto".[34] Tanto Fidel como Mirta iniciaron os procedementos do divorcio, con Mirta custodiando ao seu fillo Fidelito. Isto enfadou a Fidel, que non quería que o seu fillo medrase nun ambiente burgués.[34]
En 1954, o goberno de Batista celebrou eleccións presidenciais, pero sen ningún político como oposición, as eleccións foron consideradas fraudulentas. Permitiu que se manifestase algunha oposición política e os partidarios de Castro pediron unha amnistía para os autores do incidente do Moncada. Algúns políticos suxeriron que unha amnistía sería boa publicidade e o Congreso e Batista aceptaron. Contando co apoio dos Estados Unidos e das grandes corporacións, Batista creu que Castro non era unha ameaza e o 15 de maio de 1955, os prisioneiros foron liberados.[35] Ao regresar á Habana, Fidel deu entrevistas radiofónicas e conferencias de prensa, que foron monitorizadas de preto polo goberno, reducindo as súas actividades.[35] Agora divorciado, mantivo relacións con dúas seguidoras, Naty Revuelta e María Laborde, que deron a luz a un fillo cada unha.[36]
En 1955, os atentados e manifestacións violentas levaron a unha ofensiva contra a disidencia, polo que Fidel e Raúl fuxiron do país para evadir o arresto.[37][38] Fidel enviou unha carta á prensa, afirmando que estaba "abandonando Cuba porque se me pecharon todas as portas da loita pacífica... Como seguidor de Martí, creo que é hora de tomar os nosos dereitos e non de pedilos, de loitar en vez de suplicar por eles".[37] Os Castro e varios camaradas viaxaron a México, onde Raúl se amizou cun médico arxentino marxista-leninista chamado Ernesto Guevara, que traballaba como xornalista e fotógrafo da "Agencia Latina de Noticias".[39] Gustoulle a Fidel, quen máis tarde o describiu como "un revolucionario máis avanzado ca min".[40] Castro tamén se asociou co español Alberto Bayo, que aceptou instruír aos rebeldes na guerra de guerrillas.[41] Con falta de financiamento, Fidel percorreu Estados Unidos en busca de partidarios, e foi vixiado polos axentes de Batista, que presuntamente organizaron un intento fracasado de asasinato.[42] Castro mantiña o contacto co M-26-7 en Cuba, onde gañara unha gran base de apoio no Oriente.[43] Xurdiron tamén outros grupos militantes antibatistianos, principalmente no movemento estudantil, sendo o máis destacable o Directorio Revolucionario Estudantil (DRE), fundado por José Antonio Echeverría. Echeverría reuniuse con Fidel na Cidade de México, onde asinaron a chamada Carta de México, na que acordaban a colaboración das dúas agrupacións para loitar pola revolución.[44]
A loita revolucionaria
[editar | editar a fonte]
Tras financiarse con diñeiro de particulares, en especial co que lle proporcionou Aureliano Sánchez Arango, exministro de Prío, Fidel partiu cara a Cuba o 25 de novembro de 1956 a bordo dun pequeno buque, o Granma (Avoa, en inglés), con 81 camaradas do chamado Movemento do 26 de xullo, entre eles o seu irmán Raúl e o arxentino Ernesto Che Guevara, para intentar derrocar a Batista. O desembarco debía executarse de xeito sincronizado cun grupo de membros da organización, encabezado por Frank País, que intentaría tomar Santiago de Cuba. O plan era chegar en cinco días, polo que o quinto día os homes de Frank País realizaron alzamentos en Santiago e Manzanillo. Porén, por culpa de diversos contratempos, o Granma tardou sete días en chegar e os guerrilleiros de País dispersáronse despois de dous días de ataques intermitentes.[45]
O Granma desembarcou nun mangleiral na praia Las Coloradas, preto de Los Cayuelos o 2 de decembro de 1956. Fuxindo cara ao interior, a súa tripulación dirixiuse á cordilleira da Sierra Maestra de Oriente, sendo reiteradamente atacada polas tropas de Batista.[45] Á chegada, Castro descubriu que só 19 rebeldes chegaran ao seu destino, o resto foran asasinados ou capturados.[46] Os superviventes, entre os que estaban os irmáns Castro, o Che Guevara, Juan Almeida e Camilo Cienfuegos, estableceron un campamento.[47] Comezaron a lanzar incursións sobre pequenos polos do exército para obter armas e en xaneiro de 1957 invadiron o posto avanzado en La Plata. Trataron medicamente aos soldados que feriron pero executaron a Chicho Osorio, o mayoral local (supervisor da compañía propietaria das terras), que era desprezado polos campesiños locais e que se xactaba de ter matado a un dos rebeldes.[46] A execución de Osorio axudou aos rebeldes a gañar a confianza dos veciños, aínda que non eran moi entusiastas e desconfiaban dos revolucionarios.[48] Segundo foi crecendo a confianza, algúns habitantes locais uníronse aos rebeldes, aínda que a maioría dos novos recrutas procedían de áreas urbanas. Os voluntarios aumentaron as forzas rebeldes a máis de 200 en xullo de 1957. Fidel dividiu o seu exército en tres columnas, comandadas por el, o seu irmán e Guevara.[49] Os membros do MR-26-7 que operaban en áreas urbanas continuaron con actividades de axitación e de envío de subministracións á serra. O 16 de febreiro de 1957 Fidel reuniuse con outros destacados membros do Movemento para discutir a táctica e aquí coñeceu a Celia Sánchez, que se convertería nunha amiga íntima.[50]
Por toda Cuba, grupos anti-Batista levaron a cabo ataques e sabotaxes, mentres a policía respondía con detencións masivas, torturas e execucións extraxudiciais.[51] En marzo de 1957, o DRE lanzou un ataque infrutuoso contra o palacio presidencial, durante o cal, Antonio Echeverría foi abatido.[51] O goberno de Batista recorreu a miúdo a métodos brutais para controlar as cidades de Cuba. Nas montañas da Sierra Maestra, Castro uniuse a Frank Sturgis, que se ofreceu para adestrar ás tropas de Castro na loita de guerrillas. Castro aceptou a oferta, pero tamén tiña unha necesidade inmediata de armas e municións, polo que Sturgis converteuse nun subministrador de armas. Sturgis mercou lotes de armas e municións da International Armament Corporation de Samuel Cummings, experto en armas da CIA, en Alexandria, Virxinia. Sturgis abriu un campo de adestramento nas montañas da Sierra Maestra, onde instruíu na guerra de guerrillas ao Che Guevara e a outros soldados rebeldes do 26 de xullo. Frank País tamén foi asasinado, deixando a Fidel como líder indiscutible do MR-26-7. Aínda que Guevara e Raúl eran coñecidos polos seus puntos de vista marxista-leninistas, Castro escondeu o seu, esperando obter o apoio de revolucionarios menos radicais. En 1957 reuniuse cos principais membros do Partido Ortodoxo, Raúl Chibás (irmán do falecido Eduardo Chibás) e Felipe Pazos, e asinaron o Manifesto de Sierra Maestra, no que esixían que se establecese un goberno civil provisional para poñer en funcionamento unha reforma agraria moderada, a industrialización e unha campaña de alfabetización antes de celebrar eleccións multipartidistas. Como a prensa cubana estaba censurada, Castro contactou con medios estranxeiros para difundir a súa mensaxe. A loita guerrilleira permanecera ocultada polo réxime, que incluso chegou a publicar a morte de Fidel, pero en febreiro de 1957, un famoso xornalista americano do New York Times, Herbert Matthews, chegou a entrevistarse cos rebeldes na montaña e publicou unha serie de artigos sobre esta loita. Da noite á mañá, os "barbudos" fixéronse célebres en boa parte do mundo e a ditadura comezou a perder o seu apoio internacional, en particular, nos Estados Unidos. Máis tarde foron entrevistados por outros medios, como a CBS ou Paris Match.
Os revolucionarios chegaron a ter nalgúns momentos máis de 800 combatentes cos que iniciaron a invasión a nivel nacional (fronte aos máis de 70.000 combatentes de Batista), aínda que a falta de armas era un condicionante fundamental. Castro, comandante da expedición, foi nomeando progresivamente como comandantes ao Che, Raúl Castro, Camilo Cienfuegos, Almeida e a algúns outros, ocupando el dende aquela a graduación de "comandante xefe" (que evolucionou a "comandante en xefe").[13]
Os guerrilleiros de Castro aumentaron os seus ataques contra postos militares avanzados, obrigando ao goberno a retirarse da rexión de Sierra Maestra, e na primavera de 1958, os rebeldes controlaban un hospital, escolas, unha imprenta, un matadoiro, unha fábrica de minas terrestres. e unha fábrica de cigarros.[52] En 1958, Batista estaba baixo crecentes presións, como consecuencia dos seus fracasos militares, xunto coas críticas recibidas tanto na nación como estranxeiras pola censura, tortura e execucións extraxudiciais da súa administración.[53] Influído polo sentimento antibatistiano entre os seus cidadáns, o goberno dos Estados Unidos deixou de subministrar armas. A oposición convocou unha folga xeral, que foi acompañada de ataques armados do MR-26-7. A partir do 9 de abril, recibiu un forte apoio no centro e o leste de Cuba, pero pouco noutros lugares.[53]
O 24 de maio de 1958, Batista enviou dezasete batallóns contra os rebeldes na Operación Verano, na que o exército bombardeou por aire zonas boscosas e pobos sospeitosos de axudar aos guerrilleiros, mentres 10.000 soldados comandados por Eulogio Cantillo arrodeaban a serra, dirixíndose ao norte cara aos campamentos da guerrilla.[54] Pero os revolucionarios encadearon unha serie de sorprendentes vitorias. Moitos dos soldados de Batista rendéronse aos rebeldes de Castro, que tamén se beneficiaron do apoio popular local.[55] No verán, o MR-26-7 pasou á ofensiva, expulsando ao exército das montañas, e Castro usou as súas columnas nun movemento de pinza para rodear o groso do exército en Santiago. Para novembro, as forzas de Fidel xa controlaban a maior parte de Oriente e Las Villas e dividiron Cuba en dúas partes, pechando as estradas e liñas ferroviarias importantes, deixando en grave desvantaxe a Batista.[55][56] O 28 de decembro, o Che comezou a batalla de Santa Clara con 300 homes, onde conseguiron descarrilar un tren blindado cargado de armas que se dirixía cara á capital, a pesar de que o Goberno colocara uns 3.000 homes na cidade. Conseguiron, nalgúns casos, desercións e rendicións masivas das tropas de Batista.
O 28 de decembro, o xeneral Eulogio Cantillo, baixo ordes da CIA,[57] negociou cos rebeldes o posible apoio do exército a través dun golpe de estado. Castro negouse, principalmente porque pensaba que o golpe era só un intento de Batista de facilitar a súa fuga. A estas alturas a gran maioría dos cubanos virara contra o réxime de Batista. O embaixador de Cuba, E.T. Smith, dirixiuse persoalmente a Batista e informouno de que os Estados Unidos xa non o apoiaría máis e que cría que xa non podía controlar a situación en Cuba. Dous días, produciuse o golpe e Batista fuxiu do país coa axuda de Cantillo,[58] levando consigo 300 millóns de dólares.[57][59] Fidel, dende Santiago de Cuba, rexeitou o golpe e ordenou non parar os combates. Tamén animou á poboación a apoiar unha folga xeral. Na mañá seguinte, Fidel reuniuse co xeneral Rego Rubido, que entregou o Cuartel Moncada. O 1 de xaneiro de 1959, Cantillo entrou no Palacio Presidencial da Habana e proclamou ao xuíz do Tribunal Supremo, Carlos Piedra, como Presidente e comezou a formar o novo goberno. Fidel ordenou o seu arresto, que foi realizado por soldados simpatizantes da guerrilla.[60] Coas celebracións populares pola nova da fuxida de Batista, Fidel ordenou ao M-26-7 que evitaran que se producisen saqueos e vandalismo.[61]
Ese mesmo día 1 proclamouse o triunfo da Revolución e Fidel Castro pronunciou un discurso dende o balcón do Concello de Santiago de Cuba no que dixo:[62]
Esta vez, afortunadamente para Cuba, a Revolución chegará realmente ao poder, non será como no 95, que os estadounidenses viñeron e se fixeron donos disto, que interviñeron a última hora e logo nin deixaron entrar a Calixto García, que levaba trinta anos loitando, non se lle permitiu entrar en Santiago de Cuba. Non será como no 33, cando o pobo comezou a crer que estaba a ter lugar unha Revolución, o señor Batista chegou, traizoou a Revolución, tomou o poder e estableceu unha ditadura durante once anos. Non será como no 44, o ano no que a multitude se enfureceu crendo que o pobo finalmente tiña chegado ao poder e os que chegaron ao poder foron os ladróns. Nin ladróns, nin traidores nin intervencionistas, esta vez é a Revolución.
Mentres, Camilo Cienfuegos e o Che Guevara guiaban as súas columnas cara a Habana, entrando na capital o 2 de xaneiro de 1959. Fidel Castro dirixiuse tamén á capital, dando discursos e ofrecendo entrevistas en cada pobo no camiño,[63] e fixo a súa entrada triunfal na Habana o 8 de xaneiro, onde dixo:[64]
A tiranía foi derrocada. A alegría é inmensa. Non obstante, queda moito por facer. Non nos enganemos crendo que no futuro todo será doado; quizais no futuro todo sexa máis difícil. Dicir a verdade é o primeiro deber de todos os revolucionarios. Enganar á xente, espertar ilusións enganosas, sempre traería as peores consecuencias, e creo que a xente debe estar alertada contra o exceso de optimismo.
Goberno provisional: 1959
[editar | editar a fonte]Despois do triunfo revolucionario, o novo presidente do país, Manuel Urrutia, nomeou o liberal José Miró Cardona como primeiro ministro o 5 de xaneiro de 1959 á fronte dun goberno de transición, de corte moderado e composición heteroxénea, que aspiraba a agrupar a diferentes grupos políticos do país (coa presenza de ministros do Movemento do 26 de xullo). Os Estados Unidos recoñeceron a este Goberno dous días despois. Urrutia nomeou a Castro comandante en xefe das Forzas Armadas e encomendoulle a tarefa de reorganizar os institutos armados da República.
Segundo Fidel, o seu principal obxectivo era desenvolver aquelas medidas que se pretendían aplicar se o asalto ao cuartel Moncada tivera sido un éxito (entre as que destacou a reforma agraria, a reinstauración da Constitución de 1940, a desamortización dos bens usurpados durante a ditadura ou a participación dos traballadores nos beneficios das súas empresas).
Dende os primeiros días comezáronse a xulgar nos "tribunais revolucionarios" os que consideraban militares e colaboradores da ditadura, chegando a condenar a varios dos acusados á pena de morte.[65] Dadas as duras críticas por parte dos medios internacionais, que acusaron a estes tribunais, entre outras cousas, de condenar por motivos políticos, xurdiu a chamada Operación Verdad, que consistiu en dous actos fundamentais (xunto coa creación da axencia de noticias cubana Prensa Latina): unha concentración de preto dun millón de cidadáns en apoio das medidas, coa presenza de 380 xornalistas dos Estados Unidos e América Latina o 21 de xaneiro de 1959 ante o Palacio presidencial da Habana,[66] e a celebración dunha rolda de prensa ao día seguinte no hotel Habana Riviera (que se lle acababa de confiscar ao mafioso Meyer Lansky) para que a prensa internacional fixera preguntas a Castro.[67] Máis tarde, o propio Castro criticou estes xuízos en canto ás formas empregadas[4] dado que se realizaron algúns deles en estadios multitudinarios e algúns foron televisados.
No seu discurso do acto do día 21, Fidel propuxo por primeira vez ao seu irmán Raúl para sucedelo no seu cargo se a el lle sucedese algo.[66]
O 23 de xaneiro de 1959 viaxou a Caracas, capital de Venezuela, onde pronunciou un polémico discurso no acto central conmemorativo do primeiro aniversario do derrocamento do xeneral Marcos Pérez Jiménez, na praza O'Leary de El Silencio.[68][69] Ao día seguinte foi recibido no congreso venezolano.[70] Tamén visita a Universidade Central (coa presenza do poeta chileno Pablo Neruda). O día 24 coñeceu ao recentemente elixido presidente Rómulo Betancourt.[19]
O 7 de febreiro de 1959, o Goberno promulgou a Lei fundamental da República, que mantiña vixentes algúns dos postulados básicos da Constitución de 1940. O 13 de febreiro, ante as friccións ocorridas no goberno, varios ministros, argumentando a insostible situación, propuxéronlle a Castro a posibilidade de que asumise a responsabilidade de primeiro ministro. O 16 de febreiro, Castro foi nomeado primeiro ministro de Cuba polo presidente Urrutia.[71]
Primeiro ministro
[editar | editar a fonte]Dende a toma do poder ás primeiras reformas políticas: 1959–1960
[editar | editar a fonte]Fidel viaxou aos Estados Unidos en abril co fin de tranquilizar a administración Einsenhower sobre as súas intencións. Non se entrevistou co presidente (que alegou que tiña un partido de golf),[72] senón co vicepresidente, Richard Nixon, o cal desagradou a Fidel dende o primeiro momento.[73] Houbo numerosas proclamacións de fe anticomunistas, preguntándose: "Por que se preocupan vostedes dos comunistas? Non hai comunistas no meu Goberno", e recordando tamén que o partido comunista cubano, entón, Partido Socialista Popular (PSP), era legal baixo a ditadura de Batista e tiña ata condenado a tentativa de insurrección do 1953. Destacou tamén nos Estados Unidos a necesidade patente de reformas, en particular, as do tema agrario. As súas afirmacións apenas foron escoitadas e a incomprensión mutua instalouse.
Durante a súa estancia na cidade de Washington, fixo varias homenaxes visitando os monumentos a George Washington, Thomas Jefferson, Abraham Lincoln e a tumba do soldado descoñecido no cemiterio nacional de Arlington. Foi convidado á Lawrenceville School, en Nova Jersey,[74] así como á Universidade Princeton[75] e á Universidade de Harvard. Chegou a Nova York o día 21, onde se entrevistou brevemente co secretario xeral das Nacións Unidas, Dag Hammarskjöld, ademais de realizar un multitudinario discurso en Central Park o día 24.[76] Finalizou a súa viaxe cunha visita a Houston.
O 2 de maio de 1959 viaxou a Bos Aires, onde pronunciou un discurso no Consello Económico dos 21, no que propuxo a creación dun mercado único latinoamericano. Tamén visita brevemente Uruguai, Canadá,[77] Brasil e Trinidad e Tobago.
O 17 de maio de 1959 decretouse a Primeira Lei de Reforma Agraria, asinada en Sierra Maestra, que confiscou todas as propiedades de máis de 402 hectáreas.[78] Simbolicamente, a primeira propiedade expropiada foi a da súa propia familia. Coa nova lei, arredor de 200.000 campesiños recibiron terras en propiedade.[79] Ademais, fundou novas organizacións como o Instituto Nacional de Reforma Agraria (do que foi o seu primeiro presidente) e institucións culturais como a Imprenta Nacional de Cuba (fundada o 31 de marzo) e o Instituto Cubano de Arte e Industria Cinematográficos (fundado o 24 de marzo). Ao mesmo tempo, gañouse o apoio popular ao rebaixar as tarifas telefónicas, as de electricidade e os alugueres das vivendas.
Na facenda do seu pai, en Birán, incautou á súa familia 777 hectáreas e outras 9.712 hectáreas que os Castro tiñan arrendadas permanentemente en facendas azucreiras veciñas de propiedade norteamericana. Á súa nai, Lina Ruz, o Goberno revolucionario respectoulle a propiedade da casarío familiar de Birán ata a súa morte no ano 1963. O lugar agora pertence ao Consello de Estado e funciona como un museo histórico.[80]
Os xuíces e políticos viron reducido o seu salario mentres os dos funcionarios de baixo nivel aumentaron,[81] e en marzo de 1959, Fidel baixou á metade os alugueres dos que cobraban menos de 100 dólares ao mes.[82] O goberno cubano tamén comezou a expropiar os casinos e as propiedades dos líderes mafiosos e confiscando millóns en efectivo. Antes de morrer, Meyer Lansky dixo que Cuba "o arruinara".[83] No verán de 1959, comezáronse a nacionalizar as plantación propiedade de investidores estadounidenses así como a confiscar as propiedade de propietarios estranxeiros. Tamén se expropiaron propiedades de ricos cubanos que fuxiran do país.[84][85] Nacionalizouse a produción de azucre e o refinamento de petróleo, coa oposición de investidores estranxeiros que posuían participacións nestes produtos.[86]
Aínda que se negaba a definir o seu goberno como socialista e negou reiteradamente ser comunista, Castro designou marxistas en altos cargos do goberno e do exército. O máis destacable, o Che Guevara, converteuse en Gobernador do Banco Central e logo en Ministro de Industria. Desgustado, o comandante das Forzas Aéreas Pedro Luis Díaz Lanz, desertou e reapareceu en Washington, denunciando no Senado que se infiltraran comunistas no exército cubano.[87] O presidente Urrutia, nun discurso televisado rexeitou as acusacións e expresou a súa oposición ao comunismo. Enfadado, Fidel á súa vez anunciou a súa dimisión como primeiro ministro, acusando a Urrutia de complicar o goberno co seu "febril anticomunismo". Máis de 500.000 partidarios de Fidel rodearon o Palacio Presidencial pedindo a dimisión de Urrutia, e este dimitiu. O 23 de xullo, Fidel retirou a súa renuncia como primeiro ministro e designou como presidente de Cuba a Osvaldo Dorticós.[87]
En outubro, Raúl Castro tomou posesión oficialmente do cargo de Ministro das Forzas Armadas Revolucionarias de Cuba. O comandante Huber Matos enviou unha carta a Fidel dende Camagüey presentando a súa renuncia, instándoo a cambiar de rumbo realizando duras acusacións contra el. Eses mesmos días un avión non identificado bombardeou unha explotación azucareira en Camagüey e un bombardeiro B-26 pilotado por Díaz Lanz sobrevoou a Habana lanzando panfletos nos que lle pedía a Fidel que expulsase aos comunistas. Fidel mandou a Camilo Cienfuegos a prender a Huber Matos, que logo foi acusado de organizar unha rebelión armada en Camagüey coa complicidade de Díaz Lanz[88] e foi condenado a vinte anos de prisión. Tras reordenar o mando militar en Camagüey, Camilo Cienfuegos faleceu no camiño de volta á capital, tras estrelarse o Cessna 310 no que viaxaba.[88]
O goberno de Fidel puxo énfase nos proxectos sociais para mellorar o nivel de vida de Cuba, a miúdo en detrimento do desenvolvemento económico.[89] Fíxose especial fincapé na educación e durante os primeiros 30 meses do goberno de Castro abríronse máis escolas que nos 30 anos anteriores. O sistema de educación primaria cubano ofreceu un programa de estudos e traballo, coa metade do tempo dedicado na aula e a outra metade nunha actividade produtiva.[90] A atención sanitaria foi nacionalizada e ampliada, con centros de saúde rurais e policlínicas urbanas que se abriron en toda a illa para ofrecer asistencia médica gratuíta. Púxose en funcionamento a vacinación universal contra as enfermidades infantís e as taxas de mortalidade infantil reducíronse drasticamente.[89] Unha terceira parte deste programa social foi a mellora das infraestruturas. Nos primeiros seis meses do goberno revolucionario construíronse uns 1.000 quilómetros de estradas na illa, mentres que se gastaron 300 millóns de dólares en proxectos de auga e saneamento.[89] Cada mes foron construídas máis de 800 casas nos primeiros anos da administración nun esforzo por solucionar o problema das persoas sen fogar, mentres que se abriron garderías e centros de día para nenos e outros centros para discapacitados e maiores.[89]
Castro usou a radio e a televisión para desenvolver un "diálogo co pobo", formulando preguntas e facendo declaracións provocadoras.[91] O seu goberno era popular entre os traballadores, os campesiños e os estudantes, que constituían a maioría da poboación do país,[92][93] mentres que a oposición procedía principalmente da clase media; miles de médicos, enxeñeiros e outros profesionais emigraron a Florida, provocando unha fuga de cerebros.[94][93] A produtividade diminuíu e as reservas financeiras do país reducíronse nun prazo de dous anos.[95] Grupos militantes anti-Castro, financiados por exiliados, a Axencia Central de Intelixencia (CIA) e o goberno dominicano, emprenderon ataques armados e estableceron bases guerrilleiras nas montañas de Cuba, o que levou á Rebelión de Escambray que durou seis anos.[93] O goberno, pola súa banda, arrestou a centos de contrarrevolucionarios.[96] Os últimos meses do ano 1959 foron marcados por un ritmo de tentativas de rebelións ou ameazas máis ou menos reais de intervención norteamericanas destinadas a restablecer a Batista.
En 1960 endureceuse a guerra fría entre as dúas superpotencias mundiais: Estados Unidos, un Estado capitalista liberal e a Unión Soviética (URSS), un estado socialista marxista-leninista gobernado polo Partido Comunista. Fidel expresou o seu desprezo polos Estados Unidos e compartiu as opinións ideolóxicas da URSS, establecendo relacións con varios estados marxistas-leninistas.[97] Tras reunirse co primeiro vicepresidente soviético Anastás Mikoyán, Fidel acordou proporcionar á URSS azucre, froita, fibras e pel a cambio de petróleo, fertilizantes, produtos industriais e un préstamo de 100 millóns de dólares para levar a cabo o plan de industrialización do Che Guevara.[98][99][100][101] O goberno cubano ordenou ás refinerías do país, controladas entón polas corporacións estadounidenses Shell e Esso, que procesasen o petróleo soviético, pero baixo a presión dos Estados Unidos negáronse. Castro respondeu expropiando e nacionalizando as refinerías. En represalia, Estados Unidos cancelou a súa importación de azucre cubano, provocando que Castro nacionalizase a maior parte dos activos propios dos Estados Unidos na illa, incluíndo bancos e fábricas de azucre.
Durante eses días eran habituais as incursións de avións non identificados que lanzaban bombas incendiarias sobre as plantacións de cana da illa.[102] A finais de febreiro un deses avións caeu e os documentos de identidade dun dos mortos indicaban que era estadounidense, feito que Fidel usou como proba para denunciar a intromisión de Washington. Ao difundirse a noticia, o director da CIA, Allan Dulles, contoulle ao presidente Eisenhower, que aparentemente non estaba ao tanto, que tanto eses mortos como o resto de pilotos responsables dos ataques de sabotaxe eran mercenarios contratados pola CIA. Nesa mesma reunión, Eisenhower pediulle a Dulles que elaborase un plan máis global para derrocar a Fidel.[98]
As relacións entre Cuba e os Estados Unidos puxéronse aínda máis tensas despois da explosión dun barco francés, o La Coubre, no porto da Habana, en marzo de 1960, que deixou ducias de mortos e centos de feridos. O barco levaba armas compradas dende Bélxica e nunca se determinou a causa da explosión, pero Fidel insinuou publicamente que o goberno estadounidense era o culpable da sabotaxe.[103] Rematou o discurso con "¡Patria o muerte!" ("Patria ou Morte!"), unha proclamación da que faría moito uso nos anos seguintes.[104][105] Inspirado no seu éxito anterior co golpe de estado en Guatemala en 1954, en marzo de 1960, o presidente Eisenhower ofreceulle á CIA un orzamento de 13 millóns de dólares para derrocar ao goberno de Cuba e permitiulle aliarse coa mafia, inimiga de Fidel dende que o seu goberno pechase os seus negocios e casinos en Cuba.[105] O 13 de outubro de 1960, Estados Unidos prohibiu a maioría das exportacións a Cuba, iniciando un embargo económico. En represalia, o Instituto Nacional para a Reforma Agraria (INRA) tomou o control de 383 empresas de administración privada o 14 de outubro, e o 25 de outubro outras 166 empresas estadounidenses que operaban en Cuba foron incautadas e nacionalizadas.[106] O 16 de decembro, Estados Unidos puxo fin á súa cota de importación de azucre cubano, a exportación principal do país.[107]
En setembro de 1960, Castro voou á cidade de Nova York para a Asemblea Xeral das Nacións Unidas. Aloxouse no Hotel Theresa en Harlem, e reuniuse con xornalistas e figuras do activismo como Malcolm X. Tamén coñeceu ao primeiro ministro soviético Nikita Khrushchev, e xunto a el condenou publicamente a pobreza e o racismo aos que se enfrontaban os estadounidenses en zonas como Harlem. A relación entre Castro e Khrushchev foi cálida e aplaudíronse mutuamente nos seus discursos na Asemblea Xeral.[108][109] Posteriormente, visitou o primeiro secretario polaco Władysław Gomułka, o secretario xeral do Partido Comunista de Bulgaria Todor Zhivkov, o presidente exipcio Gamal Abdel Nasser e o primeiro ministro indio Jawaharlal Nehru.[109] Recibiu tamén ao Fair Play for Cuba Committee.[110]
De regreso a Cuba, Castro temía un golpe apoiado polos Estados Unidos. En 1959 o seu goberno gastara 120 millóns de dólares en armamento soviético, francés e belga e a principios de 1960 duplicou o tamaño das Forzas Armadas de Cuba.[111] Temendo elementos contrarevolucionarios no exército, o goberno creou unha Milicia Popular para armar aos cidadáns favorables á revolución, adestrando polo menos a 50.000 civís en técnicas de combate.[112][113] En setembro de 1960, creáronse os Comités para a Defensa da Revolución (CDR), unha organización civil nacional que puxo en funcionamento a espionaxe veciñal para detectar actividades contrarevolucionarias e organizar campañas de educación e saúde, converténdose nun condutor das queixas públicas. En 1970, un terzo da poboación estaría involucrada no CDR ascendendo máis tarde ao 80%.[114][115]
A pesar do temor dun golpe de estado, Castro obtivo certo apoio tamén na cidade de Nova York. O 18 de febreiro de 1961, 400 persoas, principalmente cubanos, puertorriqueños e universitarios, manifestáronse baixo a choiva fronte as Nacións Unidas e alabaron os valores anticoloniales de Castro e o seu esforzo por reducir o poder dos Estados Unidos sobre Cuba. Os manifestantes sostiñan pancartas con lemas que dicían: "Mr. Kennedy, Cuba non está á venda.", "Viva Fidel Castro!" e "Abaixo co Imperialismo ianqui!". Ao redor de 200 policías rodearon o lugar, pero os manifestantes continuaron coreando consignas e arroxando centavos en apoio do movemento socialista de Fidel Castro. Algúns estadounidenses non estaban de acordo coa orde do presidente Kennedy de prohibir o comercio con Cuba e apoiaron exteriormente as tácticas revolucionarias nacionalistas de Fidel.[116]
Fidel Castro proclamou a nova administración unha democracia directa, na que os cubanos se podían reunir en manifestacións para expresar a súa vontade democrática. Como resultado, rexeitou a necesidade de eleccións, alegando que os sistemas democráticos representativos servían aos intereses das elites socioeconómicas.[117][118] O secretario de Estado dos Estados Unidos, Christian Herter, anunciou que Cuba estaba adoptando o modelo de goberno soviético, cun estado dun só partido, o control do goberno dos sindicatos, a supresión das liberdades civís e a ausencia de liberdade de expresión e prensa.[119]
Invasión de Baía de Cochinos e "Cuba socialista": 1961–1962
[editar | editar a fonte]En xaneiro de 1961, Castro ordenou á embaixada dos Estados Unidos na Habana que reducise o número de empregados que estaba en 300, sospeitando que moitos deles eran espías. Os Estados Unidos responderon rompendo as relacións diplomáticas e aumentaron o financiamento da CIA aos disidentes exiliados. Estes militantes comezaron a atacar a buques que comerciaban con Cuba e bombardearon fábricas, tendas e zafras de azucre.[120] Tanto Eisenhower como o seu sucesor John F. Kennedy apoiaron un plan da CIA para axudar a unha milicia disidente, a Fronte Revolucionaria Democrática, a invadir Cuba e derrocar a Castro; o plan derivou na invasión de Baía de Cochinos en abril de 1961. O 15 de abril, os B-26 fornecidos pola CIA bombardearon tres aeroportos militares cubanos. Estados Unidos anunciou que os autores eran pilotos desertores da forza aérea cubana, pero Fidel denunciou esas afirmacións como desinformación de falsa bandeira.[121][122] Temendo a invasión, ordenou a detención de miles de supostos contrarrevolucionarios,[123] e proclamou publicamente, "O que os imperialistas non nos poden perdoar, é que fixemos unha revolución socialista diante dos seus narices", o seu primeiro anuncio de que o goberno era socialista.[124]
A CIA e a Fronte Revolucionaria Democrática posicionaran un exército de 1.400 homes, a Brigada 2506, en Nicaragua. Na noite do 16 ao 17 de abril, a Brigada 2506 aterrou ao longo da Baía de Cochinos de Cuba e intercambiaron disparos cunha milicia revolucionaria local. Fidel Castro ordenou ao capitán José Ramón "Gallego" Fernández que lanzase a contraofensiva, tomando despois el mesmo o control. Tras bombardear os barcos dos invasores e introducir reforzos, Castro obrigou á brigada a renderse o 20 de abril.[125][126] Ordenou que os 1.189 rebeldes capturados fosen interrogados por un grupo de xornalistas en directo na televisión o 25 de abril e fixo el persoalmente as preguntas. Catorce foron xulgados por delitos presuntamente cometidos antes da revolución, mentres que os outros foron devoltos aos Estados Unidos a cambio de medicamentos e alimentos por valor de 25 millóns de dólares.[125][127] A vitoria de Castro tivo repercusión en todo o mundo, especialmente en Latinoamérica, pero tamén aumentou a oposición interna entre os cubanos de clase media que foran detidos durante a invasión. Aínda que a maioría foron liberados aos poucos días, moitos fuxiron aos Estados Unidos, establecéndose en Florida.[95]
Para consolidar a "Cuba socialista", Castro uniu o Movemento do 26 de xullo, o PSP e o Directorio Revolucionario nun só partido baseado no principio leninista do centralismo democrático: as Organizacións Revolucionarias Integradas (ORI), renomeadas como Partido Unido da Revolución Socialista Cubana (PURSC) en 1962.[128][129] Aínda que a URSS estaba vacilante con respecto ao abrazo de Castro do socialismo,[128] profundaron as relacións cos soviéticos. Castro enviou a Fidelito a unha escola de Moscova, técnicos soviéticos chegaron á illa, e Castro foi galardoado co Premio Lenin da Paz.[130] En decembro de 1961, Fidel admitiu que era marxista-leninista dende había anos e na Segunda Declaración da Habana pediu a América Latina que se levantara na revolución. En resposta, os Estados Unidos apertaron con éxito á Organización dos Estados Americanos para que expulsase a Cuba. Os soviéticos afearon en privado a acción de Castro por imprudente, aínda que recibiu eloxios por parte de China.[131] A pesar da súa afinidade ideolóxica coa China, na ruptura sino-soviética, Cuba aliouse cos soviéticos, que brindaron axuda económica e militar.[131][132]
A ORI comezou a dar forma a Cuba usando o modelo soviético, perseguindo aos opositores políticos e percibindo como "desviacións sociais" ás prostitutas e os homosexuais. Fidel Castro consideraba a actividade sexual do mesmo sexo un trazo burgués,[131] actitude da que se arrepentiría anos máis tarde.[133] Os homes gays foron obrigados ás Unidades Militares de Axuda á Produción. Despois de que moitos intelectuais revolucionarios criticaron este paso, os campos da UMAP foron pechados en 1967, aínda que os gays seguiron sendo encarcerados.[134] En 1962, a economía de Cuba estaba en forte declive, resultado dunha mala xestión económica e unha baixa produtividade xunto co embargo comercial dos Estados Unidos. A escaseza de alimentos provocou o racionamento, resultando en protestas en Cárdenas.[135] Os informes de seguridade indicaban que moitos cubanos asociaban a austeridade cos "vellos comunistas" do PSP, mentres que Castro consideraban que algúns deles - a saber, Aníbal Escalante e Blas Roca - eran excesivamente leais a Moscova. En marzo de 1962, Fidel apartou a varios dos máis importantes "vellos comunistas" dos seus cargos, etiquetándoos como "sectarios".
A crise dos mísiles e o avance no socialismo: 1962-1968
[editar | editar a fonte]
Tras o intento de invasión e a instalación de mísiles Jupiter americanos en Italia e Turquía, a URSS acordou con Cuba contrarrestar a ameaza instalando mísiles soviéticos na illa. Fidel aceptou crendo que así garantiría a seguridade de Cuba e potenciaría a causa do socialismo.[136] Asinado en segredo, só os irmáns Castro, o Che Guevara, Dorticós e o xefe de seguridade Ramiro Valdés coñecían o plan completo.[137] Ao descubrilo mediante recoñecemento aéreo en outubro, os Estados Unidos estableceron unha corentena en toda a illa para buscar barcos dirixidos a Cuba, provocando a Crise dos mísiles cubanos. Os Estados Unidos vían os mísiles como ofensivos mentres Fidel insistía en que eran só para defensa.[138] Castro instou a Khrushchev a ameazar cun ataque nuclear aos EEUU en caso de que Cuba fose atacada, pero Khrushchev estaba desesperado por evitar a guerra nuclear.[139][140] Fidel quedou fóra das negociacións, nas que Khrushchev aceptou eliminar os mísiles a cambio do compromiso dos Estados Unidos de non invadir Cuba e de que retirarían os seus mísiles de Turquía e Italia.[136] Sentíndose traizoado por Khrushchev, Castro estaba furioso e pronto caeu enfermo.[140] Fidel esixiu aos Estados Unidos cinco puntos: que acabasen co seu embargo, que se retirasen da base naval da baía de Guantánamo, que deixasen de apoiar aos disidentes e deixasen de violar o espazo aéreo cubano e as augas territoriais. Presentou estas demandas a U Thant, secretario xeral das Nacións Unidas, pero EEUU ignorounas. Á súa vez, Castro negouse a permitir que o equipo de inspección da ONU entrase en Cuba.[141]
En abril e maio de 1963, Castro realizou unha histórica visita á Unión Soviética tras a invitación persoal de Khrushchev. Foi recibido na Praza Vermella de Moscova cun multitudinario acto, no que pronunciou un discurso,[142][143] percorreu 14 cidades, presenciou o desfile do 1º de maio na Praza Vermella, recibiu a Orde de Lenin e un doutoramento honorario da Universidade Estatal de Moscova e pechou a viaxe cun discurso nun ateigado Estadio Lenin de Moscova.[144][145] Volveu a Cuba con novas ideas, inspirado no diario soviético Pravda, amalgamou os diarios Hoy e Revolución nun novo diario, Granma, e supervisou grandes investimentos no deporte cubano que resultou nunha maior reputación deportiva internacional.[146] O goberno derrubou as seitas protestantes en Cuba, e Castro etiquetounas de contrarrevolucionarios "instrumentos do imperialismo". Moitos predicadores foron declarados culpables de conexións ilegais cos Estados Unidos e encarcerados.[147] Leváronse a cabo medidas para forzar a traballar aos mozos ociosos e delincuentes, principalmente mediante a introdución do servizo militar obrigatorio.[148] En setembro, o goberno permitiu temporalmente a emigración de todas as persoas excepto homes de entre 15 e 26 anos, liberándose así de miles de críticos, a maioría das cales pertencían ás clases altas e medias. En 1963 morreu súa nai e foi a última vez que se reportou a súa vida privada na prensa cubana.[149] En xaneiro de 1964, Castro regresou a Moscova, oficialmente para asinar un novo acordo comercial de cinco anos sobre azucre, pero tamén para discutir as ramificacións do asasinato de John F. Kennedy.[150][151] Castro estaba profundamente preocupado polo asasinato, crendo que detrás había unha conspiración de extrema dereita, pero que levarían a culpa os cubanos. En outubro de 1965, as Organizacións Revolucionarias Integradas foron renomeadas oficialmente como Partido Comunista de Cuba e elixiuse o seu Comité Central.[152]
A pesar das dúbidas soviéticas, Fidel continuou pedindo unha revolución mundial, financiando grupos de esquerda implicados en loitas de liberación nacional. A política exterior de Cuba foi duramente antiimperialista, crendo que cada nación debería controlar os seus propios recursos naturais.[153] Apoiou o "proxecto andino" do Che Guevara, un plan sen éxito de crear un movemento guerrilleiro nas terras altas de Bolivia, Perú e a Arxentina. Permitiu que grupos de revolucionarios de todo o mundo, dende o Vietcong ata os Panteras Negras, adestrasen en Cuba.[154] Consideraba que a África dominada por Occidente estaba suficientemente madura para a revolución e enviou tropas e médicos para axudar ao réxime socialista de Ahmed Ben Bella en Alxeria durante a guerra das Areas. Tamén se aliou co goberno socialista de Alphonse Massamba-Débat en Congo-Brazzaville. En 1965 autorizou ao Che Guevara a viaxar a Congo Kinshasa para adestrar aos revolucionarios contra o goberno apoiado por Occidente. Ficou profundamente afectado persoalmente cando Guevara foi asasinado polo exército boliviano co apoio da CIA en outubro de 1967 e atribuíuno publicamente á pouca preocupación do Che pola súa propia seguridade.[120] En 1966 organizou a Primeira Conferencia Tricontinental da Habana, establecéndose como un xogador importante no escenario mundial.[120] A partir desta conferencia, Castro creou a Organización Latinoamericana de Solidariedade (OLAS), que adoptou o slogan de "O deber dunha revolución é facer revolución", reforzando o liderado da Habana do movemento revolucionario de América Latina.[155]
O papel crecente de Fidel Castro no escenario mundial endureceu a súa relación coa URSS, entón baixo o liderado de Leonid Brezhnev. Ao afirmar a independencia de Cuba, Castro negouse a asinar o Tratado de Non Proliferación Nuclear, declarando que era un intento soviético-estadounidense de dominar o Terceiro Mundo.[156] Desviado da doutrina marxista soviética, suxeriu que a sociedade cubana podía evolucionar directamente cara ao comunismo puro no canto de progresar gradualmente a través de varias etapas do socialismo. Pola súa banda, o leal á URSS Anibal Escalante comezou a organizar unha rede gobernamental de oposición a Castro, aínda que en xaneiro de 1968, el e os seus seguidores foron arrestados por presuntamente pasar segredos de estado a Moscova. Recoñecendo a dependencia económica de Cuba dos soviéticos, Castro cedeu á presión de Brezhnev e en agosto de 1968 denunciou os líderes da Primavera de Praga e eloxiou a invasión dos países do Pacto de Varsovia a Checoslovaquia.[157][158][120][159]
Estancamento económico e política do Terceiro Mundo: 1969–1974
[editar | editar a fonte]Castro celebrou publicamente o 10 aniversario da súa administración en xaneiro de 1969. No seu discurso de celebración, advertiu sobre as cotas de azucre, que reflectían os problemas económicos da nación.[160][161] A colleita de 1969 fora fortemente danada por un furacán, e para cumprir a súa cota de exportación, o goberno puxo en marcha unha semana laboral de sete días e aprazou os días festivos para alargar a colleita.[162][163][164] Cando non se cumpriu a cota de produción dese ano, Castro ofreceuse a dimitir durante un discurso público, pero a multitude reunida insistiu en que quedase.[165][166][167] A pesar das cuestións económicas, moitas das reformas sociais de Castro foron populares, e a poboación apoiaba en boa medida os "logros da Revolución" en educación, atención médica, vivenda e construción de estradas, así como as políticas de consultas públicas baseadas na "democracia directa".[165][168] Tras buscar axuda soviética, entre 1970 e 1972 os economistas soviéticos reorganizaron a economía de Cuba, fundando a Comisión de Colaboración Económica, Científica e Técnica Cubano-Soviética, e a illa recibiu a visita do primeiro ministro soviético Alexei Kosygin en 1971.[169][170] En xullo de 1972, Cuba uniuse á COMECON, unha organización económica de Estados socialistas, aínda que isto limitou aínda máis a economía de Cuba á produción agrícola.[171]
En maio de 1970, as tripulacións de dous buques pesqueiros cubanos foron secuestradas polo grupo terrorista Alpha 66, baseado en Florida, que reclamaba que Cuba liberase a varios militantes encarcerados. Baixo a presión dos Estados Unidos, os pescadores foron liberados e Castro recibiunos como heroes.[172][167] En abril de 1971, Castro recibiu críticas internacionalmente por ordenar a detención do poeta Heberto Padilla o 20 de marzo. Padilla foi liberado e o goberno estableceu o Consello Nacional de Cultura.[173]
En novembro de 1971, Fidel visitou Chile, onde o marxista Salvador Allende fora elixido presidente como líder dunha coalición de partidos de esquerda. Castro apoiou as reformas socialistas de Allende, pero advertiuno de elementos de dereita no exército chileno.[174] En 1973, os militares lideraron un golpe de estado e estableceron unha xunta militar liderada por Augusto Pinochet.[175][176] Fidel Castro dirixiuse a Guinea para coñecer ao presidente socialista Sékou Touré, eloxiándoo como o maior líder de África, e alí recibiu a Orde de Fidelidade ao Pobo. [238] Despois,realizou unha xira de sete semanas visitando aos seus aliados de esquerda: Alxeria, Bulgaria, Hungría, Polonia, Alemaña Oriental, Checoslovaquia e a Unión Soviética, onde recibiu máis recoñecementos. En cada viaxe, puxo interese en visitar traballadores de fábricas e granxas, enxalzando publicamente aos seus gobernos. En privado, instou aos gobernos a axudar aos movementos revolucionarios noutros lugares, especialmente aos que loitaban na guerra de Vietnam.[177][178]
En setembro de 1973, volveu a Alxer para participar na Cuarta Conferencia do Movemento de Países Non Aliñados. Varios membros da Conferencia foron críticos coa asistencia de Fidel, alegando que Cuba estaba aliñada co Pacto de Varsovia e, polo tanto, non debería asistir.[179][180][181] Na conferencia rompeu publicamente as relacións con Israel, citando a estreita relación do goberno cos Estados Unidos e o seu tratamento aos palestinos durante o conflito Israel-Palestina. Con isto obtivo o respecto de todo o mundo árabe, en particular do líder libio Muamar al-Qadafi, que se converteu no seu amigo e aliado.[179][181] Cando a guerra do Yom Kippur estalou en outubro de 1973 entre Israel e unha coalición árabe liderada por Exipto e Siria, Cuba enviou 4.000 efectivos para axudar a Siria.[182][183] Tras saír de Alxer, Fidel visitou Iraq e Vietnam do Norte.[179]
A economía de Cuba creceu en 1974 como resultado dos altos prezos internacionais do azucre e novos créditos coa Arxentina, o Canadá e partes de Europa Occidental.[180][184] Algúns estados latinoamericanos pediron a readmisión de Cuba na Organización dos Estados Americanos, e os Estados Unidos finalmente aceptaron en 1975 seguindo o consello de Henry Kissinger.[185][186] Anunciando oficialmente a Cuba como Estado socialista, celebrouse o primeiro Congreso Nacional do Partido Comunista de Cuba e redactouse unha nova Constitución. O texto foi levado ás asembleas populares para a súa discusión, na que participaron 6.216.981 cidadáns e finalmente 60 dos seus 141 artigos foron modificados.[187] O 15 de febreiro de 1976 foi sometida a un referendo nacional e aprobada cun 99.02% dos votos e unha participación do 98%.[188] A nova Constitución de 1976 eliminou o cargo de primeiro ministro de Cuba e estableceu como xefe de Estado e xefe de goberno ao Presidente do Consello de Estado.[189][180][184] En novembro dese mesmo ano celebráronse eleccións parlamentarias indirectas, nas que os cidadáns elixiron aos 10.275 membros das 169 Asembleas Municipais, que á súa vez elixiron aos 489 membros da Asemblea Nacional do Poder Popular, o novo Parlamento cubano.[190] O 3 de decembro de 1976 os deputados da Asemblea Nacional elixiron os membros do goberno, chamado Consello de Estado, entre eles a Fidel Castro como Presidente do Consello de Estado.[191]
Presidente do Consello de Estado
[editar | editar a fonte]Guerras exteriores e presidencia do Movemento de Países Non Aliñados: 1975-1979
[editar | editar a fonte]Castro consideraba África como "o elo máis débil da cadea imperialista" e, a petición do presidente angolano Agostinho Neto, enviou a 230 conselleiros militares ao sur de África en novembro de 1975 para axudar ao MPLA de Neto na guerra civil angolana. Cando os Estados Unidos e Suráfrica intensificaron o seu apoio ao outro bando (FLNA e UNITA), Fidel mandou 18.000 soldados máis para Angola, os cales xogaron un papel fundamental para forzar unha retirada surafricana e da UNITA.[192][193][194] De visita en Angola, Fidel celebrou o éxito xunto a Neto, Sékou Touré e o presidente de Guinea-Bissau, Luís Cabral, e acordaron apoiar o goberno marxista-leninista da FRELIMO liderado por Samora Machel en Mozambique contra a RENAMO na Guerra Civil de Mozambique.[193][195] En febreiro, Fidel visitou Alxeria e logo Libia, onde estivo dez días xunto a Gadafi e onde supervisou o establecemento do sistema de goberno da Jamahariya, antes de asistir a conversacións co goberno marxista de Iemen do Sur. De alí, dirixiuse a Somalia, Tanzania, Mozambique e Angola, onde foi recibido polas multitudes como un heroe polo papel de Cuba ao opoñerse ao apartheid de Suráfrica.[196] Por boa parte de África foi considerado amigo da liberación nacional do dominio estranxeiro.[193] Tras o periplo por África viaxou a Berlín e Moscova.[197]
.jpg)
En 1977, estalou a guerra de Ogadén sobre a disputada rexión de Ogadén mentres Somalia invadía Etiopía. Aínda que fora aliado do presidente somalí Siad Barre, Fidel déralle unha advertencia contra tal acción e Cuba posicionouse co goberno marxista de Etiopía de Mengistu Haile Mariam. Enviou tropas ao mando do xeneral Arnaldo Ochoa para axudar ao sobrepadado exército etíope. Despois de facer retroceder aos somalís, Mengistu ordenou aos etíopes suprimir a Fronte Popular para a Liberación de Eritrea, unha medida que Castro rexeitou apoiar.[194] Tamén deu o seu apoio aos movementos revolucionarios latinoamericanos, especialmente a Fronte Sandinista de Liberación Nacional no seu derrocamento da ditadura nicaraguano de Anastasio Somoza Debayle en xullo de 1979.[198]
En 1979, celebrouse na Habana a Conferencia do Movemento de Países Non Aliñados (MPNA), onde Fidel Castro foi seleccionado como presidente, cargo que mantivo ata 1982. Na súa condición de presidente do MPNA e de Cuba presentouse na Asemblea Xeral das Nacións Unidas en outubro de 1979 e pronunciou un discurso sobre a disparidade entre ricos e pobres no mundo.[199] O seu discurso foi recibido con moitos aplausos por parte doutros líderes mundiais,[194] aínda que a súa posición no MPNA foi danada pola negativa de Cuba a condenar a intervención soviética en Afganistán.[200] As relacións de Cuba cos países de América do Norte melloraron coas chegadas do presidente mexicano Luis Echeverría, o primeiro ministro canadense Pierre Trudeau e o presidente dos Estados Unidos Jimmy Carter. Carter continuou criticando os abusos dos dereitos humanos en Cuba, pero adoptou un enfoque respectuoso que chamou a atención de Castro. Considerando Carter ben sentido e sincero, Castro liberou a algúns presos políticos e permitiu a algúns exiliados cubanos visitar parentes na illa, coa esperanza de que Carter suprimise o embargo económico e detivese o apoio da CIA a disidentes.[201][202] Pola contra, a súa relación coa China foi a peor, xa que acusou ao goberno chinés de Deng Xiaoping de traizoar os seus principios revolucionarios ao iniciar vínculos comerciais cos Estados Unidos e atacar a Vietnam.[203]
Reagan e Gorbachev: 1980-1991
[editar | editar a fonte]
Na década de 1980, a economía de Cuba estaba de novo en problemas, tras un descenso no prezo de mercado do azucre e a pobre colleita de 1979.[204][205] Por primeira vez, o desemprego converteuse nun grave problema na Cuba de Fidel Castro, e o goberno enviou a mozos desempregados a outros países, principalmente a Alemaña Oriental, para traballar alí.[206] En abril de 1980, produciuse un incidente diplomático cando 10.000 cubanos asaltaron a embaixada peruana para solicitar asilo. Tras negociacións entre os gobernos de Cuba e o Perú acordouse a saída do país dos solicitantes de asilo e a apertura do porto de Mariel para que puideran atracar barcos dos Estados Unidos e levasen a todos os que quixesen marchar. Chegaron centos de barcos e produciuse un éxodo masivo de 120.000 persoas. O goberno de Castro aproveitou a situación cargando criminais, enfermos mentais e sospeitosos de ser homosexuais nos barcos destinados a Florida.[207][208][209] O evento desestabilizou a administración de Carter e en 1981, Ronald Reagan foi elixido presidente dos Estados Unidos. A administración de Reagan adoptou un enfoque de loita contra Castro, deixando claro o seu desexo de derrocar o seu goberno.[207] A finais de 1981, Castro acusou publicamente aos Estados Unidos de facer unha guerra biolóxica contra Cuba ao orquestrar unha epidemia de dengue.[209] A economía de Cuba dependía aínda máis da axuda soviética, recibindo subvencións (principalmente en subministracións de petróleo a baixo custo e compra voluntaria de azucre cubano a prezos inflados) duns 4.000-5.000 millóns de dólares ao ano ata finais dos oitenta.[210] Isto representaba un 30-38% do PIB total do país.[211] A asistencia económica soviética non axudara ás perspectivas de crecemento a longo prazo de Cuba promovendo a diversificación ou a sostibilidade. Aínda que se describira como unha "economía latinoamericana de exportacións relativamente desenvolvida" en 1959 e principios dos anos 1960, a estrutura económica básica de Cuba mudou moi pouco entre entón e os anos 80. Os produtos do tabaco como os cigarros puros e os pitos foron os únicos produtos manufacturados entre as principais exportacións de Cuba, e incluso estes eran fabricados por un proceso pre-industrial. A economía cubana seguiu sendo moi ineficiente e excesivamente especializada nalgunhas mercancías altamente subvencionadas proporcionadas polos países do bloque soviético.
Aínda que desprezaba a dereitista xunta militar arxentina, Castro apoiounos na Guerra das Malvinas de 1982 contra Gran Bretaña e ofreceu axuda militar aos arxentinos.[212] Apoiou o esquerdista movemento New Jewel que tomou o poder en Granada en 1979, e emprendeu amizade co presidente granadino Maurice Bishop. Cuba enviou médicos, profesores e técnicos para axudar ao desenvolvemento do país. Cando Bishop foi executado nun golpe con apoio soviético polo marxista de liña dura Bernard Coard en outubro de 1983, Fidel condenou a execución, pero mantivo coidadosamente o apoio ao goberno de Granada. Non obstante, os Estados Unidos usaron o golpe como pretexto para invadir a illa. Soldados cubanos morreron no conflito e Fidel denunciou a invasión comparando aos Estados Unidos coa Alemaña nazi.[212][213][214] Nun discurso de xullo de 1983, Castro condenou a administración de Reagan como unha "panda extremista e reaccionaria" que levaba unha "política exterior abertamente belicista e fascista".[215] Fidel Castro temía unha invasión dos Estados Unidos a Nicaragua e enviou a Arnaldo Ochoa a adestrar aos sandinistas gobernantes na guerra de guerrillas, pero recibiu pouco apoio da URSS.[216]
En 1985, Mikhail Gorbachev converteuse en secretario xeral do Partido Comunista da Unión Soviética. Como reformador, levou a cabo medidas para aumentar a liberdade de prensa (Glasnost) e a descentralización económica (Perestroika) nun intento de fortalecer o socialismo. Como moitos críticos marxistas ortodoxos, Fidel temía que as reformas debilitarían o estado socialista e permitirían que os elementos capitalistas recuperasen o control.[217] Gorbachev cedeu ás demandas dos Estados Unidos de reducir o apoio a Cuba, e as relacións soviético-cubanas deterioráronse.[217] Cando Gorbachov visitou Cuba en abril de 1989, informou a Fidel que a perestroika significaba o fin dos subsidios a Cuba.[218] Ignorando as chamadas á liberalización seguindo o exemplo soviético, Castro continuou na súa liña, poñendo especial énfase na vixilancia do exército, a principal ameaza para o goberno. Varios altos oficiais militares, entre eles Arnaldo Ochoa e Tony de la Guardia, foron investigados por corrupción e complicidade no contrabando de cocaína, xulgados e executados en 1989, a pesar das peticións de clemencia.[219][220][218]
Seguindo os consellos médicos que lle deron en outubro de 1985, Fidel Castro deixou de fumar regularmente puros cubanos, axudando a dar exemplo ao resto da poboación.[221] Converteuse nunha das principais voces, xunto ao seu aliado Thomas Sankara,[222] na denuncia do problema da débeda do Terceiro Mundo, argumentando que este nunca escaparía da débeda que os bancos e os gobernos do primeiro mundo lle impuxeran.[223] En 1985, A Habana acolleu cinco conferencias internacionais sobre o problema da débeda mundial.[224]
En novembro de 1987, Castro comezou a poñer máis esforzo na guerra civil de Angola, na que os marxistas caeran en retirada. O presidente angolano, José Eduardo dos Santos, solicitou con éxito máis tropas cubanas e Castro aceptou entón dedicar máis tempo a Angola que á situación interna, crendo que unha vitoria provocaría o colapso do apartheid. Gorbachev pediu un final negociado para o conflito e en 1988 organizou conversacións a catro bandas entre a URSS, Estados Unidos, Cuba e Suráfrica; acordando que todas as tropas estranxeiras se retirasen de Angola. Fidel Castro non estaba de acordo coa visión de Gorbaciev, ao crer que abandonaba a situación dos pobres do mundo en favor da distensión.[217]
En Europa do leste, os gobernos socialistas foron caendo ante os reformistas capitalistas entre 1989 e 1991 e moitos observadores occidentais esperaban o mesmo en Cuba.[225] Cada vez máis illada, Cuba mellorou as relacións co goberno de dereitas de Manuel Noriega en Panamá, a pesar do odio persoal de Castro a Noriega, pero foi derrocado nunha invasión estadounidense en decembro de 1989.[226] En febreiro de 1990, os aliados de Castro en Nicaragua, o presidente Daniel Ortega e os sandinistas, foron derrotados pola Unión Nacional Opositora, financiada polos Estados Unidos, nas eleccións.[226] Co colapso do bloque soviético, Estados Unidos obtivo o voto maioritario para unha resolución que condenaba as violacións dos dereitos humanos de Cuba na Comisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas en Xenebra. Cuba afirmou que esta era unha manifestación da hexemonía americana e rexeitou que unha delegación da investigación ingresase no país.[226]
Período Especial
[editar | editar a fonte]
Co fin do comercio favorable co bloque soviético, Fidel Castro declarou publicamente que Cuba estaba entrando nun "Período especial en tempos de paz". As remesas de petróleo reducíronse drasticamente, importáronse bicicletas chinesas para substituír os coches e pecháronse as fábricas que realizaban tarefas non esenciais. Os bois comezaron a substituír os tractores, a leña comezou a usarse para cociñar e introducíronse cortes de enerxía que duraron 16 horas ao día. Castro admitiu que Cuba afrontaba a peor situación antes da guerra aberta e que o país podería ter que recorrer á agricultura de subsistencia[227]. En 1992, a economía de Cuba diminuíu en máis dun 40% en menos de dous anos, con grandes escasezas de alimentos e falta de produtos básicos.[228] Castro esperaba a restauración do marxismo-leninismo na URSS, pero abstívose de apoiar o golpe de 1991 nese país.[229] Cando Gorbaciov recuperou o control, as relacións entre Cuba e a Unión Soviética deterioráronse e as tropas soviéticas retiráronse en setembro de 1991.[229] En decembro, a Unión Soviética disolveuse oficialmente cando Boris Eltsin aboliu o Partido Comunista da Unión Soviética e introduciu unha democracia capitalista multipartidista. Eltsin menosprezou a Castro e desenvolveu lazos coa Fundación Nacional Cubano-Americana con sede en Miami.[230] Castro intentou mellorar as relacións coas nacións capitalistas. Acolleu con satisfacción a políticos e investidores occidentais en Cuba, fixo amizade con Manuel Fraga e interesouse especialmente polas políticas de Margaret Thatcher no Reino Unido, ao crer que o socialismo cubano podería aprender do seu énfase nos impostos baixos e a iniciativa persoal.[231] Deixou de apoiar aos militantes estranxeiros, abstívose de eloxiar ás FARC nunha visita a Colombia en 1994 e pediu un acordo negociado entre os zapatistas e o goberno mexicano en 1995. Presentouse publicamente como un moderado no taboleiro mundial.[232]
En 1991, A Habana acolleu os Xogos Panamericanos, que incluían a construción dun estadio e o aloxamento para atletas. Fidel Castro admitiu que foi un erro custoso, pero foi un éxito para o goberno cubano. As multitudes gritaban regularmente "¡Fidel! Fidel!" diante de xornalistas estranxeiros, mentres que Cuba se converteu na primeira nación latinoamericana en derrotar aos Estados Unidos na cabeza do medalleiro.[233][234] O apoio a Fidel mantívose forte, e aínda que houbo pequenas manifestacións antigubernamentais, a oposición cubana rexeitou as chamadas da comunidade do exilio a un levantamento armado.[234] En agosto de 1994, A Habana foi testemuña da maior manifestación anti-castrista na historia de Cuba, cando entre 200 e 300 mozos lanzaron pedras á policía, esixindo que se lles permitise emigrar a Miami. Enfrontounos unha multitude máis numerosa a favor do goberno, á que se uniu o propio Fidel. Informou aos medios de comunicación de que os homes eran antisociais enganados polos Estados Unidos. As protestas dispersáronse sen rexistrarse feridos.[235][236] Temendo un invasión por grupos disidentes, o goberno organizou a estratexia de defensa chamada "Guerra de todo o pobo", planificando unha campaña de guerra xeneralizada e dándolle traballo aos desempregados construíndo unha rede de búnkeres e túneles en todo o país.[237][238]
Castro cría na necesidade de reformas se o socialismo cubano quería sobrevivir nun mundo dominado agora polos libres mercados capitalistas. En outubro de 1991 celebrouse en Santiago o Cuarto Congreso do Partido Comunista de Cuba, no que se anunciaron importantes cambios para o goberno. Fidel Castro abandonou a cabeza do goberno para ser substituído por Carlos Lage Dávila, moito máis novo, aínda que Fidel seguiu sendo o secretario xeral do Partido Comunista e comandante en xefe das Forzas Armadas Revolucionarias. Moitos dos membros máis vellos do goberno retiráronse e foron substituídos polos seus compañeiros máis novos. Propuxéronse varios cambios económicos e posteriormente foron sometidos a un referendo nacional. Os mercados libres de agricultores e as empresas privadas a pequena escala foron legalizados nun intento de estimular o crecemento económico, mentres que os dólares estadounidenses tamén se fixeron de curso legal. Afrouxáronse certas restricións á emigración, o que permitiu aos cidadáns cubanos máis descontentos mudarse aos Estados Unidos. Fíxose un avance na democracia, ao pasar os deputados da Asemblea Nacional do Poder Popular a seren elixidos polo pobo de forma directa, en vez de por medio de asembleas municipais e provinciais. Fidel acolleu de bo grado o debate entre os defensores e os opositores ás reformas, aínda que co paso do tempo comezou a simpatizar cada vez máis cos opositores ás reformas, argumentando que estas se debían demorar.[239][240]
O goberno de Castro diversificou a economía de Cuba en biotecnoloxía e turismo, este último superando á industria do azucre de Cuba como principal fonte de ingresos en 1995.[241] A chegada de miles de turistas mexicanos e españois levou a que un número cada vez maior de cubanas se adicasen á prostitución, oficialmente ilegal. Fidel abstívose de actuar contra a prostitución en Cuba, temendo un revés político.[242] Aínda que tempo atrás pensaba que as crenzas relixiosas eran un atraso, Castro suavizou a súa actitude cara ás institucións relixiosas e os relixiosos foron autorizados por primeira vez a unirse ao Partido Comunista.[243] Aínda que vía a igrexa católica como unha institución reaccionaria e pro-capitalista, Fidel Castro organizou unha histórica visita a Cuba do papa Xoán Paulo II para xaneiro de 1998, o que fortaleceu a posición da igrexa cubana e do goberno de Castro.[244][245]
A principios dos noventa, o goberno de Fidel Castro abrazou o ecoloxismo, facendo unha campaña contra o quecemento global e o desperdicio de recursos naturais e acusando aos Estados Unidos de ser o principal contaminador do mundo.[246] En 1994 creouse un ministerio dedicado ao medio ambiente e en 1997 creáronse novas leis que promovían a concienciación sobre as cuestións ambientais en toda Cuba e subliñaban o uso sostible dos recursos naturais.[247][248] En 2006, Cuba foi a única nación mundial que cumpriu a definición de desenvolvemento sostible do Programa das Nacións Unidas para o Desenvolvemento Sostible, cunha pegada ecolóxica de menos de 1,8 hectáreas per cápita e un índice de desenvolvemento humano de máis de 0,8.[249] Fidel Castro tamén se converteu nun defensor do movemento antiglobalización, criticando a hexemonía global dos Estados Unidos e o control exercido polas multinacionais.[244] Mantivo tamén as súas devotas crenzas anti-apartheid, e nas celebracións do 26 de xullo de 1991, subiu con el ao escenario o activista político surafricano e futuro presidente de Suráfrica Nelson Mandela, recentemente saído da prisión. Mandela eloxiou a implicación de Cuba na batalla contra Suráfrica en Angola e deulle as grazas a Fidel persoalmente.[250] En 1994 Fidel asistiu á toma de posesión de Mandela como presidente.[251] En 2001 asistiu á Conferencia contra o Racismo en Suráfrica na que falou sobre a difusión global dos estereotipos raciais a través do cinema dos Estados Unidos.[244]
Marea rosa: 2000–2006
[editar | editar a fonte]Sumida en problemas económicos, Cuba contou coa axuda da elección do socialista e antiimperialista Hugo Chávez na presidencia venezolana en 1999.[252] Fidel Castro e Chávez desenvolveron unha estreita amizade, co primeiro actuando como mentor e figura paterna para o segundo, e xuntos construíron unha alianza que tivo repercusións en toda Latinoamérica.[253] En 2000 asinaron un acordo mediante o cal Cuba enviaría 20.000 médicos a Venezuela, a cambio de recibir 53.000 barrís de petróleo ao día a prezos favorables; en 2004, este comercio foi intensificado, Cuba enviou 40.000 médicos e Venezuela proporcionaba 90.000 barrís ao día.[252][254] Ese mesmo ano, Fidel iniciou Misión Milagro, un proxecto médico conxunto que tiña como obxectivo proporcionar operacións de ollos gratis a 300.000 persoas de cada nación.[255] A alianza impulsou a economía cubana,[252][256] e en maio de 2005 Castro duplicou o salario mínimo a 1,6 millóns de traballadores, aumentou as pensións e entregou novos electrodomésticos aos cubanos máis pobres.[252] Con todo mantivéronse algúns problemas económicos e en 2004 o goberno pechou temporalmente 118 fábricas, incluíndo plantas de aceiro, fábricas de azucre e de procesamento de papel, para compensar a escaseza crítica de combustible.[257]
Cuba e Venezuela foron os membros fundadores da Alternativa Bolivariana para as Américas (ALBA).[253] ALBA buscou redistribuír uniformemente a riqueza en todos os países membros, protexer a agricultura da rexión e opoñerse á liberalización e privatización económica. A orixe de ALBA radicaba nun acordo de decembro de 2004 asinado entre ambos países e foi formalizado a través dun acordo de comercio popular asinado tamén pola Bolivia de Evo Morales en abril de 2006. Castro tamén pedía unha maior integración do Caribe dende finais dos 90, dicindo que só reforzar a cooperación entre os países do Caribe evitaría a súa dominación por nacións ricas nunha economía global.[258][259] Cuba abriu catro embaixadas adicionais na Comunidade do Caribe: en Antiga e Barbuda, Dominica, Suriname e San Vicente e as Granadinas. Este paso converteu a Cuba no único país con embaixadas en todos os países independentes da Comunidade do Caribe.[260]
En contraste coa mellora das relacións entre Cuba e varios estados latinoamericanos de esquerda, no 2004 rompeu os lazos diplomáticos con Panamá despois de que a presidenta centrista, Mireya Moscoso, concedese o indulto a catro exiliados cubanos acusados de intentar asasinar a Fidel Castro en 2000, entre eles o terrorista Luis Posada Carriles.[261] Os lazos diplomáticos restablecéronse no 2005. despois da elección do presidente de esquerda Martín Torrijos[262] e en 2008 a Corte Suprema de Xustiza de Panamá declarou inconstitucionais os indultos concedidos pola expresidenta Moscoso.[263] A mellora das relacións de Castro en América Latina estivo acompañada dunha continuada animosidade cara aos Estados Unidos. Non obstante, tras os enormes danos causados polo furacán Michelle no 2001, Castro propuxo con éxito a compra en efectivo de comida aos Estados Unidos ao tempo que declinaba a oferta de axuda humanitaria do seu goberno.[264] Fidel manifestouse solidario cos EUA tras os atentados do 11 de setembro de 2001, condenando a Al-Qaeda e ofrecendo aeroportos cubanos para o desvío de emerxencia de calquera avión dos Estados Unidos. Recoñeceu que os ataques farían que a política exterior dos Estados Unidos fose máis agresiva, o que el cría contraproducente[265] e criticou a invasión de Iraq de 2003, afirmando que a guerra liderada polos Estados Unidos impuxera unha "lei da xungla" internacional.[266] No seu discurso do Día Internacional dos Traballadores de 2004 fixo numerosos eloxios ao pobo español polas manifestacións posteriores aos atentados do 11 de marzo ao tempo que criticaba duramente ao goberno de José María Aznar pola súa actuación neses días e pola guerra de Iraq.[267]
Cesión do poder: 2006–2008
[editar | editar a fonte]O 31 de xullo de 2006, a raíz dunha crise intestinal aguda, Castro cedeu temporalmente os seus poderes ao seu irmán Raúl.[268] Algúns días despois apareceu na televisión cubana, aínda que visiblemente debilitado, afirmando que a súa recuperación ía ben. En agosto recibiu a visita de Hugo Chávez.[269] En setembro, o Movemento de Países Non Aliñados celebrou a súa XIV Conferencia na Habana e acordou nomear a Fidel Castro como presidente da organización.[270] En febreiro de 2007, Raúl Castro anunciou que a saúde de Fidel estaba mellorando e que participaba en importantes asuntos gobernamentais.[271] O 21 de abril, Castro reuniuse con Wu Guanzheng, do Politburo do Partido Comunista Chinés.[272]
O 19 de febreiro de 2008, anunciou nun artigo do diario Granma que non aspiraría a ser reelixido como presidente do Consello de Estado e comandante en xefe despois de 49 anos no poder, cinco días antes de que o Parlamento, a Asemblea Nacional do Poder Popular, elixise o novo goberno: "Non aspirarei nin acceptarei- repito - non aspirarei nin aceptaréei o cargo de presidente do Consello de Estado e comandante en xefe".[273] O seu irmán Raúl Castro, que o substituíra temporalmente polos seus problemas de saúde, foi elixido pola Asemblea Nacional do Poder Popular de Cuba o 24 de febreiro de 2008, converténdose así no 23º presidente de Cuba.
Retiro e últimos anos
[editar | editar a fonte]Tras o seu retiro, a saúde de Fidel Castro deteriorouse. Continuou a interactuar co pobo cubano, publicou unha columna de opinión titulada "Reflexións" en Granma,[274] comezou a utilizar unha conta de Twitter e deu conferencias públicas ocasionais.[275] En xaneiro de 2009, pediu aos cubanos que non se preocuparan da súa falta de columnas recentes e dos seus problemas de saúde nin pola súa futura morte.[276] Continuouse reunindo con líderes e mandatarios estranxeiros e ese mes publicáronse fotografías súas coa presidenta arxentina Cristina Fernández de Kirchner.[277]
En xullo de 2010, fixo a súa primeira aparición pública dende que caera enfermo, saudando a traballadores do centro científico e concedendo unha entrevista televisiva ao programa Mesa Redonda Internacional na que discutiu as tensións dos Estados Unidos con Irán e Corea do Norte.[278] O 7 de agosto de 2010, Castro pronunciou o seu primeiro discurso á Asemblea Nacional en catro anos instando aos Estados Unidos a non emprender accións militares contra esas nacións e avisando dun holocausto nuclear.[279] En marzo de 2011, condenou a intervención militar dirixida pola OTAN en Libia.[280]
O 18 de abril de 2011, Fidel Castro dimitiu do Comité Central do Partido Comunista de Cuba, renunciando así ao liderado do partido.[281] Raúl foi elixido como o seu sucesor.[282] En marzo de 2012, o papa Bieito XVI visitou Cuba durante tres días, tempo no que se reuniu con Castro a pesar da oposición manifesta do Papa ao goberno de Cuba e ao marxismo.[283] Máis tarde ese ano, revelouse que xunto con Hugo Chávez, Castro xogara un papel importante entre bastidores para levar a bo porto as conversacións de paz entre o goberno colombiano e o movemento guerrilleiro das FARC e poñer fin ao conflito que asolaba o país dende 1964.[284] Durante a crise de Corea do Norte en 2013, instou aos gobernos de Corea do Norte e dos Estados Unidos a que mostrasen contención. Dixo que a situación era "tan incrible como absurda", e sostiña que a guerra non beneficiaría a ningún bando e que representaba "un dos maiores riscos de guerra nuclear" dende a crise dos mísiles cubanos.[285]
En decembro de 2014, foi galardoado na China co Premio Confucio da Paz, por buscar solucións pacíficas ao conflito da súa nación cos Estados Unidos e polos seus esforzos durante a xubilación para previr a guerra nuclear.[286] En xaneiro de 2015, comentou publicamente o "desxeo cubano", a mellora das relacións entre Cuba e EEUU, afirmando que, se ben era un movemento positivo para establecer a paz na rexión, desconfiaba do goberno dos Estados Unidos.[287] Non se reuniu co presidente dos Estados Unidos, Barack Obama, na visita deste último a Cuba en marzo de 2016, aínda que lle enviou unha carta dicindo que Cuba "non precisa agasallos do imperio".[288] Ese abril, realizou a súa máis maior aparición pública en moitos anos ao falar ante o Partido Comunista. Resaltando que pronto cumpriría 90 anos, dixo que morrería nun futuro próximo, pero instou aos presentes a manter os seus ideais comunistas.[289] En setembro de 2016, foi visitado na súa casa da Habana polo presidente iraniano Hassan Rouhani,[290] e logo polo primeiro ministro xaponés Shinzō Abe.[291] A finais de outubro de 2016, Castro reuniuse co presidente portugués Marcelo Rebelo de Sousa, que se converteu nun dos últimos líderes estranxeiros en visitalo.[292]
Morte e funeral
[editar | editar a fonte]O 25 de novembro de 2016 Raúl Castro informou, a través dun comunicado oficial pola Televisión Cubana, que o seu irmán Fidel falecera ás 22:29 hora local (3:29 UTC do 26 de novembro), na Habana, ós 90 anos de idade.[293][294][295] A causa da morte non foi revelada.[296][297][298] Segundo dixo no mesmo comunicado, os seus restos serían cremados "atendendo á súa vontade expresa".[299] O Consello de Estado decretou nove días de loito nacional, ata o da súa inhumación no Cemiterio de Santa Ifigenia, que tería lugar o 4 de decembro de 2016.[300]
| “ | Querido pobo de Cuba: con profunda dor comparezo para informar ao noso pobo e aos amigos de América e do mundo, que hoxe, 25 de novembro, ás 22:29 da noite, faleceu o comandante en xefe da Revolución cubana, Fidel Castro Ruz. En cumprimento da vontade expresa de Fidel, os seus restos serán incinerados. Nas primeiras horas da mañá do sábado 26, a comisión fúnebre proporcionará ao noso pobo información detallada sobre a organización da homenaxe póstuma que se lle renderá ao fundador da Revolución cubana. Ata a vitoria sempre! | ” |
O 28 de novembro, rendeuse unha homenaxe a Fidel Castro na Praza da Revolución e noutras zonas do país.[301] Ese mesmo día a poboación tamén foi convocada a asinar de xeito voluntario un compromiso coa Revolución mediante un xuramento similar ao realizado por Fidel Castro o 1 de maio de 2000, "como expresión da vontade de dar continuidade ás súas ideas e ao socialismo".[302]
O 29 de novembro de 2016, unha concentración de cidadáns cubanos,[303] precedidos por Raúl Castro xunto con xefes de Estado doutros países, homenaxearon a Fidel Castro na Praza da Revolución da Habana, cunha serie de intervencións. O evento durou unhas catro horas.[304] Ao día seguinte, dende a propia praza, comezou unha procesión funeraria coas cinzas de Fidel que percorreron 900 quilómetros pola estrada central da illa, invertendo o percorrido da "Caravana da Liberdade" de xaneiro de 1959, ata Santiago de Cuba.[305][306]
Na mañá do 3 de decembro, na última sección da procesión fúnebre, de Bayamo a Santiago de Cuba,[307] ás sete da tarde, celebrouse unha segunda mobilización na Praza Antonio Maceo, onde Raúl Castro expresou a vontade de Fidel de que non se construísen monumentos nin se nomeasen rúas ou prazas co seu nome. Tamén propuxo converter en lei este último desexo do seu irmán.[308]
O 4 de decembro, en presenza da viúva de Fidel, Dalia Soto del Valle, dos seus fillos e dalgúns líderes e personalidades internacionais, Raúl depositou unha pequena urna coas cinzas do seu irmán nun nicho en forma de rocha no cemiterio de Santa Ifigenia, a poucos metros da tumba do heroe nacional de Cuba José Martí.[309]
Ideoloxía
[editar | editar a fonte]Fidel Castro proclamábase "socialista, marxista e leninista",[310] e identificouse publicamente como marxista-leninista dende decembro de 1961. Como marxista, buscou transformar Cuba dun estado capitalista dominado polo imperialismo estranxeiro nunha sociedade socialista e en última instancia nunha sociedade comunista. Influído polo Che Guevara, suxeriu que Cuba podería eludir a maioría das etapas do socialismo e avanzar directamente ao comunismo.[311] A Revolución cubana non obstante non cumpriu a suposición marxista de que o socialismo se lograría mediante a revolución do proletariado, xa que a maioría das forzas implicadas no derrocamento de Batista foron dirixidas por membros da clase media cubana.[312] Segundo Fidel, un país podería ser considerado socialista se os seus medios de produción fosen controlados polo Estado. Deste xeito, a súa comprensión do socialismo non tiña tanto que ver con quen controlaba o poder nun país senón co método de distribución.[312]
O goberno de Fidel tamén era nacionalista, e este declarou: "Non só somos marxistas-leninistas, senón tamén nacionalistas e patriotas".[313] O biógrafo de Fidel Castro, Sebastian Balfour, sinalou que "a vea da rexeneración moral e do voluntarismo que atravesa" o pensamento de Castro debe moito máis ao "nacionalismo hispánico" que ao socialismo europeo ou ao marxismo-leninismo.[312] O historiador Richard Gott remarcou que unha das claves do éxito de Fidel foi a súa capacidade de usar os "temas xemelgos do socialismo e do nacionalismo" e mantelos "interminablemente en xogo".[314] Fidel describiu a Karl Marx e ao nacionalista cubano José Martí como as súas principais influencias políticas,[315] aínda que segundo cre Gott, Martí acabou sendo máis importante que Marx na política de Fidel Castro. Castro describiu as ideas políticas de Martí como "unha filosofía da independencia e unha excepcional filosofía humanista",[316] e os seus partidarios afirman repetidamente que había grandes semellanzas entre ambas as figuras.[317]
Fidel adoptou unha posición relativamente conservadora socialmente en moitos temas, opoñéndose ao consumo de drogas, aos xogos de azar e á prostitución, que consideraba males morais. Pola contra, avogou polo traballo duro, os valores familiares, a integridade e a autodisciplina.[318] Aínda que o seu goberno reprimiu a homosexualidade durante décadas, nos últimos anos asumiu a responsabilidade desta persecución, lamentándoa como unha "gran inxustiza".[133]
As crenzas relixiosas de Fidel Castro teñen sido motivo de certo debate. Foi bautizado e criado como católico, pero identificábase como ateo. Tamén criticou o uso da Biblia para xustificar a opresión das mulleres e dos africanos, pero comentou que o cristianismo exhibía "un grupo de preceptos moi humanos" que daban ao mundo "valores éticos" e un "sentido de xustiza social", e dicía que "se a xente me chama cristián, non dende o punto de vista da relixión senón dende o punto de vista da visión social, declaro que son cristián".[319]
Os dirixentes cubanos sempre fixeron resaltar os seus éxitos sociais, que moitos organismos internacionais recoñeceron. Entre estas principais realizacións, atópanse a campaña de alfabetización e a creación de servizos sociais gratuítos en medicina e en educación. Neste último ámbito, por exemplo, a porcentaxe da poboación que completara a ensinanza primaria pasou dun 20% en 1953 a un 61% en 1981, e implantouse por todos os lugares a educación universitaria.
Pola muller fíxose progresos importantes, e púxose fin á discriminación racial. Durante un determinado tempo, estableceuse unha política de nivelación das rendas, non concedendo mellores salarios, senón máis ben por medio de recompensas baseadas nos estímulos morais, idea de Che Guevara. Pero nos anos setenta, tívose que abandonar este sistema e substituílo por estímulos materiais, co fin de aumentar a produtividade.
Imaxe pública
[editar | editar a fonte]
A diferenza doutros líderes comunistas da época soviética, o goberno de Fidel Castro non construíu intencionadamente un culto á personalidade ao seu redor, pero a súa popularidade entre varios segmentos da poboación cubana levou ao desenvolvemento de certo culto xa nos primeiros anos da súa administración.[320][321] A imaxe de Castro atopábase frecuentemente en tendas cubanas, aulas, taxis e na televisión nacional.[322] Ao longo da súa administración, numerosos seguidores reuníanse para aclamalo durante os seus discursos, que normalmente duraban horas e que pronunciaba sen usar notas escritas.[323] Durante os seus discursos, Castro citaba habitualmente informes e libros que lera sobre unha ampla variedade de temas, como asuntos militares, cultivo de plantas, cine e estratexias de xadrez.[324] O discurso de Fidel Castro ante a Asemblea Xeral das Nacións Unidas en setembro de 1960 segue sendo o discurso máis longo pronunciado na Asemblea, cunha duración de 4 horas e 29 minutos.[325]
Durante 37 anos, Fidel só vestiu publicamente uniformes militares de cor verde oliva, remarcando o seu papel de eterno revolucionario, pero a mediados dos noventa comezou a vestir tamén traxes civís escuros e guayaberas publicamente. Durante os primeiros anos do seu goberno Fidel Castro era amplamente recoñecido como un símbolo sexual en Cuba.[326] Era e é alcumado aínda "El Comandante" (O comandante).[327]
Familia e amizades
[editar | editar a fonte]A primeira esposa de Fidel Castro foi Mirta Díaz-Balart, coa que casou en outubro de 1948, e xuntos tiveron un fillo, Fidel Ángel Castro Díaz-Balart, "Fidelito", nado en setembro de 1949. Mirta e Fidel divorciáronse en 1955, e ela mudouse a España, aínda que supostamente regresou a Cuba en 2002 para vivir con Fidelito. Fidelito medrou en Cuba e estudou física nuclear na Unión Soviética. Logo dirixiu a comisión de enerxía atómica de Cuba ata que en 1992 foi despedido polo seu pai. "Foi despedido por incompetencia. Isto non é unha monarquía", declarou Fidel nunha ocasión.[328] Anos máis tarde foi asesor do Ministerio de Industria Básica e asesor científico do Consello de Estado.[329] Suicidouse en febreiro de 2018, pouco máis dun ano despois da morte de seu pai, tras estar hospitalizado por depresión.[328]
Mentres Fidel estaba casado con Mirta, tivo unha relación con Natalia "Naty" Revuelta Clews, que deu a luz á unha filla, Alina Fernández Revuelta.[330] Alina saíu de Cuba en 1993, e pediu asilo nos Estados Unidos, onde presentou un programa de radio e criticou as políticas de seu pai. Cunha muller de nome descoñecido tivo outro fillo, Jorge Ángel Castro. Tivo tamén outra filla, Francisca Pupo (nacida en 1953), como resultado dunha relación dunha noite.[331]
Fidel tivo ademais outros cinco fillos da súa segunda muller, Dalia Soto del Valle: Antonio, Alejandro, Alexis, Alexander e Ángel Castro Soto del Valle.[330]
Mentres estaban no goberno, os dous amigos máis próximos de Fidel foron o exalcalde da Habana Pepín Naranjo e o seu propio médico persoal, René Vallejo.[326] Dende 1980 ata a súa morte en 1995, Naranjo encabezou o seu equipo de conselleiros.[332] Mantivo tamén unha profunda amizade coa súa compañeira revolucionaria Celia Sánchez, que o acompañou case en todas partes durante a década de 1960 e controlou case todo o acceso ao líder.[326] Así mesmo mantiña boas relacións con numerosas personalidades da cultura, a política e outros campos como o primeiro ministro do Canadá, Pierre Trudeau, o presidente francés François Mitterrand, o magnate multimillonario Ted Turner, os actores Jack Nicholson, Danny Glover, Harry Belafonte, Chevy Chase, Vanessa Redgrave, Robert Redford, Dan Rather, Peter Jennings, os cineastas Steven Spielberg e Oliver Stone ou o exfutbolista Diego Armando Maradona, que leva tatuado o rostro de Fidel. Foi tamén foi un bo amigo do novelista colombiano Gabriel García Márquez,[333] do americano Ernest Hemingway e do presidente de Venezuela, Hugo Chávez.
Visita a Galicia
[editar | editar a fonte]En xullo de 1992, Fidel realizou unha histórica visita a Galicia, para coñecer a terra e a casa natal de seu pai e devolver a visita que Manuel Fraga fixera un ano antes a Cuba, país ao que emigrara tamén seu pai e no que vivira durante parte da súa infancia o presidente da Xunta.[334] Aínda que ía ser unha visita de cinco días, finalmente reduciuse a dous. Chegou ao aeroporto da Lavacolla a mañá do 27 de xullo, visitou a praza do Obradoiro e o Pórtico da Gloria,[335] onde recibiu as explicacións de Xosé Carro Otero[336] e percorreu as rúas da zona antiga de Santiago. Pola tarde, nun acto organizado polo alcalde comunista de Oleiros, Ángel García Seoane, deu un discurso no hotel Araguaney, diante de numerosas personalidades galegas como Isaac Díaz Pardo, Xosé Manuel Beiras, Xosé Neira Vilas ou Uxío Novoneyra. Pechou o discurso co famoso "Patria o muerte. ¡Venceremos!". Logo dirixiuse a Boiro, onde visitou unha conserveira e á Pobra do Caramiñal, onde fixo unha pequena viaxe a bordo dun atuneiro.[337]
Ao día seguinte visitou a Casa Consistorial de Lugo, onde dixo que para el era unha "grande honra ser descendente de galegos, e que a casa de seu pai non fose un pazo, senón unha casoupa moi humilde". Fidel tamén mencionou "os xenes de rebeldía que hai no espírito galego", e lembrou que moitos dos que o seguiron na loita armada contra Fulgencio Batista eran orixinarios desta terra.[337] Logo visitou a muralla de Lugo e dirixiuse a Armea, no concello de Láncara, onde foi recibido por unha gran multitude.[338] Alí, acompañado de Fraga, visitou a casa na que nacera Ángel Castro Argiz en 1875, e foi nomeado fillo predilecto. Logo asistiu a unha romaría celebrada nuns terreos da súa familia á que asistiron 700 persoas, ademais de comer polbo á feira e empanada probou a tradicional queimada, cuxa cerimonia correu a cargo de Fraga, co que logo xogou unha partida de dominó.[337][339] A pesar da gran diferenza ideolóxica entre os dous mandatarios, estes estableceron unha gran amizade nun momento no que as relacións entre ambos países eran bastante malas.[340]
O director pontevedrés Manuel Fernández Valdés realizou un documental titulado Fraga y Fidel sin embargo, centrado na visita a Galicia do presidente de Cuba.[341]
Legado
[editar | editar a fonte]Fidel Castro foi un dos líderes políticos máis controvertidos da súa época,[342] inspirando tanto como consternando a xente en todo o mundo durante a súa vida. The observer destacaba trala súa morte que demostrou ser "tan divisivo na morte como en vida" e que os seus "inimigos e admiradores" só estaban de acordo en que "foi unha figura impoñente" nos asuntos internacionais que "transformou unha pequena illa do Caribe nunha gran potencia en materia internacional".[343] The Daily Telegraph sinalaba que en todo o mundo foi "ou ben eloxiado como un valente heroe do pobo, ou denostado como un ditador tolo de poder".[344]
Baixo o liderado de Fidel Castro, Cuba converteuse nunha das sociedades máis educadas e máis saudables, así como nun dos estados máis militarizados de América Latina.[342] Pouco despois do inicio da revolución levouse a cabo unha xigantesca campaña de alfabetización impulsada polo Che Guevara que sacou o país do seu atraso cultural[345] e reduciu a taxa de analfabetismo que era dun 23,59% en 1958 a só un 3,9% tres anos despois.[346] Décadas despois, o goberno cubano creou un proxecto de cooperación internacional que exportou o sistema de alfabetización cubano a 30 países e sacou do analfabetismo a 10 millóns de persoas.[346] O programa recibiu o Premio de Alfabetización da UNESCO en 2006.[347] Tamén a UNESCO recoñeceu a Cuba como o único país de América Latina e o Caribe en alcanzar os obxectivos da Educación Para Todos no período 2000-2015.[348]
Igual que na educación implantouse a sanidade universal e de calidade.[345] Estas medidas provocaron un dos maiores aumentos mundiais da esperanza de vida,[349] ser o primeiro e único país de América Latina en erradicar a desnutrición infantil,[350] ter o mellor sistema educativo dos países da rexión[351] cun 100% de escolaridade e a gratuidade en todos os niveis incluída a universidade,[350] así como un florecemento das artes e os deportes.[345][352]
A pesar do seu pequeno tamaño e peso económico limitado, a Cuba de Fidel gañou un papel importante nos asuntos internacionais.[353] A administración tamén se apoiou fortemente no seu chamamento ao sentimento nacionalista, en particular a hostilidade xeneralizada cara ao goberno dos Estados Unidos. Segundo Sebastian Balfour, a popularidade doméstica de Fidel derivou do feito de que simbolizaba "unha esperanza de liberación nacional e xustiza social" para gran parte da poboación[354] e tamén sinalou que en toda Latinoamérica, Castro serviu como "un símbolo de desafío contra o imperialismo económico e cultural continuado dos Estados Unidos".[355] Do mesmo xeito, o diplomático Wayne S. Smith, ex xefe da Sección de Intereses dos Estados Unidos na Habana, observou que a oposición de Fidel á dominación dos Estados Unidos e a transformación de Cuba nun xogador mundial significativo deu lugar a que recibise "cálidos aplausos" en todo o hemisferio occidental.[356]
Con todo, varios gobernos occidentais e organizacións de dereitos humanos criticaron duramente a Fidel Castro e este espertou unha gran desconfianza nos Estados Unidos.[231] Despois da morte de Fidel, o presidente electo estadounidense Donald Trump chamouno "ditador brutal", mentres que o político cubano-americano Marco Rubio definiuno como un "ditador malvado e asasino" que converteu a Cuba nunha "illa-prisión empobrecida". Fidel rexeitou publicamente a etiqueta de "ditador", afirmando que constitucionalmente ostentaba menos poder que a maioría dos xefes de Estado e insistindo en que o seu réxime permitía unha maior implicación democrática na elaboración de políticas que as democracias liberais occidentais.[357][358] Con todo, os críticos afirman que Castro exercía unha influencia non oficial significativa á parte das súas funcións oficiais.[357] O biógrafo Robert E. Quirk afirmou que Castro exercía o "poder absoluto" en Cuba, aínda que non de forma legal ou constitucional,[359] mentres que Peter Bourne sostiña que o poder en Cuba estaba "completamente investido" en Castro,[150] engadindo que era moi raro para "un país e un pobo, estar tan completamente dominados pola personalidade dun home".[207] Sebastian Balfour afirmou que a "hexemonía moral e política de Castro" dentro de Cuba diminuíu as oportunidades para o debate democrático e a toma de decisións.[360] Describindo a Castro como un "dictador totalitario",[361] Paul C. Sondrol suxeriu que ao liderar "un sistema político en gran parte da súa propia creación e levar o seu selo indeleble", o estilo de liderado de Castro xustificaba comparacións con líderes totalitarios como Mao Zedong, Hideki Tōjō, Iosif Stalin, Adolf Hitler ou Benito Mussolini.[362]
Indicando que había "poucas figuras políticas máis polarizadoras" que Fidel Castro, Amnistía Internacional cualificouno de "líder progresista pero profundamente defectuoso". Na súa opinión, debería ser "aplaudido" polas "melloras substanciais" do seu réxime na sanidade e na educación, pero criticou a súa "represión desapiadada á liberdade de expresión".[363] Human Rights Watch afirmou que o seu goberno construíu unha "maquinaria represiva que privou aos cubanos dos seus dereitos básicos".[202] Castro defendeu o historial de dereitos humanos do seu goberno, afirmando que o estado estaba obrigado a limitar as liberdades dos individuos e encarcerar aos implicados en actividades contrarrevolucionarias para protexer os dereitos da poboación colectiva, como o dereito ao emprego, á educación, e asistencia sanitaria.[364]
O historiador e xornalista Richard Gott considerou a Fidel Castro "unha das figuras políticas máis extraordinarias do século XX", destacando que se convertera nun heroe mundial ao xeito de Giuseppe Garibaldi para persoas en todos os países en vías de desenvolvemento polos seus esforzos antiimperialistas.[365] Balfour afirmou que a historia de Fidel Castro tiña "poucas comparacións na historia contemporánea", xa que non existía outro "líder do Terceiro Mundo" na segunda metade do século XX que tivese "un papel tan prominente e turbulento no escenario internacional" ou que fose xefe de Estado durante un período tan longo.[342] Bourne describiu a Castro como "un líder mundial influente" que se gañara "un gran respecto" por parte de persoas de todas as ideoloxías políticas do mundo en desenvolvemento.[366] O primeiro ministro canadense, Justin Trudeau, describiu a Fidel como un "líder destacado" e un "líder máis aló da súa vida, que serviu ao seu pobo".[367] O presidente da Comisión Europea, Jean-Claude Juncker, dixo que coa morte de Fidel Castro "o mundo perdía un home que era un heroe para moitos".[368] O presidente ruso, Vladimir Putin, describiuno como "un amigo sincero e fiable de Rusia" e un "símbolo dunha época", mentres que o primeiro ministro chinés Xi Jinping referiuse de xeito similar a "un compañeiro próximo e un amigo sincero" da China.[369] O primeiro ministro indio, Narendra Modi, chamouno "unha das personalidades máis icónicas do século XX" e un "gran amigo", mentres que o presidente surafricano Jacob Zuma eloxiou a Castro por axudar aos surafricanos negros na "nosa loita contra o apartheid".[369] Recibiu numerosos premios e honras de gobernos estranxeiros e foi citado como inspiración para líderes estranxeiros como Ahmed Ben Bella,[370] e Nelson Mandela, quen posteriormente lle concedeu o máximo premio civil de Suráfrica para estranxeiros, a Orde da Boa Esperanza.[371] O biógrafo Volka Skierka afirmou que "pasará á historia como un dos poucos revolucionarios que seguiu fiel aos seus principios".[372]
En Cuba
[editar | editar a fonte]Tras a súa morte, a Asemblea Nacional do Poder Popular aprobou unha lei que prohibe utilizar o nome de Fidel Castro para nomear espazos públicos ou monumentos, cumprindo así a vontade do propio Fidel, de "evitar toda manifestación de culto á personalidade".[373]
Intentos de asasinato
[editar | editar a fonte]Durante o seu longo mandato, Fidel Castro sufriu centos de intentos de asasinato, a maioría obra da CIA e de exiliados cubanos. Ata 2007, contabilizáronse 638 intentos de asasinalo.[374] Aínda que a CIA e o goberno estadounidense tentaron evitar que os relacionasen con estes feitos, a súa implicación quedou probada, en ocasións grazas a documentos secretos filtrados.[375] Como exemplo están as chamadas Xoias da Familia, uns documentos filtrados da CIA cos que, entre outros asuntos, saíu á luz unha conversa do presidente Gerald Ford co director da CIA, William Colby, no que este último recoñecía os seus intentos por asasinar a Fidel e a outros líderes estranxeiros.[376]
Un dos intentos máis famosos foi o da fabricación dun puro explosivo, que tiña como misión estourarlle na cara. Noutra ocasión, un axente da CIA levaba un bolígrafo cunha xiringa oculta para inxectarlla a Castro, casualmente o día que Kennedy foi asasinado, pero fracasou.[375] Tamén tentaron matalo con cianuro nun batido, cun traxe de mergullador envelenado, con moluscos explosivos, por medio da súa ex-amante Marita Lorenz ou directamente tiroteado.[374] Moitos dos intentos de asasinato contra Fidel foron obra do terrorista cubano e axente da CIA, Luis Posada Carriles.[377] Foi sonada a súa detención en Cidade de Panamá no ano 2000, en posesión de explosivos, xusto cando Fidel Castro se atopaba alí para o Cumio Iberoamericano.[378]
Premios e condecoracións
[editar | editar a fonte]Fidel Castro recibiu ducias de premios, condecoracións e ordes honoríficas de numerosos Estados, como o Premio Lenin da Paz,[379] o título de Heroe da Unión Soviética,[380] a Orde da Estrela de Ouro de Vietnam,[381] a Orde Agostinho Neto de Angola[382] ou a Medalla de Ouro do Senado de España.[383]
Na cultura popular
[editar | editar a fonte]Na música
[editar | editar a fonte]- É o tema central da canción "Y en eso llegó Fidel" de Carlos Puebla.[384] Tamén Carlos Puebla lle adicou o tema "Gracias, Fidel" e mencionouno en "Hasta siempre, comandante".
- O cantautor Silvio Rodríguez inspirouse en Fidel para compoñer a canción "El necio".[385]
- O grupo chileno Quilapayún adicoulle a canción "Un son para Cuba", con letras de Pablo Neruda.[384]
- Víctor Jara alabou a Fidel, a José Martí e á revolución en "A Cuba".[386]
- O músico portorriqueño Daniel Santos adicoulle a canción "Si Fidel es comunista".[387]
- O compositor arxentino Osvaldo Pugliese foi autor da milonga titulada "Milonga para Fidel".[388]
- Celina y Reutilio compuxéronlle o tema "Qué viva Fidel".[389][390]
- O cantante guatemalteco Ricardo Arjona mencionouno en "Si el norte fuera el sur",[391] "Ella y él" e "Puente".
- O compositor Eduardo Saborit adicou varias cancións á Revolución e a Fidel como "Los barbudos"[392] ou "Cuba, qué linda es Cuba", esta última con varias versións de artistas como Ramón Veloz,[393] ou a Banda Bassotti.[394]
- Varios presos políticos arxentinos durante a ditadura de Alejandro Agustín Lanusse escribiron no cárcere "Chamamé a Cuba", na defensa da revolución cubana e de Fidel.[395] O tema foi interpretado por cantantes como Soledad Bravo.[396]
- O poeta sandinista Tomás Borge escribiu o poema "Retrato de Fidel con palomas", que foi musicalizado por Carlos Mejía Godoy e cantado entre outros por Marcela Pérez Silva.[397]
- O reguetoneiro cubano Baby Lores, que se tatuou a cara de Fidel nun brazo, adicoulle a canción "Creo".[398]
- Tamén a Banda Bassotti gravou con Pulpul "Viento Nuevo" na que se menciona a Fidel.[399]
- O grupo venezolano Lloviznando Cantos compuxo o tema "Fidel Castro en su día" con letra do escritor Aquiles Nazoa.[400]
- Varios artistas cubanos lanzaron en 2016 a canción "Un hombre que sueña", para conmemorar o 90 aniversario de Fidel Castro.[401]
- O cantautor Raúl Torres escribiu "Cabalgando con Fidel"[402] e "Laureles y Olivo"[403] na memoria de Castro.
- O grupo Los Chikos del Maíz menciona a Fidel en varias das súas cancións como "Los Invisibles"[404] ou "No gods, no masters, no hipsters".[405]
- No tema "Brindis", Brams e Negu Gorriak brindan por unha Cuba libre e por Fidel.[406]
- O grupo madrileño de punk Derribos Arias menciónao na canción Misiles hacia Cuba, de 1983.[407]
- A banda galega de rap Ezetaerre menciona a Fidel en "Notas do arnauta".[408]
Filmografía
[editar | editar a fonte]Sobre a súa vida
[editar | editar a fonte]- O director cubano Santiago Álvarez ten realizado multitude de documentais nos que Castro tiña un papel fundamental, como Segunda Declaración de La Habana (1965), Mi hermano Fidel (1977), El octubre de todos (1977) ou Y la noche se hizo arcoíris (1978).
- Fidel: La historia no contada ou Fidel (2001) é un documental estadounidense de Estela Bravo no que se recopilan algunhas imaxes da vida de Castro, así como do proceso revolucionario, con comentarios de intelectuais e celebridades dos Estados Unidos.
- Comandante (2003), é unha película documental dirixida por Oliver Stone que resume trinta horas de entrevistas con Fidel Castro sobre diversos aspectos da súa vida.
- Looking for Fidel (2004), é a continuación de Comandante, dirixida tamén por Oliver Stone na que o director estadounidense regresa a Cuba para preguntarlle a Castro, nun ton máis duro, polas polémicas detencións e as tres execucións de abril de 2003.
- Moi Fidel Castro (2004) é unha serie de entrevistas realizadas por Ignacio Ramonet e dirixidas por Axel Ramonet para televisión e posteriormente publicadas en DVD. Estas entrevistas, entre outras, forman parte do libro de Ramonet Cien horas con Fidel.
- A serie documental Cuba: Caminos de revolución (2004) é unha produción do ICAIC e da compañía española Impulso que vonys o proceso revolucionario cubano en clave documental e dedica o capítulo titulado Momentos con Fidel á vida pública do presidente cubano.
Na ficción
[editar | editar a fonte]
Notas
[editar | editar a fonte]- ↑ Segundo as fontes do seu irmán Ramón, Fidel, nacería un ano máis tarde, en 1927. Avanzouse a súa data de nacemento nun ano para poder inscribilo antes na escola. A data administrativa do nacemento de Fidel Castro, certificada polo Consello de Estado, é a do 13 de outono de 1926. Ver tamén a Martin: The Early Fidel, p. 5 e 235; Boume, p. 41.
- ↑ Roque, Adalberto (26 de novembro de 2016). "Morre Fidel Castro aos 90 anos". La Voz de Galicia. Arquivado dende o orixinal o 26 de novembro de 2016. Consultado o 26 de novembro de 2016.
- ↑ Norton, Mary Beth; Kamensky, Jane; Sheriff, Carol; Blight, David W.; Chudacoff, Howard (2014). A People and a Nation: A History of the United States (en inglés). Cengage Learning. p. 582. ISBN 9781133312727.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Ramonet 2007.
- ↑ "Fidel Castro Ruz. Presidente de la República de Cuba". www.xenealoxia.org (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 02 de agosto de 2019. Consultado o 2 de agosto de 2019.
- ↑ Ramonet 2007, p. 63-65.
- ↑ Bourne 1986, p. 29-30.
- ↑ Coltman 2003, p. 5-6.
- ↑ Ramonet 2007, p. 59-60.
- ↑ Coltman 2003, p. 6-7.
- ↑ Bourne 1986, p. 14-15.
- ↑ Fuentes 2004, p. 17.
- ↑ 13,0 13,1 "Discurso pronunciado por Fidel no acto polo 60º aniversario do seu ingreso na Universidade da Habana". www.cuba.cu (en castelán). 17 de novembro de 2005. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ Bourne 1986, p. 40-41.
- ↑ "El primer campo de batalla de Fidel Castro". www.trabajadores.cubaweb.cu (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 09 de maio de 2007. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ Bourne 1986, p. 42.
- ↑ 17,0 17,1 Coltman 2003, p. 36-37.
- ↑ Bourne 1986, p. 57.
- ↑ 19,0 19,1 Documental "Fidel entre nosotros" (Youtube) (en castelán). 2016.
- ↑ Quirk 1993, p. 29.
- ↑ 21,0 21,1 Coltman 2003, p. 52-53.
- ↑ López Ávalos 2003, p. 119-120.
- ↑ Bourne 1986, p. 68–69.
- ↑ 24,0 24,1 Coltman 2003, p. 66.
- ↑ Quirk 1993, p. 50-52.
- ↑ Bourne 1986, p. 73.
- ↑ "Resumo das conversacións mantidas polo presidente cubano con xornalistas suecos que o acompañaron a percorrer os escenarios dos sucesos do 26 de xullo de 1953.". www.ain.cu (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 20 de agosto de 2003. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel: 90 años de ejemplo" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 05 de agosto de 2019. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ "El Asalto al cuartel "Moncada" en Santiago de Cuba." (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 26 de maio de 2007. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ "Los días del Moncada" (en castelán). 24 de xullo de 1996. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 57.
- ↑ Coltman 2003, p. 93.
- ↑ Coltman 2003, p. 95-96.
- ↑ 34,0 34,1 Bourne 1986, p. 102-103.
- ↑ 35,0 35,1 Quirk 1993, p. 80-85.
- ↑ Coltman 2003, p. 100.
- ↑ 37,0 37,1 Bourne 1986, p. 109-111.
- ↑ Quirk 1993, p. 85.
- ↑ "Por vez primera en México se exhibe el testimonio fotográfico del Che Guevara" (en castelán). 11 de decembro de 2001. Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ Bourne 1986, p. 115-117.
- ↑ Quirk 1993, p. 105-106.
- ↑ Coltman 2003, p. 105-110.
- ↑ Bourne 1986, p. 111-124.
- ↑ "Carta de México". www.fidelcastro.cu (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ 45,0 45,1 Bourne 1986, p. 134-136.
- ↑ 46,0 46,1 Coltman 2003, p. 114-117.
- ↑ Bourne 1986, p. 137.
- ↑ Bourne 1986, p. 139.
- ↑ Coltman 2003, p. 122.
- ↑ Quirk 1993, p. 130.
- ↑ 51,0 51,1 Bourne 1986, p. 142-143.
- ↑ Bourne 1986, p. 155.
- ↑ 53,0 53,1 Coltman 2003, p. 129-130.
- ↑ Quirk 1993, p. 181-183.
- ↑ 55,0 55,1 Bourne 1986, p. 158.
- ↑ Coltman 2003, p. 135.
- ↑ 57,0 57,1 Bourne 1986, p. 158-159.
- ↑ "Entrevista a Fulgencio Rubén Batista" (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 137.
- ↑ Bourne 1986, p. 160.
- ↑ Quirk 1993, p. 211.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro en Santiago o 1 de xaneiro de 1959". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ Bourne 1986, p. 162-163.
- ↑ "Discurso de Fidel tras a súa chegada á Habana". www.cuba.cu (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 29 de novembro de 2016. Consultado o 5 de agosto de 2019.
- ↑ "El periodismo en la Revolución Cubana" (en castelán). 25 de novembro de 2004. Arquivado dende o orixinal o 23 de agosto de 2015. Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ 66,0 66,1 "Discurso de Fidel Castro no Palacio presidencial o 21 de xaneiro de 1959". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ Tellería Alfaro, Evelio (20 de xaneiro de 2007). "Operación Verdad: contra la desinformación del imperio" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 28 de xaneiro de 2007. Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro en Caracas o 23 de xaneiro de 1959". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ "Vídeo da viaxe de Fidel a Venezuela". www.cubainformacion.tv (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 28 de setembro de 2007. Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro no Congreso venezolano en 1959". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro na súa toma de posesión como primeiro ministro". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 6 de agosto de 2019.
- ↑ "El histórico apretón de manos de Clinton y Castro". Setembro de 2000. Arquivado dende o orixinal o 30 de outubro de 2006. Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 155-157.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro en Lawrenceville School". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro en Princeton". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro en Central Park". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ "How 1 man brought Fidel Castro to Montreal in April 1959" (en inglés). 28 de novembro de 2016. Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ "La reforma agraria cubana (1959-1964): El cambio institucional" (PDF) (en castelán). Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ "The Controversial, Charismatic Castro" (en inglés). 25 de xaneiro de 2005. Consultado o 7 de agosto de 2019.
- ↑ "Conjunto histórico Casa Natal de Fidel Castro en Birán" (en castelán). Arquivado dende o orixinal o 08 de agosto de 2019. Consultado o 8 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 234.
- ↑ Bourne 1986, p. 186.
- ↑ "Fidel Castro a mixed legacy that includes fighting the mafia" (en inglés). 26 de novembro de 2016. Consultado o 8 de agosto de 2019.
- ↑ "Cuban exiles hope diplomatic thaw can help them regain confiscated property". The Guardian (en inglés). 1 de agosto de 2015. Consultado o 8 de agosto de 2019.
- ↑ "Run from Cuba, Americans cling to claims for seized property" (en inglés). 29 de marzo de 2015. Consultado o 8 de agosto de 2019.
- ↑ "Cuba, you owe us $7 billion" (en inglés). 18 de abril de 2014. Consultado o 8 de agosto de 2019.
- ↑ 87,0 87,1 Anderson 1997, p. 415.
- ↑ 88,0 88,1 Anderson 1997, p. 428-429.
- ↑ 89,0 89,1 89,2 89,3 Bourne 1986, p. 275-276.
- ↑ Quirk 1993, p. 334.
- ↑ Bourne 1986, p. 179.
- ↑ Quirk 1993, p. 280.
- ↑ 93,0 93,1 93,2 Coltman 2003, p. 167-168.
- ↑ Bourne 1986, p. 195-197.
- ↑ 95,0 95,1 Bourne 1986, p. 185-186.
- ↑ Coltman 2003, p. 166-167.
- ↑ Bourne 1986, p. 202.
- ↑ 98,0 98,1 Anderson 1997, p. 439.
- ↑ Bourne 1986, p. 189-190, 198-199.
- ↑ Quirk 1993, p. 292-296.
- ↑ Coltman 2003, p. 170-172.
- ↑ Anderson 1997, p. 438.
- ↑ Bourne 1986, p. 201-202.
- ↑ Quirk 1993, p. 302.
- ↑ 105,0 105,1 Coltman 2003, p. 172-173.
- ↑ Coltman 2003, p. 177.
- ↑ Bourne 1986, p. 215.
- ↑ Bourne 1986, p. 206-209.
- ↑ 109,0 109,1 Quirk 1993, p. 333-339.
- ↑ Quirk 1993, p. 339.
- ↑ Coltman 2003, p. 176.
- ↑ Bourne 1986, p. 125.
- ↑ Quirk 1993, p. 300.
- ↑ Bourne 1986, p. 233.
- ↑ Quirk 1993, p. 315.
- ↑ "400 Picket U.N. in Salute to Castro and Lumumba; Pickets March at U.N. 3 Hours Hailing Castro and Lumumba". The New York Times (en inglés). 19 de febreiro de 1961. Consultado o 9 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 313.
- ↑ Geyer 1991, p. 277.
- ↑ Quirk 1993, p. 330.
- ↑ 120,0 120,1 120,2 120,3 Bourne 1986, p. 214-216.
- ↑ Bourne 1986, p. 217-220.
- ↑ Quirk 1993, p. 363-367.
- ↑ Bourne 1986, p. 221-222.
- ↑ Coltman 2003, p. 180-186.
- ↑ 125,0 125,1 Coltman 2003, p. 180-184.
- ↑ Bourne 1986, p. 222-225.
- ↑ Quirk 1993, p. 375-378.
- ↑ 128,0 128,1 Geyer 1991, p. 274-276.
- ↑ Coltman 2003, p. 188.
- ↑ Quirk 1993, p. 405.
- ↑ 131,0 131,1 131,2 Bourne 1986, p. 232-234.
- ↑ Quirk 1993, p. 397.
- ↑ 133,0 133,1 "Fidel Castro asume su culpa por la persecución de homosexuales en Cuba hace cinco décadas". La Vanguardia (en castelán). 1 de setembro de 2010. Consultado o 9 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 525-526.
- ↑ Coltman 2003, p. 189.
- ↑ 136,0 136,1 Coltman 2003, p. 193-199.
- ↑ Coltman 2003, p. 19-195.
- ↑ Quirk 1993, p. 425.
- ↑ Coltman 2003, p. 193-197.
- ↑ 140,0 140,1 Bourne 1986, p. 239.
- ↑ Bourne 1986, p. 241-242.
- ↑ "Discurso íntegro de Fidel Castro na Praza Vermella de Moscova". www.cuba.cu (en castelán). 28 de abril de 1963. Consultado o 12 de agosto de 2019.
- ↑ Fragmento do discurso de Fidel Castro na Praza Vermella de Moscova (Youtube) (en castelán). 28 de abril de 1963.
- ↑ "Discurso íntegro de Fidel Castro no Estadio Lenin de Moscova". www.fidelcastro.cu (en castelán). 23 de abril de 1963. Arquivado dende o orixinal o 12 de agosto de 2019. Consultado o 12 de agosto de 2019.
- ↑ Fragmento do discurso de Fidel Castro no Estadio Lenin de Moscova (Youtube) (en castelán). 23 de abril de 1963.
- ↑ Bourne 1986, p. 249.
- ↑ Quirk 1993, p. 434-435.
- ↑ Quirk 1993, p. 454.
- ↑ Bourne 1986, p. 250-251.
- ↑ 150,0 150,1 Bourne 1986, p. 263.
- ↑ Quirk 1993, p. 488-489.
- ↑ Coltman 2003, p. 213.
- ↑ Quirk 1993, p. 744.
- ↑ Coltman 2003, p. 211.
- ↑ Bourne 1986, p. 267.
- ↑ Bourne 1986, p. 269.
- ↑ Bourne 1986, p. 270-271.
- ↑ Quirk, p. 597-600.
- ↑ "Discurso íntegro de Fidel Castro sobre Checoslovaquia" (en inglés). 24 de agosto de 1968. Consultado o 13 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 227.
- ↑ Quirk 1993, p. 618-621.
- ↑ Coltman 2003, p. 229.
- ↑ Bourne 1986, p. 273.
- ↑ Quirk 1993, p. 634-640.
- ↑ 165,0 165,1 Bourne 1986, p. 274-276.
- ↑ Quirk 1993, p. 644.
- ↑ 167,0 167,1 Coltman 2003, p. 230.
- ↑ Quirk 1993, p. 606.
- ↑ Bourne 1986, p. 276-277.
- ↑ Quirk 1993, p. 682-684.
- ↑ Bourne 1986, p. 277.
- ↑ Quirk 1993, p. 640-641.
- ↑ Coltman 2003, p. 232-233.
- ↑ Bourne 1986, p. 278-280.
- ↑ Coltman 2003, p. 233-236, 240.
- ↑ Quirk 1993, p. 685-701.
- ↑ Quirk 1993, p. 707-715.
- ↑ Coltman 2003, p. 238.
- ↑ 179,0 179,1 179,2 Quirk 1993, p. 728-723.
- ↑ 180,0 180,1 180,2 Bourne 1986, p. 283-284.
- ↑ 181,0 181,1 Coltman 2003, p. 239-240.
- ↑ Bourne 1986, p. 284.
- ↑ Quirk 1993, p. 745-746.
- ↑ 184,0 184,1 Quirk 1993, p. 724-729.
- ↑ Bourne 1986, p. 282.
- ↑ Quirk 1993, p. 737.
- ↑ Nohlen 2005, p. 197.
- ↑ "Resultados do referendo de 1976". www.sudd.ch (en alemán). Consultado o 14 de agosto de 2019.
- ↑ "Texto da Constitución de Cuba de 1976". es.wikisource.org (en castelán). Consultado o 14 de agosto de 2019.
- ↑ "Eleccións en Cuba" (PDF). www.cip.cu (en castelán). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 17 de marzo de 2012. Consultado o 14 de agosto de 2019.
- ↑ "Los Caminos de Fidel, un recorrido histórico" (en castelán). 26 de novembro de 2016. Arquivado dende o orixinal o 14 de agosto de 2019. Consultado o 14 de agosto de 2019.
- ↑ Bourne 1986, p. 284-287.
- ↑ 193,0 193,1 193,2 Quirk 1993, p. 747-752.
- ↑ 194,0 194,1 194,2 Coltman 2003, p. 242-245.
- ↑ Coltman 2003, p. 242-243.
- ↑ Coltman 2003, p. 242-244.
- ↑ Quirk 1993, p. 766-767.
- ↑ Coltman 2003, p. 249.
- ↑ Discurso de Fidel Castro na ONU en 1979 (Youtube) (en castelán). 1979.
- ↑ Bourne 1986, p. 294.
- ↑ Bourne 1986, p. 289.
- ↑ 202,0 202,1 Coltman 2003, p. 247-248.
- ↑ Quirk 1993, p. 793-794.
- ↑ Gott 2004, p. 288.
- ↑ Quirk 1993, p. 754-755.
- ↑ Quirk 1993, p. 804,816.
- ↑ 207,0 207,1 207,2 Bourne 1986, p. 295.
- ↑ Quirk 1993, p. 807-810.
- ↑ 209,0 209,1 Coltman 2003, p. 251-252.
- ↑ "Soviet Said to Reduce Support for Cuban Economy". The New York Times (en inglés). 16 de marzo de 1988. Consultado o 16 de agosto de 2019.
- ↑ "Evolución do PIB cubano". data.worldbank.org (en inglés). Consultado o 16 de agosto de 2019.
- ↑ 212,0 212,1 Coltman 2003, p. 253-254.
- ↑ Quirk 1993, p. 819-822.
- ↑ Bourne 1986, p. 297.
- ↑ Quirk 1993, p. 818.
- ↑ Coltman 2003, p. 254-255.
- ↑ 217,0 217,1 217,2 Coltman 2003, p. 256-257.
- ↑ 218,0 218,1 Quirk 1993, p. 827-828.
- ↑ Coltman 2003, p. 258-266.
- ↑ Gott 2004, p. 279-286.
- ↑ Coltman 2003, p. 224.
- ↑ "Fidel Castro – Thomas Sankara, Cuba – Burkina, lazos todavía desconocidos" (en castelán). Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro sobre a débeda" (en castelán). 3 de agosto de 1985. Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 255.
- ↑ Coltman 2003, p. 277.
- ↑ 226,0 226,1 226,2 Coltman 2003, p. 267-270.
- ↑ Coltman 2003, p. 271.
- ↑ Coltman 2003, p. 282.
- ↑ 229,0 229,1 Coltman 2003, p. 274-275.
- ↑ Coltman 2003, p. 272-275.
- ↑ 231,0 231,1 Coltman 2003, p. 290-291.
- ↑ Coltman 2003, p. 305-306.
- ↑ Quirk 1993, p. 831-832.
- ↑ 234,0 234,1 Coltman 2003, p. 272-276.
- ↑ Coltman 2003, p. 297-299.
- ↑ Gott 2004, p. 298–299.
- ↑ Coltman 2003, p. 287.
- ↑ Gott 2004, p. 273-274.
- ↑ Coltman 2003, p. 276-281, 284, 287.
- ↑ Gott 2004, p. 291-294.
- ↑ Quirk 1993, p. 836.
- ↑ Coltman 2003, p. 294.
- ↑ Gott 2004, p. 309.
- ↑ 244,0 244,1 244,2 Coltman 2003, p. 309-312.
- ↑ "Juan Pablo II: "Que Cuba se abra al mundo"". El País (en castelán). 22 de xaneiro de 1998. Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 312.
- ↑ "Protecting Cuba’s Environment:Efforts to Design and Implement EffectiveEnvironmental Laws and Policies in Cuba" (PDF). www.upress.pitt.edu (en inglés). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 19 de agosto de 2016. Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ Evenson, Fredric (2010). "A Deeper Shade of Green: The Evolution of Cuban Environmental Law and Policy". Golden Gate University Law Review (en inglés) 28 (3): 489–525. OCLC 61312828.
- ↑ "Living Planet Report 2006" (PDF) (en inglés). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 14 de xullo de 2019. Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 283.
- ↑ Coltman 2003, p. 304.
- ↑ 252,0 252,1 252,2 252,3 Kozloff 2008, p. 24.
- ↑ 253,0 253,1 Azicri 2009, p. 100.
- ↑ Marcano & Barrera Tyszka 2005, p. 158.
- ↑ Kozloff 2008, p. 21.
- ↑ Azicri 2009, p. 106-107.
- ↑ "Cuba to shut plants to save power". BBC (en inglés). 30 de setembro de 2004. Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ "Castro calls for Caribbean unity". BBC (en inglés). 21 de agosto de 1998. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Castro finds new friends". BBC (en inglés). 25 de agosto de 1998. Consultado o 20 de agosto de 2019.
- ↑ "Cuba opens more Caribbean embassies" (en inglés). 13 de marzo de 2006. Arquivado dende o orixinal o 18 de xaneiro de 2012. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Cuba rompe relaciones con Panamá". BBC (en castelán). 26 de agosto de 2004. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Cuba y Panamá restablecen plenamente las relaciones diplomáticas". La Vanguardia (en castelán). 20 de agosto de 2005. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Declarado inconstitucional en Panamá el indulto al anticastrista Posada Carriles". El País (en castelán). 1 de xullo de 2008. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "EE.UU.- Cuba: acuerdo comercial". BBC (en castelán). 22 de novembro de 2001. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ Coltman 2003, p. 320.
- ↑ "Fidel: Invasión a Irak fue por la "conquista" del petróleo" (en castelán). 24 de decembro de 2003. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro o 1 de maio de 2004". www.cuba.cu (en castelán). Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro cede temporalmente el poder a su hermano" (en castelán). 1 de agosto de 2006. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "El diario cubano 'Granma' publica fotografías de Fidel Castro convaleciente junto a Hugo Chávez". El Mundo (en castelán). 15 de agosto de 2006. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Presidente del Movimiento de Países No Alineados". Granma (en castelán). 16 de setembro de 2006. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Raúl Castro afirma que su hermano Fidel "está mejorando constantemente"" (en castelán). 9 de outubro de 2006. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Castro resumes official business". BBC (en inglés). 21 de abril de 2007. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Anuncio da renuncia de Fidel" (en castelán). 18 de febreiro de 2008. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Artigos de Fidel Castro en Granma". www.granma.cu (en castelán). Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro to turn 86, but out of view since June" (en inglés). 12 de agosto de 2012. Arquivado dende o orixinal o 21 de agosto de 2019. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro sends farewell message to his people" (en inglés). 23 de xaneiro de 2009. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel contemplates his mortality". BBC (en inglés). 23 de xaneiro de 2009. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro reaparece en un programa de la televisión cubana" (en castelán). 12 de xullo de 2010. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Mensaje de Fidel: «En una guerra nuclear el daño colateral sería la vida de la humanidad»" (en castelán). 15 de outubro de 2010. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ Castro Ruz, Fidel (21 de marzo de 2011). "La alianza igualitaria" (en castelán). Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro renuncia a la dirección del Partido Comunista Cubano". El País (en castelán). 18 de abril de 2011. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Raúl Castro es elegido primer secretario del Partido Comunista de Cuba". La Vanguardia (en castelán). 19 de abril de 2011. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "El Papa Benedicto XVI en Cuba, en un "momento especial de su historia"" (en castelán). 26 de marzo de 2012. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro fue inspirador del proceso de paz con las Farc" (en castelán). 27 de novembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro pide a Corea del Norte que no vaya a la guerra". El Mundo (en castelán). 5 de abril de 2013. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "China otorga a Fidel Castro el Premio Confucio de la Paz". BBC (en castelán). 11 de decembro de 2014. Consultado o 21 de agosto de 2014.
- ↑ "Fidel Castro desconfía de EEUU pero respalda una "solución pacífica" con su enemigo" (en castelán). 27 de xaneiro de 2015. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel a Obama: "Non precisamos que o imperio nos agasalle nada"". Sermos Galiza. 28 de marzo de 2016. Arquivado dende o orixinal o 21 de agosto de 2019. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso pronunciado por Fidel o 19 de abril de 2016 na Clausura do 7º Congreso do Partido Comunista de Cuba". Granma (en castelán). Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro mantêm um encontro amistoso com Rouhani" (en portugués). 20 de setembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro reaparece para recibir ao primeiro ministro xaponés". Faro de Vigo. 23 de setembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro reaparece junto al presidente de Portugal". La Vanguardia (en castelán). 27 de outubro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Muere Fidel Castro a los 90 años". www.univision.com. Consultado o 19 de febreiro de 2017.
- ↑ http://www.granma.cu/file/pdf/gaceta/Tabloide%20Fidel-todas.pdf
- ↑ "A historia xa o absolveu". Nós Diario. 2016-11-26. Consultado o 2022-11-18.
- ↑ Levante-EMV. "¿Cuál ha sido la causa de la muerte de Fidel Castro?". Consultado o 20 de febreiro de 2017.
Era medianoite en Cuba cando Raúl Castro anunciaba, nunha alocución televisada, a morte do seu irmán Fidel, líder da Revolución Cubana. O presidente cubano non fixo mención algunha ás causas do seu falecemento.
- ↑ "Fidel Castro Laid to Rest in Cuba, Ending Nine Days of Mourning". Fortune. Consultado o 19 de febreiro de 2017.
- ↑ "Fidel Castro, Cuba's leader of revolution, dies at 90". BBC News. Consultado o 19 de febreiro de 2017.
- ↑ "Fallece Fidel Castro, líder de la Revolución Cubana, a los 90 años". TeleSur. Arquivado dende o orixinal o 05 de outubro de 2017. Consultado o 27 de decembro de 2017.
- ↑ "Decreta el Consejo de Estado duelo nacional". Granma (en castelán). 26 de novembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Una multitud de tristeza en la Plaza de la Revolución para homenajear a Fidel" (en castelán). 28 de novembro de 2011. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Habaneros firman juramento del Concepto de Revolución" (en castelán). 29 de novembro de 2016. Arquivado dende o orixinal o 21 de agosto de 2019. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "El adiós a Fidel estremece a Cuba: Minuto a minuto" (en castelán). 29 de novembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Millones de compatriotas honran a Fidel en la Plaza de la Revolución" (en castelán). 29 de novembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "En imágenes, la salida de la caravana del MINFAR" (en castelán). 30 de novembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro's ashes buried in Santiago de Cuba". BBC (en inglés). 4 de decembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "En fotos, la jornada de este sábado #HastaSiempreComandante" (en castelán). 3 de decembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Raúl Castro: «La permanente enseñanza de Fidel es que sí se puede»" (en castelán). 4 de decembro de 2016. Consultado o 21 de agosto de 2019.
- ↑ "Un adiós a Fidel en Santa Ifigenia" (en castelán). 4 de decembro de 2016. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ Ramonet 2007, p. 157.
- ↑ Quirk 1993, p. 559-560.
- ↑ 312,0 312,1 312,2 Balfour 1995, p. 177-178.
- ↑ Quirk 1993, p. 790.
- ↑ Gott 2004, p. 149.
- ↑ Ramonet 2007, p. 101-102.
- ↑ Ramonet 2007, p. 147.
- ↑ Lecuona, Rafael A. (1991). "Jose Marti and Fidel Castro". International Journal on World Peace (en inglés) 8 (1): 45–61. JSTOR 20751650.
- ↑ Bourne 1986, p. 200.
- ↑ Ramonet 2007, p. 159.
- ↑ Quirk 1993, p. 255.
- ↑ Gott 2004, p. 325.
- ↑ "Ailing Castro still dominates Cuba". BBC (en inglés). 11 de agosto de 2006. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 312,688.
- ↑ Quirk 1993, p. 352-353.
- ↑ "What is the longest speech given at the United Nations?". www.ask.un.org (en inglés). Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 326,0 326,1 326,2 Bourne 1986, p. 201.
- ↑ "Havana in mourning: 'We Cubans are Fidelista even if we are not communist'". The Guardian (en inglés). 26 de novembro de 2016. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 328,0 328,1 "«Fidelito» Castro, el hombre que nunca supo escapar de la sombra de su padre" (en castelán). 3 de febreiro de 2018. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ ""Fidelito": El primogénito científico del líder de la revolución cubana" (en castelán). 2 de febreiro de 2018. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 330,0 330,1 Anderson, Jon Lee (23 de xullo de 2006). "Castro’s Last Battle" (en inglés). Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ "Las dispares vidas de los otros hijos de Fidel Castro". El País (en castelán). 2 de febreiro de 2018. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ "Castro Adviser, 66, Dies Of Heart Attack" (en inglés). 26 de decembro de 1995. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ Bourne 1986, p. 299.
- ↑ "Fidel Castro y Manuel Fraga en Cuba, lo que parecía y lo que en realidad fue" (en castelán). 6 de xullo de 2017. Consultado o 28 de agosto de 2019.
- ↑ "Castro aprovecha su primer día en Galicia para decir que el régimen cubano resistirá sin cambios". El País (en castelán). 28 de xullo de 1992. Consultado o 27 de agosto de 2019.
- ↑ "...Cuando el comandante Fidel Castro recorrió las calles del casco histórico en compañía de Fraga". El Correo Gallego (en castelán). 27 de febreiro de 2018. Arquivado dende o orixinal o 27 de agosto de 2019. Consultado o 27 de agosto de 2019.
- ↑ 337,0 337,1 337,2 "Las 48 horas de Fidel Castro en Galicia: Pulpo, dominó y «Patria o muerte»". La Voz de Galicia (en castelán). 28 de xullo de 2017. Consultado o 28 de agosto de 2019.
- ↑ CRTVG (27 de agosto de 2019). Viaxe a Galicia do presidente de Cuba. Fidel Castro visita a casa natal do seu pai en Láncara (Youtube).
- ↑ "Suárez abrió la puerta a Fidel, con González compartió puros, con Fraga jugó al dominó y Aznar intentó derrotarlo" (en castelán). 26 de novembro de 2016. Consultado o 28 de agosto de 2019.
- ↑ "Cuando Fraga paseó con Fidel Castro entre queimadas y pulpo" (en castelán). 22 de novembro de 2018. Consultado o 28 de agosto de 2019.
- ↑ Manuel Fernández Valdés (2012). Fraga y Fidel sin embargo [trailer] (Vimeo).
- ↑ 342,0 342,1 342,2 Balfour 1995, p. 1.
- ↑ "Fidel Castro: leader proves as divisive in death as he was in life". The Guardian (en inglés). 26 de novembro de 2016. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ "Fidel Castro: As divisive in death as he was in life". The Daily Telegraph (en inglés). 26 de novembro de 2016. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 345,0 345,1 345,2 "Evolución política de la Revolución Cubana". TVE (en castelán). 19 de febreiro de 2008. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 346,0 346,1 "Yo sí puedo acabar con el analfabetismo". El País (en castelán). 12 de xaneiro de 2017. Consultado o 29 de agosto de 2019.
- ↑ "Proclamados los ganadores de los Premios UNESCO de Alfabetización 2006" (en castelán). 20 de xuño de 2006. Consultado o 29 de agosto de 2019.
- ↑ "En América Latina y el Caribe sólo Cuba alcanzó los objetivos globales de la Educación para Todos en el periodo 2000-2015" (en castelán). Consultado o 29 de agosto de 2019.
- ↑ "La esperanza de vida disminuye en los países pobres y aumenta en los ricos". El Mundo (en castelán). 19 de decembro de 2003. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 350,0 350,1 "UNICEF: Cuba, sin desnutrición infantil". BBC (en castelán). 26 de xaneiro de 2010. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ "Dice la UNESCO: la educación sí hace la diferencia" (en castelán). 29 de xuño de 2008. Arquivado dende o orixinal o 30 de agosto de 2008. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ "Así explica Cuba por qué gana más medallas de oro que Brasil" (en castelán). 9 de agosto de 2012. Arquivado dende o orixinal o 22 de agosto de 2019. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ Balfour 195, p. 2.
- ↑ Balfour 195, p. 3.
- ↑ Balfour 195, p. 170.
- ↑ "Castro's Legacy" (en inglés). 2 de febreiro de 2007. Arquivado dende o orixinal o 11 de outubro de 2007. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ 357,0 357,1 Coltman 2003, p. 292.
- ↑ Quirk 1993, p. 592.
- ↑ Quirk 1993, p. 501.
- ↑ Balfour 1995, p. 181.
- ↑ Sondrol 1991, p. 606.
- ↑ Sondrol 1991, p. 619.
- ↑ "El legado de derechos humanos de Fidel Castro: Una historia de dos mundos" (en castelán). 26 de novembro de 2016. Consultado o 22 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 758.
- ↑ Gott 2004, p. 148.
- ↑ Bourne 1986, p. 302.
- ↑ "O Canada: Trudeau's Castro tribute raises eyebrows". CNN (en inglés). 28 de novembro de 2016. Consultado o 26 de agosto de 2019.
- ↑ "Junker: "El mundo pierde a un héroe para muchos"" (en castelán). 26 de novembro de 2016. Consultado o 27 de agosto de 2019.
- ↑ 369,0 369,1 "Fidel Castro's death - World reactions". Al Jazeera (en inglés). 26 de novembro de 2016. Consultado o 27 de agosto de 2019.
- ↑ Quirk 1993, p. 424.
- ↑ "Castro ends state-visit to South Africa". BBC (en inglés). 6 de setembro de 1998. Consultado o 27 de agosto de 2019.
- ↑ Skierka 2006, p. 24.
- ↑ "Cuba prohíbe por ley usar el nombre de Fidel Castro en espacios públicos y monumentos". RTVE (en castelán). 27 de decembro de 2016. Consultado o 27 de agosto de 2019.
- ↑ 374,0 374,1 "638 ways to kill Castro". The Guardian (en inglés). 3 de agosto de 2006. Consultado o 29 de agosto de 2019.
- ↑ 375,0 375,1 "638 maneras de matar a Castro" (en castelán). 4 de agosto de 2016. Consultado o 29 de agosto de 2019.
- ↑ "Memo da conversa" (PDF). www.fordlibrarymuseum.gov (en inglés). Consultado o 29 de agosto de 2019.
- ↑ "Posada Carriles, el espía cubano de la CIA que intentó matar a Fidel" (en castelán). 23 de maio de 2018. Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ "Luis Posada Carriles, el espía considerado terrorista". The New York Times (en castelán). 24 de maio de 2018. Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ "Premio Lenin da Paz para Castro" (en inglés). 1 de maio de 1961. Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ "Кастро Рус, Фидель Алехандро". www.warheroes.ru (en ruso). Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ "Orden Estrella de Oro de la República Socialista de Viet Nam". www.fidelcastro.cu (en castelán). Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ "Discurso de Fidel Castro durante a entrega da Orde Agostinho Neto" (en castelán). 9 de xullo de 1992. Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ "El PP promovió la retirada de una medalla a Fidel Castro" (en castelán). 5 de maio de 2009. Consultado o 30 de agosto de 2019.
- ↑ 384,0 384,1 "Diez canciones para Fidel (y contra Fidel)". El País (en castelán). 26 de novembro de 2016. Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ "Cuando escribió "El Necio", Silvio Rodríguez pensó en Fidel" (en castelán). 28 de novembro de 2016. Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ Víctor Jara. Víctor Jara - A Cuba (Youtube).
- ↑ "Si las cosas de Fidel..." (en castelán). 28 de novembro de 2016. Arquivado dende o orixinal o 05 de setembro de 2019. Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ Osvaldo Pugliese. Milonga para Fidel - Osvaldo Pugliese (Youtube).
- ↑ "Celina González, la voz cubana que sacó del clóset a la santería" (en castelán). 5 de febreiro 2015. Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ Celina y Reutilio. Que viva Fidel (Youtube).
- ↑ Ricardo Arjona. Si el Norte Fuera el Sur (Youtube).
- ↑ "Letra de "Los Barbudos"". www.letras.com (en castelán). Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ Cuba qué linda es Cuba (Youtube).
- ↑ Banda Bassotti. Que Linda Es Cuba - Cuba Si, Yanqui No (Youtube).
- ↑ "Desde el infierno" (en castelán). 27 de decembro de 2006. Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ Soledad Bravo. Chamamé a Cuba (Youtube).
- ↑ "Las canciones sobre Fidel Castro" (en castelán). 26 de novembro de 2016. Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ "Baby Lores dedica un reggaeton a Fidel Castro" (en castelán). Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ Banda Bassotti e Pulpul. Viento Nuevo (Youtube).
- ↑ Fidel Castro en su día - Lloviznando Cantos (Youtube).
- ↑ Un hombre que sueña - Varios artistas (Youtube). 2 de agosto de 2016.
- ↑ Cabalgando con Fidel (Youtube).
- ↑ Laureles y Olivo - Raúl Torres (Youtube).
- ↑ "Letra de "Los invisibles"". www.hhgroups.com (en castelán). Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ "Letra de "No gods, nos masters, no hipsters"". www.hhgroups.com (en castelán). Consultado o 6 de setembro de 2019.
- ↑ "Letra de Brindis". www.musixmatch.com. Consultado o 25 de setembro de 2019.
- ↑ "Letra de "Misiles hacia Cuba" de Derribos Arias". www.musicoscopio.com (en castelán). Consultado o 10 de setembro de 2019.
- ↑ Ezetaerre. Notas do amauta - Videoclip (Youtube).
Véxase tamén
[editar | editar a fonte] |
A Galicitas posúe citas sobre: Fidel Castro |
 |
Commons ten máis contidos multimedia sobre: Fidel Castro |
Bibliografía
[editar | editar a fonte]- Alfredo Conde: Una Conversación en La Habana (entrevista con Fidel Castro), Ediciones El País/Aguilar, 1989, ISBN 84-03-91015-0
- José del Pozo: Histoire de l'Amérique Latine et des Caraîbes. Les éditions du Septentrio, 2004, ISBN 2-89448-379-1
- Olivier Dabène: L'Amerique latine à l'époque contemporaine. Armand Colin Editeur, París, 2003; ISBN 2-200-26553-0
- Volker Skierka: Fidel Castro, El Comandante. 2004 Alvik éditions, ISBN 2-914833-14-8
- Tad Szulc: CASTRO, 30 ans de pouvoir absolu. Payot, París (1987)
- Serge Raffy: CASTRO, l'infidèleEditions Fayard (2003), ISBN 2-213-61257-9
- Angelo Trento: CASTRO ET LA REVOLUTION CUBAINA. 1998, Giunti Gruppo-Editoriale, Firenze, ISBN 2-203-61031-X
- FIDEL CASTRO, Mes années de jeuneesse-Autobiographia: Les Editions internationales Alain Stanké, 2003. ISBN 2-7604-0889-2
- CUBA REVOLUTIONNAIRE,Tome 1-Histoire et culture: L'Hamattan, 2003, ISBN 2-7475-3965-2
- Antoine Blanca: La gauche latino-américaine, Origenes et venir. CGM/Editions Bruno Leprince, 2004. ISBN 2-909634-84-1
- Alina Fernández, 1997. Memorias de la hija rebelde de Fidel Castro: Plaza & Janés Editores, ISBN 84-01-37585-1, Barcelona
- Ignacio Ramonet (2007). Fidel Castro. A miña vida. Vigo: Edicións Xerais de Galicia. ISBN 978-84-9782-685-3.
- Manuel Vázquez Montalbán, Et Dieu est entré dans La Havane. Editions du Seuil, 2001, ISBN 2-02-038626-7
- Jean-Pierre Clerc: Les quatre saisons de Fidel Castro. Editions du Seuil, 1996, ISBN 2-02-026116-2
- Volker Sierka: Fidel Castro, biografía definitiva do líder cubano. Ediciones Martínez Roca, S.A. 2007, ISBN 978-84-270-3347-4
- Bourne, Peter G. (1986). Fidel: A Biography of Fidel Castro (en inglés). Dodd, Mead & Company. ISBN 978-0-396-08518-8.
- Coltman, Leycester (2003). The Real Fidel Castro (en inglés). Yale University Press. ISBN 978-0-300-10760-9.
- Fuentes, Norberto (2004). La autobiografía de Fidel Castro I: el paraíso de los otros (en castelán). Destino. ISBN 978-9707490017.
- López Ávalos, Martín (2003). La clase política cubana o la historia de una frustración (en castelán). Siglo XXI. ISBN 968-23-2430-0.
- Quirk, Robert E. (1993). Fidel Castro. W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-03485-1.
- Anderson, Jon Lee (1997). Che Guevara. Una vida revolucionaria (en castelán). Anagrama. ISBN 978-84-339-7387-0.
- Geyer, Georgie Anne (1993). Guerrilla Prince: The Untold Story of Fidel Castro (en inglés). Little, Brown and Company. ISBN 978-0-316-30893-9.
- Nohlen, Dieter (2005). Elections in the Americas: A data handbook (en inglés) I. ISBN 978-0-19-928357-6.
- Gott, Richard (2004). Cuba: A New History. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10411-0.
- Kozloff, Nicholas (2008). Revolution!: South America and the Rise of the New Left. Nova York: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-61754-4.
- Marcano, Christina; Barrera Tyszka, Alberto (2005). Hugo Chávez sin uniforme. DEBOLSILLO. ISBN 978-6-073-11678-7.
- Azicri, Max (2009). "The Castro-Chávez Alliance". Latin American Perspectives (en inglés) 36 (1): 99–110. ISSN 1552-678X.
- Balfour, Sebastian (1995). Castro (en inglés). Longman. ISBN 978-0582437470.
- Sondrol, Paul C. (1991). "Totalitarian and Authoritarian Dictators: A Comparison of Fidel Castro and Alfredo Stroessner". Journal of Latin American Studies (en enref=harv) 23 (3): 599–620. JSTOR 157386. doi:10.1017/S0022216X00015868.
- Skierka, Volka (2006). Fidel Castro: A Biography (en inglés). Polity. ISBN 978-0-7456-4081-5.
Ligazóns externas
[editar | editar a fonte]- Xenealoxía de Fidel Castro Ruz Arquivado 28 de setembro de 2007 en Wayback Machine.(en castelán)
- Biografía de Fidel Castro(en castelán)
- Fidel Castro Ruz(en castelán)
- A historia absolverame (en castelán), no cal defendeu as súas accións e explicou os seus puntos de vista políticos.
- Granma: 18/02/2008 Fidel renuncia a presidencia de Cuba (en castelán)
| Predecesor: José Miró Cardona |
Primeiro Ministro de Cuba 1959 - 1976 |
Sucesor: Cargo extinto |
| Predecesor: Osvaldo Dorticós Torrado Presidente da República de Cuba |
 1976 - 2008 |
Sucesor: Raúl Castro |
| Control de autoridades |
|
|---|
- Nados en 1926
- Revolucionarios de Cuba
- Presidentes de Cuba
- Primeiros ministros de Cuba
- Políticos do Partido Comunista de Cuba
- Nados na provincia de Holguín
- Orde de Polonia Restituta
- Finados en 2016
- Cubanos de ascendencia galega
- Cubanos de ascendencia canaria
- Heroes da Unión Soviética
- Alumnos da Universidade da Habana
- Escritores en lingua castelá
- Premio Lenin da Paz
- Orde de Lenin
- Militares de Cuba
- Nacionalistas cubanos