Tarzan
Tarzan Edgar Rice Burroughs idazlearen eleberri-sail bateko pertsonaia da. 1912. urtean idatzi zuen Burroughsek Tarzanen lehen eleberria, Tarzan of the Apes, eta ondoren beste 23 liburu idatzi zituen Tarzani buruz. Oso ezagun eta ospetsu egin da zinemaren eta komikiaren bidez. Oso txikia zelarik Afrikako oihanean galdu eta piztien artean hazitako gizon zuria da Tarzan, piztia guztien adiskidea.
Biografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Tarzan lord britainiar baten eta dama baten semea da. Bere benetako izena John Clayton II, Greystokeko Bizkondea da. Amotinatu batzuek Afrikako kostaldean utzi zituzten. Tarzan haurtxoa zela, ama hil zitzaion eta aita Kerchakek hil zuen, Tarzan hartu zuen tximinoen leinuko buruak.
Gurasoak hil eta gutxira, Tarzan mutiko basatia bihurtu zen, Mangani izeneko tximino-leinu batean hezia, zientziarako ezezaguna den tximino handien espezie bateko kideak. Bere ama-tximinoa Kala deitzen da. Tarzanen nerabezaroan gertatutako istorioak gehitu zituen Burroughsek Tarzanen seigarren liburuan, Jungle Tales of Tarzan.
Izena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]"Tarzan" John Clayton, Greystokeko Bizkondearen tximino-izena da, Tarzan, Lord of the Jungle liburuan agertzen denez. Tarzan of the Apes liburuko narratzaileak esaten du bai "Clayton" zein "Greystoke" fikziozko izenak direla, eta beraz Tarzanen fikziozko munduan pertsona honek beste izen bat izan dezakeela.
Burroughsek beste izen batzuk pentsatu zituen Tarzanentzat, "Zantar" eta "Tublat Zan" barne, "Tarzan" aukeratu aurretik[1]. Tarzan of the Apes liburuaren copyrighta dagoeneko iraungi da AEBn eta beste hainbat herrialdetan, baina Edgar Rice Burroughs, Inc. eskubideen jabeak dio "Tarzan" marka komertzial bat dela.
Jane
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
18 urterekin, Tarzanek Jane Porter izeneko gazte amerikarra ezagutzen du. Emakumea, haren aita eta taldeko beste kide batzuk Tarzanen gurasoak bizi izan ziren kostaldeko oihan berean geratu dira atera ezinda. Jane Ameriketako Estatu Batuetara itzultzen denean, Tarzanek oihana utziko du haren bila, haren maitasun bakar eta benetakoaren bila. The Return of Tarzan liburuan, Tarzan eta Jane ezkontzen dira. Hurrengo liburuetan, Ingalaterran bizi da harekin denboraldi batez. Seme bat dute, Jack, baina Korak izena hartzen du, "Hiltzailea" tximinoen-hizkuntzan. Tarzanek ez du aintzat hartzen zibilizazioaren hipokrisia, eta, beraz, Jane eta bera Afrikara itzuliko dira. Ekialdeko Afrika Britainiarreko lursail zabal batean jarriko dute etxea, eta Tarzanen ondorengo abenturen oinarri bihurtuko da lursail hori.
Tarzan's Quest liburuan, Tarzán, Jane eta Tarzanen Nkima lagun tximinoak eta haren aliatuek Kavuruen pilula batzuk lortu zituzten, kontsumitzaileari hilezkortasuna ematen diotenak.
Gaitasun fisikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tarzan oihanean hezteak gizaki arruntek baino askoz gaitasun handiagoak ematen dizkio. Horien artean, edozein tximino handi bezain ondo zuhaitzetara igotzea, eustea eta jauzi egitea. Adarrak eta lianak erabiltzeko ditu abiadura handian kulunkatuz ibiltzeko, eta oinak esku gisa erabil ditzake (nahiago du oinutsik joan, oinutsik dauden oinen malgutasunean konfiantza baitu), tximino antropoideen artean bereganatutako trebetasuna.
Tarzanen indarra, abiadura, erresistentzia, bizkortasuna, erreflexuak eta igeriketa-trebetasunak apartekoak dira; tximu helduekin borrokatu da, baina baita ere gorila, lehoi, errinozero, krokodilo, pitoi, lehoinabar, marrazo, tigre, itsas zaldi erraldoiekin eta dinosauroekin ere (Pellucidar bisitatu zuenean). Tarzan bilatzaile trebea da, eta bere belarri eta usaimen aparta erabiltzen du harrapakinei jarraitzeko edo harrapariak saihesteko.
Hizkuntza eta alfabetatzea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bere jatorrizko bertsioan, Tarzan/John Clayton oso argia eta hitz-jario handiko da, eta ez du ingelesez gaizki egiten, 1930ko hamarkadako film klasikoek deskribatzen duten bezala (Ni Tarzan, zu Jane). Oihaneko animalia-espezie askorekin komunika daiteke, eta frogatu da imitatzaile trebea dela, tiro baten soinua ezin hobeto imitatzeko gai dena.
Tarzanek ingelesez irakurtzen eta idazten daki, ingelesez hitz egiten duten beste pertsona batzuk ezagutu baino lehen. Alfabetatzea autodidakta da, nerabezaroan zenbait urte eman ondoren bere haurtzaroko egurrezko txabola bisitatzen eta haurrentzako hastapen-liburuak begiratzen. Aitaren liburu eramangarrien bildumako liburu guztiak irakurtzera iristen da, eta oso ondo ezagutzen ditu geografia, munduaren oinarrizko historia eta haren zuhaitz genealogikoa. Paul D'Arnot bidaiari frantsesak "aurkitzen" du, eta giza hizketaren oinarrizko kontzeptuak erakutsi eta zibilizaziora itzultzen da harekin. Tarzanek D'Arnot-ekin lehen aldiz topo egiten duenean, honela dio (idatziz): "Nire tribuaren hizkuntza baino ez dut hitz egiten, Kerchaken tximino handiarena; eta pixka bat ulertzen ditut Tantor, elefantea, eta Numa, lehoia, eta oihaneko gainerako biztanleen hizkuntzak".
Tarzanek hizkuntza berri bat ikas dezake egunetan, eta, azkenean, hizkuntza asko hitz egiten ditu, tximino handien hizkuntza barne, frantsesa, finlandiera, ingelesa, nederlandera, alemana, swahilia, beste Bantu hizkuntza asko, arabiera, antzinako greziera, latin zaharra eta maia, baita Inurri-Gizonen eta Pellucidarreko gizonen hizkuntzak ere.
Literatura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Munduko literatura-pertsonaia ezagunenetako bat da Tarzan[2]. Burroughsen bi dozena liburu baino gehiago eta Burroughsen herentziaren bedeinkapena duen beste autore batzuk ez ezik, filmetan, irratian, telebistan eta komikietan ere agertu da pertsonaia. Parodia eta lan pirateatu ugari ere agertu dira.
Harrera kritikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tarzan of the Apes lanak nolabaiteko kritika arrakastatsua izan zuen arren, serieko hurrengo liburuek harrera hotzagoa izan zuten eta deribatuak eta formulistak izateagatik kritikatu dira. Askotan esaten da pertsonaiak bidimentsionalak direla, elkarrizketa oso sinpleak eta baliabide narratiboak (kointzidentzietarako gehiegizko baliabidea, esaterako) ez direla oso sinesgarriak. Rudyard Kiplingen arabera (haur basati baten istorioak ere idatzi zituen, Mowgli, Oihaneko liburua lanean), Burroughsek Tarzan of the Apes idatzi zuen, "aurkitzeko zein txarra izan zitekeen liburu bat eta aurrera atera"[3].
Burroughs nobelagile bikaina ez zen arren, narratzaile bizia zen. Bere nobela gehienak inprimatzen jarraitzen dute. 1963an, Gore Vidal idazleak Tarzan sailari buruzko artikulu bat idatzi zuen. Bertan, Tarzanen liburuek literatura-lan gisa dituzten zenbait akats aipatzen zituen arren, Burroughs goraipatzen zuen, "ametsetako figura" sinesgarria sortzeagatik[4]. Harrera kritikoa positiboagoa izan zen 1981eko Erling B. Holtsmark, Tarzan and Tradition: Classical Myth in Popular Literature lanarekin. 2010ean, Stan Gallowayk The Teenage Tarzanen fikziozko Tarzan garaiko nerabeen azterketa jarraitua eman zuen.
Kritika gaitzetsi arren, Tarzanen istorioak ezagunak izaten jarraitu dute. Irakurleen arreta erakarri egiten dute Burroughsen narrazio melodramatikoek eta fikziozko munduan sartzen dituen xehetasun landuek, hala nola bere tximino handietarako hizkuntza partziala eraikitzeak.
Lan ez baimenduak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Burroughs hil ondoren, zenbait idazlek Tarzanen istorio berriak sortu zituzten. Kasu batzuetan, ondorengotzak lan horiek argitaratzea galaraztea lortu zuen. Estatu Batuetako adibiderik nabarmenena "Barton Werper" izengoitiaren bost eleberri izan ziren, eta 1964 eta 1965 artean agertu ziren Gold Star Booksen (Charlton Comicsen zatia). Edgar Rice Burroughs, Inc. enpresak abian jarritako legezko ekintzen ondorioz, merkatutik kendu zituzten[5]. Antzeko sailak agertu ziren beste herrialde batzuetan, batez ere Argentinan, Israelen eta herrialde arabiar batzuetan.
Fikzio modernoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]1972an, Philip José Farmer zientzia-fikzioko egileak Tarzan Alive idatzi zuen, benetako pertsona izan zeneko baliabidea erabiltzen duen Tarzanen biografia. Farmerren fikziozko unibertsoan, Tarzan, Doc Savage eta Sherlock Holmesekin batera, Wold Newton familiaren parte dira. Farmerrek bi eleberri idatzi zituen, Hadon of Ancient Opar eta Flight to Opar, iragan urrunean girotuak, eta Opar hiri galduaren aurrekarietan sakontzen dute. Hiri horrek paper garrantzitsua du Tarzanen liburuetan. Gainera, Farmerren A Feast Unknown, eta haren bi ondorengoak, Lord of the Trees eta The Mad Goblin, Tarzan eta Doc Savageren istorioen nahasketak dira, fikziozko pertsonaien oinarri diren pertsonaia errealen historia kontatzen baitute. Feast Unknownek ospe txarra du Tarzanen eta Doc Savageren jarraitzaileen artean, indarkeria grafikoa eta eduki sexuala direla eta.
Interpretazioak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Mito unibertsalaren gaurkotzea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herner de Larrearen interpretazioaren arabera[6], «animaliek hazitako heroiaren» literatura-tradizio zaharraren irudikapen modernoa da Tarzan. Beste adibide batzuk hauek dira: Virgilioren Eneidako Romulo eta Remo, otso batek hazitako Erromaren fundatzaile mitikoak, Oihaneko liburua eta Mowgli, Rudyard Kiplingek 1894an idatzia, otsoek hazitako eta animalia batzuekin komunikatzeko gaitasuna lortzen duen haur bati buruzkoa.
Tarzanen istorioak Gizon Basatiaren mitoarekin du lotura, bereziki Basati onarekin[7], Tazitok Germaniako herriei buruzko liburuan zirriborratua. Mito horren arabera, bakartuta eta naturan bizi diren pertsonak ez ditu kutsatzen zibilizazioak; hala, mutikoak bere ezaugarri fisiko guztiak gara ditzake ingurune horretan bizitzeari esker, eta hori mundu zibilizatu batek eragotziko luke. Ideia ez-zientifikoetan ere oinarritzen da, Virgilioren lana baino berriagoak, eboluzioari eta darwinismo sozialari buruzkoak, garai hartako herri-literaturan Jack London eta Robert E. Howard egileek aztertuak.
XIX. mendeko pertsonaia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bestalde, Burroughsen lana bere garaiari dagokio, Afrikaren, faunaren eta are bere jendearen ikuspegi kolonialistarekin[6]. Eleberrietan, eta gero beste genero batzuetan, gizon zuri gisa ikusten da, berea ez den habitat batera ezin hobeki egokitzen da, erabat menderatzen du eta bere errege "naturala" izatera iristen da, nahiz eta arraza beltzak abantaila duen jarduera fisiko batzuetan[8]. Zurien ideia, besteen gainetik erretzeko izaki gisa, guztiz indarrean zegoen XIX. mendearen aurretik, bitartean eta ondoren. Hergé artista belgikarrak antzeko ikuspegia izango zuen 1930ean Tintin marraztu zuenean. Tintinek Kongotik etengabe jendearekin ibiltzen da, eta erraz ehizatzen du. Aipatu beharra dago autoreak berak ere errua adierazi zuela kontakizun horrengatik, batez ere lehergailuekin hiltzen dituen animaliekin erakutsitako ankerkeriaren aurrean. Gero, Lee Falk eta Ray Moorek 1936an The Phantom sortu zuten. The Phantomek ezaugarri fisiko batzuk partekatzen ditu Tarzanekin, baita belaunaldiak bizi diren natiboen errege izatea ere.
Belgikako heroiaren arabera, Afrika lurralde agortezina zen gizon zuriaren zerbitzura, baina Natura babesten zuen hemeretzigarren mendeko pentsamendu hasiberria azaleratzen ari da pixkanaka. Tarzanek pentsamendu horiek erakutsi ditu, piztiak bereizi gabe hiltzearen kontra baitzeuden, eta zuzenean borrokatzen dira, ez tranpa edo bestelako bitartekoekin. Europarrek Kontinente Beltzera eraman zuten ideia: animaliak ahalik eta azkarren eta minik gabe hiltzea, pentsamendu ekologista baina ez kontserbazionista hasiberri bati jarraituz.
Tarzan beste medio batzuetan
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zinema
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tarzanen lehen filmak Tarzanen jatorrizko eleberrietatik egokitutako film mutuak izan ziren, pertsonaia sortu eta urte gutxira agertu zirenak. Tarzan heldua interpretatu zuen lehen aktorea Elmo Lincoln izan zen 1918ko Tarzan of the Apes filmean. Soinu-zinema iritsi zenean, Tarzanen film-frankizia ezagun bat garatu zen, 1930eko hamarkadatik 1960ko hamarkadara arte iraun zuena. Frankizia 1932an hasi zen Tarzan the Ape Man filmarekin eta hamabi film izan zituen 1948 arte. Johnny Weissmuller igerilari olinpiko ohia zuen protagonista. 1930eko hamarkadako Tarzanen filmek Tarzanen lagun Chita txinpantzea, haren ezkontide Jane (ez zitzaion abizena ematen) eta adopziozko seme bat ("Boy" deitzen zaio) aurkezten zituzten. Hala ere, Sy Weintraumen ekoizpenek 1959tik aurrera Janeren pertsonaia utzi eta Tarzan abenturazale bakarti gisa aurkeztu zuten. Tarzanen ondorengo filmak noizbehinkakoak eta idiosinkrasikoak izan dira.
Frankizia nagusiarekin lehiatu ziren hainbat telesail eta film luze ere izan ziren, hala nola Tarzan the Fearless (1933), Buster Crabbe protagonista zuena, eta The New Adventures of Tarzan (1935), Herman Brix protagonista zuena. Azken hori bakarra izan zen bere garairako, hein batean kanpoan filmatu baitzen (Guatemala) eta Tarzan hezita aurkezten baitzuen. Tarzanen proiektu zinematografiko bakarra izan zen Burroughsek berak parte hartu zuena.
Weissmullerrek eta haren hurbileko ondorengoek gizon-tximinoa noble basati gisa irudikatu behar izan zuten, ingeles apurtua hitz egiten, Edgar Rice Burroughsen nobelen aristokrata kultuarekin kontraste nabarmena eginez. Burroughsen koprodukzioa zen The New Adventures of Tarzan salbu Tarzanek "Ni Tarzan, zu Jane" karakterizazio horrek berrogeita hamarreko hamarkadaren bukaera arte iraun zuen, Weintraubek, Sol Lesser ekoizleari zinema-eskubideak erosi ondoren, Tarzan's Greatest Adventure (1959) sortu zuenean, beste zortzi film eta serie bat ikusi ondoren. Weintrauben produkzioek Tarzan bat irudikatzen dute eleberrietan oinarrituago, Burroughsen jatorrizko kontzeptutik hurbilago dagoena: ingeles on bat hitz egiten duen oihaneko gizon bat, ondo hezia eta zibilizazioarekin ohitua dagoena. 1950eko hamarkadaren erdialdera egindako Tarzanen film gehienak zuri-beltzeko filmak ziren, estudioko platoetan filmatuak, argitaratutako oihaneko artxibo-materialarekin. 1959tik aurrera, Weintrauben produkzioak atzerrian filmatu ziren, koloretan.
Berrikiago, Tarzan, the Ape Man, Miles O'Keeffe eta Bo Derek protagonista zituela, 1981ean estreinatu zen. Tony Goldwynek Tarzani ahotsa jarri zion izen bereko Disneyren animazio-filmean. 1999an estreinatu zen, eta haren tximino-familia gorila gisa irudikatu zen filmean. Bertsio horrek beste hasiera bat eman zion gizon tximinoari, eta Burroughs eta 1984ko Greystoke benetako ekintza-filmean oinarritu zen.
Irratia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Telebista
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bideojokoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Jostailuak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Komikiak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Eragin kulturala
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Zientzia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Tarzanen filosofia primitibista jarraitzaile ugarik bereganatu zuten, besteak beste, Jane Goodallek. Tarzanen serieak bere haurtzaroan eragin handia izan zuen. Bere esanetan, Tarzanentzat askoz hobea izango zen emazte fikziozkoa baino, Jane, eta txinpantzeak bizitzen eta ikasten hasi zenean, Tarzan bezala ari zen betetzen haurren ametsa: tximino handien artean bizitzea[9].
Tarzan kameleoi espezie baten izen zientifikoan oroitzen dute, Calumma tarzan, Madagaskarreko endemikoa[10].
Literatura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herri-kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ «Edgar Rice Burroughs Inc.» web.archive.org 2017-06-29 (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ Clute, John, ed. (1995). The encyclopedia of science fiction. (Reprinted. argitaraldia) St. Martin's Griffin ISBN 978-0-312-09618-2. (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ (Ingelesez) Bederman, Gail. (1996-11). Manliness and Civilization: A Cultural History of Gender and Race in the United States, 1880-1917. University of Chicago Press ISBN 978-0-226-04139-1. (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ «Tarzan Revisited - Gore Vidal Reviews Edgar Rice Burrough's Tarzan Series - Esquire» web.archive.org 2014-08-03 (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ «Authors : Werper, Barton : SFE : Science Fiction Encyclopedia» web.archive.org 2017-07-18 (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Larrea, Irene Herner de. (1974). Tarzán, el hombre mito. Secretaría de Educación Pública (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ (Ingelesez) Newsinger, John. (1986-10). «Lord Greystoke and Darkest Africa: the politics of the Tarzan stories» Race & Class 28 (2): 59–71. doi:. ISSN 0306-3968. (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ (Ingelesez) Abe, Takashi; Brown, James B.; Brechue, William F.. (1999-10). «Architectural characteristics of muscle in black and white college football players» Medicine & Science in Sports & Exercise 31 (10): 1448. ISSN 0195-9131. (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ «Jane Goodall | Biography & Facts | Britannica» web.archive.org 2020-08-07 (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
- ↑ Beolens, Bo; Grayson, Michael; Watkins, Michael. (2011). The eponym dictionary of reptiles. Johns Hopkins University Press ISBN 978-1-4214-0135-5. (Noiz kontsultatua: 2023-12-20).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
