Futbol gaeliko

Futbol gaeliko
Jatorrizko izena	Peil Ghaelach, Caid edo Gaelic Football
Ezizenak	Caid, Football eta Gaelic
Erakundea	Gaelic Athletic Association (GAA)
Lehen partidua	1885
Taldeak	2.500etik gora
Herrialdea	Irlanda
Liga Nagusia	National Football League
Webgunea	http://www.gaa.ie/

Futbol Gaelikoa (irlanderaz Peil Ghaelach edo Caid, ingelesez Gaelic Football) nagusiki Irlandan jokatzen den kirola da. Irlandako kirol zaletuen artean, ospetsu, jarraitu eta herrikoiena da, hurlingarekin batera.

Futbol gaelikoa 15 jokalariz osatutako taldeekin jokatzen da, belarrezko zelai laukizuzenetan, eta ateek H itxura dute (errugbiko ateen antzekoak dira baina azpian sare bat dute, futbolekoen antzera). Jokoaren helburu nagusia puntuak lortzea da, baloia ostikoz edo eskuekin joz aurkariaren atean sar dadin. Norgehiagokaren amaieran puntu gehien duena irabazlea da.

Jokalariak zelaian aurrera doaz, baloia eskuz eraman dezaketela, ostikoz jo edo bere taldekideen artean elkar-pasatuz.

Futbol gaelikoa Gaelic Athletic Association (euskaraz "Elkarte Atletiko Gaelikoa") erakundeak arautzen dituen lau kiroletako bat da. Erakunde hori Irlandako mota horretako ospetsu eta handiena da. Arau zorrotzak ditu jokalarien baldintza amateurrari dagokionez eta kirolaren gailur nagusia All-Ireland Football Final da, Irlandako konderrien arteko urteko final nagusia. Uste denez, jokoa Caid izeneko irlandar antzinako futboletik eratorria omen da. 1537an jokatzen omen zen, nahiz eta gaur egungo jokoa eta bere araudia 1887an sortu.

Arauak

Futbol gaelikoaren arauak australiar futbolaren antzekoak dira.

Joko zelaia

Zelaia laukizuzena da, 130 eta 145 metro arteko luzerakoa eta zabaleraz 80 eta 90 metro artean. H tankerako ateak daude bi aldeetan, azpialdean sare banarekin. Zelai berbera erabiltzen da hurlingean jolasteko; Gaelic Athletic Associationek erabaki hori hartu zuen, bi kirolak zelai bakarrean jokatu zitezen. Marrak alde bakoitzeko 13, 20 eta 45 metroetan marraztuta daude. Hamalau urtez beherako umeentzat zelai eta ate txikiagoak erabiltzen dira.

Iraupena

Partida guztiek 60 minutu diraute, ordu erdiko bi denboratan zatituak, konderrien arteko senior mailako partidak salbu, horek 70 minutu baitiraute (35 minutuko bi denbora). Berdinketak jokoa berriz jokatzen erabakitzen dira edo bestela 20 minutuko denbora gehigarri bat jarriz (10 minutuko bi denboratan banatuta).

Taldeak

Talde bakoitzak 15 jokalari ditu (atezaina, bi alboko atzelari, atzelari oso bat, hiru erdi-atzelari, bi erdilari, hiru erdi-aurrelari, bi alboko aurrelari eta aurrelari oso bat) eta 15 ordezkari (haietatik, bost erabilgarri dira). Atezainak 1 zenbakia du eta horrela zenbatzen segitzen da; horrez gain, atezainak beste kolore bateko elastikoa darama.

Baloia

Larruzko baloia erabiltzen da, futbolekoaren antzekoa, baina zerbait astunagoa dena, eta lauki horizontalekoa, ez dira hexagonalak edo pentagonalak, eta boleibolekoen antzekoak dira. Ostikoz jo litezke, bai eta eskuekin paseak egin er. Hartarako, baloia hatz koskoez edo erpuruaz jotzen da.

Hurrengo jardunbide edo ekintza hauek falta teknikotzat hartzen dira:

Baloia zuzenean lurretik hartzea.
Baloia eskuekin jaurtitzea (ez jotzea).
Baloia utzi, errebotatu edo soloing egin gabe lau pauso ematea (soloing ekintza, jokalariak baloia ostikoz jo eta bere eskuetara bidalaraztea da).
Baloia bi aldi jarraitan errebotatzea.
Aurkariren baten gainetik eskuzko pase bat egin eta berriz ere baloia hartzera joatea.
Gol bat eskuzko pase bat egitea (halere, baloia airean bada, zilegi da).
Baloi karratua, arau gatazkatsu eta eztabaidatua: erasoan datorren jokalari bat aurkariaren eremu txikian sartu eta han jadanik bere taldekideren bat baldin badago, jaurtiketa libre bat emango zaio talde aurkariari.
Baloia eskuz aldatzea.

Tantoak

Baloia aurkarien ateko langaren gainetik badoa, puntu bat lortzen da eta epaileak bandera zuria altxatuko du; baloia langaren azpitik igarotzen bada, hiru puntu balio dituen gol bat lortuko da eta epaileak bandera berdea altxatuko du. Atea beti atezainaren babespean dago. Emaitza gol kopurua eta puntu kopurua formatuan agertzen da. Adibidez, talde batek gol 1 eta 14 puntu lortu baditu, emaitza guztira 17 puntukoa da. Talde garailea denera puntu kopuru handiena lortzen duena da.

Plakaketak

Plakaketak (ingelesez, tackle) baimendurik daude eta futbolekoak baino gogorragoak dira, baina ez errugbikoak bezainbeste.

Baloia aurkariak eskuartean duela jotzea baimenduta dago, baina ondorengo jokaldi hauek faltatzat hartzen dira:

Plakaketa egiteko bi eskuak erabiltzea.
Aurkaria bultzatzea.
Aurkaria lurrera botatzea.
Aurkariari elastikotik heltzea.
Hankez jaurtiketa bat blokeatzea.
Plakaketa bat egitea, irrista edo labain eginez.
Eremu txikian atezaina ukitzea.
Aurkariaren eskuetan dagoen baloi bati indarka egitea.

Jokaldiaren errepikatzea

Partidua bigarren aldiz hasten da epaileak baloia lau erdilarien artera jaurtikitzen duenean.
Aurrelari batek baloia atetik kanpo jaurtikitzen duenean eta kanpo marra igarotzen duenean, atezainak baloia eremu txikitik atera behar du. Jokalari guztiak 20 metroko marraren atzetik kokatuta behar dira.
Aurrelari batek gola lortu ondoren, atezainak 20 metroko marratik atera beharko du. Jokalari guztiak 45 metroko marraren atzetik egon beharko dira eta zirkuluerditik kanpo.
Defentsa batek baloia atetik kanpo jaurti ondoren eta kanpo marra igaro badu, talde aurkariak, baloia kanpora atera zen lekuko 45 metroko marratik aterako du.
Jokalariak baloia joko zelaitik kanpo atera badu, beste taldeak sideline kick delakoa egin dezake baloia kanpora atera zen lekuan. Ostikoa lurretik edo eskuetatik jo liteke.
Defentsa batek eremu laukizuzen handiaren barnean falta egin badu, beste taldeak penalty kick delakoa egin dezake lurretik eta 13 metroko marraren erditik. Atezainak bakarrik babestu dezake atea aurkarien gol saiakeratatik.
Jokalari multzo bat euren artean baloiarengatik indarka badabiltza eta hasieran nork zuen garbi ez badago, epaileak sake neutrala egitea hautatu dezake, baloia airera edo gorantz botaz, aurrez-aurre dauden bi jokalarien artean.

Milurtekoaren taldea

Haur izan zen, 1999an GAA agintariek eta Irlandako kirol kazetariek hautatutako taldea. Baldintza, bakoitza bere joko-postuan inoiz izan den jokalaririk onena izan zedin, GAA erakundea 1884an sortu zenetik 2000 arte. Noski, hautatuen zerrendak eta kanpoan gelditu ziren jokalariak zirela eta, eztabaida beroak egon ziren beren betiko zaleen artean Irlanda osoan.


	Atezaina
	Dan O'Keefe (Kerry)

Atzeko Eskuin Hegala	Atzelaria	Atzeko Ezker Hegala
Enda Colleran (Galway)	Joe Keohane (Kerry)	Seán Flanagan (Mayo)

Eskubiko Erdi Atzelaria	Erdi Atzelaria	Ezkerreko Erdi Atzelaria
Sean Murphy (Kerry)	J. J. O'Reilly (Cavan)	Martin O'Connell (Meath)

	Erdilaria
Mick O'Connell (Kerry)		Tommy Murphy (Laois)

Eskubiko Erdi Aurrelaria	Erdi Aurrelaria	Ezkerreko Erdi Aurrelaria
Pat Spillane (Kerry)	Seán Purcell (Galway)	Seán O'Neill (Down)

Aurreko Eskubiko Hegala	Aurrelaria	Aurreko Ezker Hegala

Kevin Heffernan (Dublin)	Tommy Langan (Mayo)	Mikey Sheehy (Kerry)

Jatorria

Nahiz eta mendeetan jokatu izan den, modu formalean XIX. mendean antolatu zen, Elkarte Atletiko Gaelikoari esker (Gaelic Athletic Association GAA). Bi Liga daude: gizonezkoena eta emakumezkoena. Urteko Txapelketa Nagusiaren Finala Iraila aldera jokatu ohi da.

Penintsula Iberiarrean

Penintsula Iberiarrean Futbol Gaeliko 4 talde garrantzitsu daude.

Taldeak irlandar eta tokian-tokiko jokalariez osatuta daude, ohikoena taldearen erdia eta erdia izan ohi dira.

Palmaresik onenak

Postua	Taldea	All-Ireland	National League	Guztira
1	Kerry GAA	37	20	57
2	Dublin GAA	28	14	42
3	Cork GAA	7	8	15
4	Meath GAA	7	7	14
5	Mayo GAA	3	11	14
6	Galway GAA	9	4	13
7	Down GAA	5	4	9
8	Cavan GAA	5	2	7
9	Derry GAA	1	6	7
10	Wexford GAA	5	0	5

XXI mendeko palmaresa

Sakontzeko, irakurri: «All-Ireland Senior Football Championship»

Sakontzeko, irakurri: «National Football League (Irlanda)»

Urtea	All-Ireland	National League
2000	Kerry	Derry
2001	Galway	Mayo
2002	Armagh	Tyrone
2003	Tyrone	Tyrone
2004	Kerry	Kerry
2005	Tyrone	Armagh
2006	Kerry	Kerry
2007	Kerry	Donegal
2008	Tyrone	Derry
2009	Kerry	Kerry
2010	Cork	Cork
2011	Dublin	Cork
2012	Donegal	Cork
2013	Dublin	Dublin
2014	Kerry	Dublin
2015	Dublin	Dublin
2016	Dublin	Dublin
2017	Dublin	Kerry
2018	Dublin	Dublin

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q204632
Multimedia: Gaelic football / Q204632