Esopo

Esopo
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Mesembria (Pontus) (en) , K.a. 570?
Heriotza	Delfos, K.a. 520? (55/56 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzak	antzinako greziera
Jarduerak
Jarduerak	alegialaria, mythographer (en) , filosofoa eta idazlea
Lan nabarmenak	ikusi Esoporen alegiak;

Esopo (antzinako grezieraz: Αἴσωπος, Aísōpos) Antzinako Greziako balizko alegia idazle bat da, genero horren sortzailetzat joa. Frigian edo Trazian jaioa, esklaboa zen, baina aske utzi zuten.^[1]

Biografia

Ez dago frogatuta egiaz bizi izan ote zen, zenbait historialarik irudi fantastikotzat jotzen baitute. Hala ere, ondu zituen alegiak eskoletan erabili ziren eta Platonek aipatzen du Sokratesek haren apologoak buruz zekizkiela.

Non jaio zen?

Ondorengo idazle batzuek jaioterri desberdinak ematen dizkiote eta haren biografietan hainbat datu kontrajarri topa daitezke.^[2]

Heraklides Pontikok dio Traziakoa zela, Jantosen esklabu jaio eta gero Idmonen libertu izan zela. Fedrok bere alegia esopikoen bilduman Frigian kokatzen du, Suidasek bezala. Planudesi egotzitako idazki batean Frigiako Amoriumen jaio zela ageri da.

Noiz bizi izan zen?

Esopo bizi izan zen garaia ere autore ugariren aztergai izan da, baina data guztiek kokatzen dute K.a. 600. urtearen inguruan. Adibidez, Herodotok dio K.a. 570 eta 520aren artean bizi izan zela. Heraklides Pontikoren arabera, aldiz, 540aren inguruan. Rossiesen ustez, Fedro eta beste batzuen arabera, K.a. 612 eta 527aren artean bizi izan zen eta Pisistratoren garaikidea izan zen.

Heriotza

Delfosen hil ei zuten, lapurreta-salaketa faltsu baten ondorioz.^[3]

Obrak

Haren lanak lehen Faleroko Demetriok, eta gero Fedro, Babrio, Jean de La Fontaine eta Felix Maria Samaniegok, besteak beste, bildu edo egokitu zituzten.^[3]

Alegiok “Aro Arkaiko” izeneko aldikoak dira; orduan, iturriak herri-kontakizunak ziren, eta askoren ustez satiratzat jo daitezke. Irakaspen morala dute, baina dotrinarik ez. Eguneroko bizitzako esperientziak hartu eta ideia pragmatikoen multzo bat osatzen dute.

Esoporen alegiak

Hauexek dira idatzi zituen lan nagusietako batzuk:

Abeltzaina eta sugegorria.
Antzarez eta kurriloez.
Arranoa eta azeria.
Arranoa eta kakalardoa.
Azeria eta mahatsak.
Baserriko sagua eta hiriko sagua.
Baserritarra eta sugea.
Bele gaixoa.
Belea eta azeria.
Erbia eta dortoka.
Erbinudea eta oiloak.
Greziarra eta espartarra.
Haragi-zatia zeraman txakurra.
Idia izan nahi zuen igela.
Igela eta azeria.
Igelak eta bere erregea.
Ipar-haizea eta eguzkia.
Itotzen zen umea.
Lehoia eta izurdea.
Lehoi maitemindua.
Mendietako erditzea.
Negua eta udaberria.
Sagua eta lehoia.
Txakurra eta txilina.
Txitxarra eta inurria.
Urrezko arrautzen oiloa.
Zaharra eta heriotza.
Zeus eta sugea.

Berea izan gabe (egile ezezagun batena da), “Eskorpioia eta igela” ere Esopori egozten diote.

Fitxategi:The Ant and the Grasshopper - Project Gutenberg etext 19994.jpg

Alegia baten marrazkia.

Euskaraz

Azken urteetan egin diren itzulpenez gain, Bizenta Mogelek^[4] haren Ipui onac obran Esoporen 50 alegia euskaratu zituen 1804an, Samaniegoren bertsioak ere kontuan hartuta.

Joseba Altunak ere bere alegia batzuk itzuli zituen (Esopo'ren Ipuñak (1921, Euzko-Deya): «Otsua ta txakuŕa»; «Eŕbiñudia ta sagubak»; «Otsua ta bildotsa»; «Otsua ta amianua»; «Ollaŕa ta pitxija»; «Saguba»; «Ugarixua ta miruba»; «Luna»; «Beya, auntza ta aŕdija»; «Belea ta lukija»; «Gixona ta sugia»; «Txakuŕa ta okelazatija»; «Auntza, aun tzumia ta o tsua»; «Lugiña ta sugia»; «Arakiña ta arijak»; «Eskubak, oñak eta sabela»; «Agurea ta semia»; «Mercurio ta eguŕgiña».^[5]

Juan Etxebarria Martinek ere alegia batzuk itzuli zituen (Esopo'ren alegiak, (1967, S. Anton'go Katekesia): «Intxaurrondoa», «Otsoa ta artzaiñak», «Astoa leoi-narruagaz», «Belea», «Piñua», «Zaldia ta morroia», «Txitxarra ta iñurriak», «Iñurria ta usoa», «Baserritarra ta bere semeak», «Idiak eta burdi-ardatza», «Artzaiña ta otsokoa».^[6]

Olerti aldizkariak ere itzuli zituen batzuk.

Iruditegia

Erreferentziak

↑ «Esopo- Euskarari ekarriak» ekarriak.armiarma.eus (Armiarma) (Noiz kontsultatua: 2024-05-02).
↑ Esopo, La Fontaine, Samaniego, Iriarte: Las mejores fábulas, A. L. Mateos argitaletxea, 1984, 7.or.; ISBN 84-7693-138-7
↑ ^a ^b (Ingelesez) «Aesop | History, Fables, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-05-02).
↑ Bizenta Mogel Literaturaren Zubitegian.
↑ Altuna Gabiola, Ander. (2011). Joseba Altuna Aldasoro "Amilgain" : 1887-1971 Bizitzako zertzeladak. (1. argit. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servico Central de Publicaciones del Gobierno Vasco ISBN 978-84-457-3166-6. PMC 879362725. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).
↑ «Juan Angel Etxebarria» Nor Da Nor (Noiz kontsultatua: 2024-05-03).

Bibliografia

Esopo: Alegiak, Elkarlanean, 1999, Donostia.
Beldarrain Agirre, Josune; Gómez Zubia, Genaro: Esoporen berrogei alegia Erramun Olabidek euskarara itzuliak. - Egan, 2012-3/4, 105-159

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Ipui onak Klasikoen Gordailuan.
En [1]cyclopaedia Britannica's Aesop's Animated Fables (1990)

Datuak: Q43423
Multimedia: Aesop / Q43423

[1] «Esopo- Euskarari ekarriak» ekarriak.armiarma.eus (Armiarma) (Noiz kontsultatua: 2024-05-02).

[2] Esopo, La Fontaine, Samaniego, Iriarte: Las mejores fábulas, A. L. Mateos argitaletxea, 1984, 7.or.; ISBN 84-7693-138-7

[:0-3] (Ingelesez) «Aesop | History, Fables, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-05-02).

[4] Bizenta Mogel Literaturaren Zubitegian.

[:1-5] Altuna Gabiola, Ander. (2011). Joseba Altuna Aldasoro "Amilgain" : 1887-1971 Bizitzako zertzeladak. (1. argit. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servico Central de Publicaciones del Gobierno Vasco ISBN 978-84-457-3166-6. PMC 879362725. (Noiz kontsultatua: 2022-04-25).

[6] «Juan Angel Etxebarria» Nor Da Nor (Noiz kontsultatua: 2024-05-03).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]