Buṣâna
| C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân | 
|
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Buşâna (Busana in italiân) l’é un cmûn ed 1.294 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz. L’é a 57 km da Rèz insém a la Strêda Statêla 63 dal Pâs dal Cerēto vêrs al pâs.
Stòria
Al nòm Buṣâna al deṣgniré dal nòm 'd un pôpol, i "Busii", che stêven ind al teritôri préma ed la cunquésta rumâna (da còl a deṣgniré ânch al cognòm Bucci incòra incō ṣparpagnê in sté zôni). A's gh'à nutési ed 'na “Cappella di Busiana” in 'n elèinch dal 1070 ed bèin che la Cēṣa ed Rèz l'à dê al Marchèiṣ Bonifacio ed Canòsa. Al castèl, fât tirêr só da i Canòsa, (che incō a gh'ermâgn sōl al ricôrd) l'é stê cunquistê da i Cûnt Dalli pôch dôp al 1200. I Cûnt Dalli, che deṣgnîven da la Garfagnâna, àn utgnû sōl int al 1442 l'arcgnosimèint ed la proprietê dal fèdev dal Dóca ed Mòdna Lionello d'Este e n' în armêṣ padròun fîn al 1577, pó al teritôri ed Buṣâna l'é dvintê fèdev dal Marchèiṣ Galeazzo Gualenghi ed Frêra, pó di Marchèiṣ Zambeccari Zanchini ed Bològna fîn al peréiod napoleònich. L'é turnê cmûn indipendèint int al 1815 cun giuriṣdisiòun insém al teritôri ed Culâgna e pêrt ed còl ed Ramṣèit, fîn al 1859. Int al 1920 un teremôt l'à fât dimòndi dân, in cl'ucasiòun a s' tridê dal tót j ûltem rèst ed l'antîgh castèl, insém al ruvîni è stê tirê só,int al 1932, la cēṣa ed Sân Venansio. Purtrôp ânca al Furtèin dal Sparavâl, fât tirêr só da Francesco IV a guêrdia ed la nōva strêda dal Cerēto (1828/1843), l'é incô ridòt a un rutâm.
Al teritôri e al turîṣém
A i pē dal Mûnt Vintâs, ind al cōr ed l'Êlt Apenèin arzân cun i bōregh antîgh i pió bê e dmèj tgnû dal Pêrch Nasionêl ed l'Apenèin Tôsch-Emiliân, cme Nişmòsa, Cà Ferrari e Cà Manari. A Buṣâna la centrêla dal Pêrch dal Gigânt, ch'l' interèsa tót al crinêl arzân. Al teritôri dal cmûn, ch' al sè ṣvilópa da i 500 m.i.l.m. dal fióm Sècia, fîn a i 1727 m. dal Mûnt Vintâs, réch ed bôsch ed carpanèin, sèr e rorèla, la grânda distèiṣa di bôsch ed castâgn fîn a rivêr, pió in êlta, a la fâza e al stasiòun ed pinêri; cun tóti al bèsti salvâdghi ch'în un arciâm interesânt cun: caveriōl, cêrev, cinghiêl, muflòun, fêlch e pujâni. Preṣèint ânch al lōv ch' l' é turnê a 'd èsregh in zôna ch' j ûltem ân ché. Ind al teritôri a gh'é ânch 'na rêda fésa ed sintêr bèin segnalê e preparê, che dân la pusibilitê ed bèli caminêdi dèinter al silèinsi dóve amirêr dal vésti ed rêra belèsa, 'n' interesânta caminêda l'é còla ch' la partés dal cèinter ed Buṣâna a la và zò int al lèt dal Sècia e dôp trî chilômeter amirêr dal muntâgni ed gès gnûdi fôra ind la préma època ed véta ed la tèra ( pió ed 200 miliòun d'ân fà). Sté ròci, tr'al pió antîghi ed l' Apenèin, în ciamêdi evaporitiche perché a s'în fâti cun la ṣvapurasiòun ed grôsi quantitê ed sêl da antîghi lagûni custêri, in 'n ambiĵnt, marèin, dimòndi divêrs da còl dal dé d'incō, muntanêr, de sti pôst. Sté parèidi dréti e a strapiòmb ind al lèt dal fióm e êlti divêrs mēter, se vésti da tâch es vèden di strêt cun divêrsi sfumadûri ed culōr, a cûrvi e beṣabôga, al sèmbra quâṣi pastōṣ.
A gh ‘ é incòra ‘na sèria ed mulèin che funsionêven fîn a soquânt tèimp fà, fra quisché a’s pōlen arcurdêr: a Talêda al Mulèin dal Rôst e a Cervarèṣa al Mulèin Canōva (insém a la strêda ch ‘ la pôrt a Ligûnchi un pô préma dal pûnt insém al Sècia) al Mulèin dal Chiûṣ, al Mulèin dal Gurgòun, e al Mulèin Mezchèl che în dal vèiri testimuniânsi ed l’archièta dal castâgni ch’ es fêva in un teritôri ch’ al gh’îva e ch’al gh’à incòra di belésim e lêregh castagnêt. Buṣâna la gh’à ‘na lònga tradisiòun ed la cûra cun al j âcvi; atâch a Cervarèṣa da arcurdêr al Pârco Flora cun aṣvèin al fûnti ed Sânta Luséia, dóve a gh’é un stabilimèint per la cûra ed l’âcva e ânca n’indóstria dóve a vîn imbutiliê la famôṣa âcva ch’ la vîn fôra da i fiânch dal Mûnt Vintâs, in funsiòun da j ân sinquânta. ‘N’ êtra ativitê ind la zôna l’é la lavurasiòun dal sóver ch’ la deṣvîn da ‘na tradisiòun antîga: impurtê da i pastōr e da i buscajôl quând turnêven indrê, dôp avèir pasê l’invêren in Marèma e in Corsica cun al bèsti, al sóver al gn’îva lavurê in istê dal faméj.
D’arcurdêr ânca: l’Uratôri ed S. Maria Madalena, insém al Vintâs a 1.500 mêter d’altèsa, ch’ l’ é stê prubabilmèin un antîgh pôst per dòni ruméti e ch’l’é l’arîv ‘ d un tradisionêl pelegrinâg a la fîn dal mèiṣ ed lój, Cerwood al prém Pêrch ‘d Avintûri 'd l' Emélia Rumâgna, e la fîn l’ Uservatôri Astronômich.
Dal fotograféi
-
I gès -
Al mûnt Vintâs -
Calâstra ed sóver -
Al mûnt Vintâs d'invêren
Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Eugenio Farioli - Bosco e castagno in una comunità dell'Appennino reggiano: Busana tra 800 e 900 - Università degli studi di Bologna, Facoltà di Economia e Commercio. A.a. 1988-1989.
- Busana: Guida turistica. - Busana : Amministrazione Comunale, 1995.
- Insediamento storico e beni culturali : Appennino Reggiano : Comuni di Baiso, Busana, Carpineti, Cas. - Amministr. prov. Reggio Emilia, 1988
- Busana. - Unione Comuni Alto Appennino R., 2003
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân