Κοσμογονία

Ο Δίας νικά τους Γίγαντες, και εγκαθιστά την τάξη και την ιεραρχία στο σύμπαν (Τζούλιο Ρομάνο - Αίθουσα των Γιγάντων, 1534).

Με τον όρο κοσμογονία, (κόσμος + γέγονα) εννοείται (στη φιλοσοφία, στη θρησκεία και στην επιστήμη) οποιαδήποτε θεωρία προέλευσης του σύμπαντος, είτε θρησκευτικού, μυθικού, είτε επιστημονικού χαρακτήρα¹. Στη μυθολογία ειδικότερα ο όρος γίνεται κατανοητός ως μυθική αφήγηση ή σώμα μύθων που σχετίζεται με τη δημιουργία του σύμπαντος. Η θρησκευτική κοσμογονία διαφέρει από την κοσμολογική κοσμογονία, ως προς το γεγονός ότι η δεύτερη στοχεύει στην κατανόηση της φυσικής συγκρότησης του σύμπαντος και των νόμων που το κυβερνούν.

Κοσμογονικός μύθος

Κεντρικό θέμα της κοσμογονίας είναι ο κοσμογονικός μύθος ή εναλλακτικά μύθος της δημιουργίας. Ο κοσμογονικός μύθος -όσον αφορά στα μυθολογικά και θρησκευτικά του συμφραζόμενα- ερμηνεύει την απαρχή του σύμπαντος ως εσκεμμένη πράξη δημιουργίας ενός υπέρτατου όντος. Η επέκταση του όρου πέρα από το μαγικοθρησκευτικό και μυθολογικό εννοιολογικό του πλαίσιο εισάγει στη γενική χρήση της έννοιας μη θρησκευτικές ή μυθογενείς θεωρίες που στηρίζονται στη σύγχρονη επιστήμη ή τη φιλοσοφία. Η θεωρία της πανσπερμίας, η Μεγάλη έκρηξη και η εξελικτική θεωρία εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία κοσμογονικών ερμηνειών, που ξεφεύγουν από τα όρια της επικράτειας του μύθου και περνούν στα όρια της επικράτειας του παρατηρήσιμου φυσικού σύμπαντος.

Ο κοσμογονικός μύθος είναι μια κοσμογονία, μια ιστορία που περιγράφει την προέλευση του κόσμου. Ασχολείται με τη δημιουργία του κόσμου και των ανθρώπινων όντων. Όλοι οι πολιτισμοί διαθέτουν δικούς τους κοσμογονικούς μύθους, που στην προκειμένη περίπτωση αντανακλούν όχι μόνο την αντίληψη ενός δεδομένου πολιτισμού και της κοινωνίας του για τον περιβάλλοντα κόσμο και το νόημά του, αλλά υποδεικνύουν επίσης τις βασικές προτεραιότητές του.

Οι κοσμογονικοί μύθοι είναι αιτιολογικοί ως προς τη φύση τους και «ερμηνεύουν» τον κόσμο της προεπιστημονικής εποχής -το πώς διαμορφώθηκε δηλαδή ο κόσμος και από πού προήλθαν οι άνθρωποι. Αν και κάθε κοσμογονικός μύθος απεικονίζει τις αντιλήψεις ενός μεμονωμένου πολιτισμού, υπάρχουν βασικά πρότυπα βάσει των οποίων μπορούμε να συγκρίνουμε τους διάφορους κοσμογονικούς μύθους³, λαμβάνοντας ωστόσο υπ’ όψη μας τις περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες και τις ιστορικές συγκυρίες που οδήγησαν στην προβολή διαφορετικών διαφορετικών χαρακτηριστικών του μύθου. Τούτο γιατί ο μύθος σαφώς εμπλέκεται σε ό,τι ορίζουμε ως ιστορική περίοδο και παραμένει κινητήρια δύναμη σε πολλαπλές κοινωνικές και θρησκευτικές αντιλήψεις –βλ. θρησκευτικός και εθνικός μύθος.

Κεντρικά πρότυπα μυθολογικού συγκρητισμού σε ό,τι αφορά στον κοσμογονικό μύθο θεωρούνται από τους μυθολόγους αφηγήσεις για τον Κατακλυσμό, ο δημιουργός, το πρώτο ζεύγος, ο αγώνας ανάμεσα στο χάος και τη μορφή. Στους μύθους της δημιουργίας το τίποτα γίνεται κάτι, το χάος γίνεται κόσμος που μπαίνει σε τάξη από τον Λόγο — τη δύναμη που διευθετεί το σύμπαν. Επίσης απαντάται συχνά το πρότυπο της δημιουργίας από ένα κοσμικό αυγό ή από τα κοσμικά ύδατα. Σε όλες τις περιπτώσεις οι μύθοι διαφοροποιούνται στην αφηγηματική τους εξέλιξη, ερμηνεύοντας ή αναλύοντας με διαφορετικό τρόπο το ίδιο κεντρικό αρχέτυπο.

Κοσμογονία και ανθρωπομορφισμός

Το ουσιαστικό μεταφυσικό ερώτημα που επιδιώκουν να απαντήσουν οι κοσμογονικοί μύθοι είναι αυτό της προέλευσης. Η εμφάνιση της ημέρας από τη νύχτα, η ανάπτυξη των φυτών από τους σπόρους, η προέλευση του καιρού και οι εποχές, όλα αυτά φαίνεται πως προκαλούσαν ερωτηματικά στον πρωτόγονο νου σχετικά με την πηγή των φαινομένων. Η ανάγκη για περιγραφή αυτής της προέλευσης φαίνεται πως διαμόρφωσε τους κοσμογονικούς μύθους, προσαρμόζοντάς τους στην ανθρώπινη μορφή.

Η κεντρική ανθρωπομορφική εικόνα στους περισσότερους καταγραμμένους μύθους της δημιουργίας είναι αυτή της ανθρώπινης γέννησης. Πρόκειται για τον πλέον διαδεδομένο ανθρωπομορφισμό των βασικών αρχών ή των δυνάμεων της δημιουργίας στη σύλληψη των αρχέγονων γονέων, αρσενικού και θηλυκού. Στον κλασικό ελληνικό μύθο του Ησίοδου, η γήινη μητέρα, Γαία, γονιμοποιείται από τον ουράνιο πατέρα, τον Ουρανό, και γεννά τον Κρόνο, ο οποίος θανατώνει στη σειρά διαδοχής τον πατέρα του και ενώνεται με τη μητέρα του για να σπείρει μια φυλή γιγάντων, τα πρώτα θνητά όντα στον κόσμο. Το φύλο της γης και του ουρανού αντιστρέφεται στον αιγυπτιακό κοσμογονικό μύθο, ο όποιος απεικονίζει την Νουτ να υψώνεται πάνω από τον γήινο θεό Γκεμπ ως ουράνια προστάτιδα του συζύγου της.

Σε ότι αφορά στην ινδουϊστική κοσμογονία στην Μπριχαρντ-αρανυάκα Ουπανισάντ (Brihard-aranyaka Upanishad) (περ.700 Π.Κ.Ε./π.Χ.)⁴ αναφέρεται πως στην αρχή ο κόσμος δεν ήταν παρά μόνον ο Εαυτός, ο Μπράχμαν, στη μορφή αρσενικού. Μέσω της εκφοράς του λόγου συνειδητοποίησε το Είμαι. Ωστόσο, νιώθοντας μόνος, χώρισε τον εαυτό του στη μέση. Το άλλο μισό του έγινε γυναίκα, την οποία αγκάλιασε. Για να του ξεφύγει, εκείνη μεταμορφώθηκε σε αγελάδα, κατόπιν σε κατσίκα, σε πρόβατο, εντέλει σε όλα τα θηλυκά ζώα που υπάρχουν. Εκείνος την ακολούθησε μεταμορφωμένος σε όλα τα αντίστοιχα αρσενικά πλάσματα, προκειμένου να την αγκαλιάσει, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο όλα τα ζεύγη ζώων που υπάρχουν στον κόσμο. Βλέποντας τον πολλαπλασιασμό των ζωντανών πλασμάτων από τη δική του μεταμόρφωση και τη μεταμόρφωση της συντρόφου του, απευθύνθηκε στον εαυτό του λέγοντας «είμαι πράγματι η δημιουργία γιατί εγώ τα γέννησα όλα αυτά». Στην αφήγηση παραβλέπεται πως η κινητήρια δύναμη όλων αυτών των μεταμορφώσεων ήταν η απροθυμία της συντρόφου του να ενωθεί μαζί του.

Η γενετήσια ορμή μπορεί να δημιουργήσει τη γη καθώς επίσης και τα ζώα που κατοικούν σε αυτήν. Η εμφάνιση από τη θάλασσα των ηφαιστειακών νησιών της Ιαπωνίας εξηγείται ως τοκετός, των νησιών, που είναι απόγονοι δύο θεϊκών πνευμάτων, της Ιζανάμι και του Ιζανάγκι. Τα πρώτα παιδιά του θεϊκού ζεύγους, τα πρώτα κάμι ήταν ατελή. Το λάθος, σύμφωνα με τον μύθο, ήταν ότι την πρωτοβουλία την πήρε η γυναίκα και για αυτό τα παιδιά δεν βγήκαν τέλεια. Τη δεύτερη φορά, η σειρά της προτεραιότητας επανορθώθηκε, ο άνδρας μίλησε πρώτα και τα κάμι γεννήθηκαν απαλλαγμένα από ατέλειες. Από αυτόν τον δεύτερο κύκλο διαμορφώθηκαν τα οκτώ νησιά της Ιαπωνίας και όλα τα δάση, τα βουνά, οι ποταμοί και οι κοιλάδες τους⁵.

Διάφοροι κοσμογονικοί μύθοι μιλούν για ένα αρχέγονο σώμα, από το οποίο προήλθαν όλα τα μέρη του κόσμου. Σε ένα σκανδιναβικό μύθο όταν τα παγόβουνα του βορρά συνάντησαν το πύρινο βασίλειο του νότου, ο λιωμένος πάγος μεταμορφώθηκε στο σχήμα του κοιμισμένου γίγαντα του Υμίρ. Από τη σάρκα του σχηματίστηκε το χώμα, από τα κόκαλά του δημιουργήθηκαν τα βουνά και οι λίθοι, τα μαλλιά του έγιναν βλάστηση και το αίμα του θάλασσα⁶. Συχνότερα τούτο το αρχέγονο σώμα απαντάται ως θηλυκό, όπως στη μυθολογία των Αζτέκων με τον κύριο κοσμογονικό μύθο του μεγάλου θηλυκού γήινου τέρατος, που σχίστηκε στη μέση από τους θεούς Κετζαλκόατλ και Τεζκατλιπόκα. Το κάτω μισό του σώματός της εξυψώθηκε για να δημιουργήσει τον ουρανό και το άνω μισό δημιούργησε τη γη.

Οι κοσμογονικοί μύθοι σε πολλούς πολιτισμούς αποδίδουν τα διαφορετικά μέρη του κόσμου στα διαφορετικά μέρη του σώματος μιας θείας ύπαρξης, ή δίνουν εναλλακτικές ερμηνείες για την προέλευση των φύλων. Στον βαβυλωνιακό μύθο ο Μαρντούκ σκοτώνει το θηλυκό ερπετό Τιαμάτ και από το διαμελισμένο σώμα του δημιουργεί τον ουρανό και τη γη. Όπως και στη Σκανδιναβική μυθολογία παραπάνω, έτσι και στον βεντικό μύθο το σώμα του γίγαντα Πουρούσα είναι η βάση του σύμπαντος.

Η έννοια των ζευγών αντιθέτων που πηγάζουν από το ένα εμφανίζεται συνήθως στη μυθολογία μέσω της ιδέας δύο αντιτιθέμενων αρχών της ύπαρξης, οι ανταγωνισμοί των οποίων παρέχουν τους σπόρους της δημιουργίας. Στον ζωροαστρικό κοσμογονικό μύθο ο κόσμος δημιουργείται και συντηρείται από δύο αντίθετες δυνάμεις, τον Άχουρα Μάζδα, τον κύριο της ζωής και τον Άνγκρα Μάινγιου, τον δαίμονα του ψεύδους. Ο δαίμονας του ψεύδους, όταν δημιουργήθηκε ο κόσμος από τον Άχουρα Μάζδα, διέφθειρε κάθε μόριο της ύπαρξής του. Ωστόσο, ήταν εκείνος που διαταράσσοντας τη σταθερή τάξη των άστρων, προκάλεσε την ουράνια κίνηση. Επίσης, ήταν εκείνος που κατέστρεψε τα πρώτα δημιουργημένα φυτά και σκορπίζοντάς στα πέρατα του κόσμου, γέμισε τη γη με βλάστηση. Τέλος θανατώνοντας το μόνο δημιουργημένο πλάσμα, τον αρχέγονο ταύρο, από το σπέρμα του δημιούργησε τα πτηνά του ουρανού, τα ιχθυόμορφα πλάσματα των υδάτων και τα κτήνη της γης.

Μια παράλληλη ιστορία της δημιουργίας του κόσμου μέσω της έντασης που παράγουν οι αντιτιθέμενες δυνάμεις βρίσκεται στον κοσμογονικό μύθο των Χουρόν, ο όποιος μιλά για το πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος από τους δίδυμους που γέννησε η Γυναίκα που Έπεσε από τον Ουρανό. Ο κακός δίδυμος ξεπήδησε από τη μασχάλη της μητέρας του, ενώ ο καλός, ο Τσέντσα, γεννήθηκε με τον συνηθισμένο τρόπο. Όταν λοιπόν ο Τσέντσα δημιούργησε εύφορες κοιλάδες ο Ταγουεσκάρε τις εξύψωσε και δημιούργησε τα άγονα βουνά. Ο ένας δημιουργούσε λουλούδια και καρποφόρα δέντρα, ενώ ο αδελφός του έσπερνε αγκάθια στα φυτά κι έκανε τους καρπούς μικρότερους. Ο καλός δίδυμος έφτιαχνε ψάρια και άλλα ζώα, ενώ ο κακός δίδυμος τα εφοδίαζε με κοφτερά δόντια και κέρατα.

Μικρόκοσμος και μακρόκοσμος

Στον κοσμογονικό μύθο -στην κοσμογονία γενικότερα- οι μύθοι παρουσιάζουν μια διπλή σχέση αφενός με το ανθρώπινο σώμα τον μικρόκοσμο, αφετέρου με τον περιβάλλοντα κόσμο τον μακρόκοσμο. Ανιχνεύοντας τις σωματικές λειτουργίες και παρατηρώντας αναλογίες στο περιβάλλον του, ο άνθρωπος προσπάθησε να ερμηνεύσει τον μακρόκοσμο. Το σώμα και η Γη ταυτίζονται σε τέτοιους μύθους, ενώ η ανθρώπινη προέλευση, οι γεωλογικοί σχηματισμοί, το φυτικό και το ζωικό βασίλειο ερμηνεύονται μεταφορές και εικόνες συνήθως σχετιζόμενες με την ανθρώπινη αναπαραγωγή και ανάπτυξη. Κατά τον ίδιο τρόπο οι παρατηρήσιμες αντιθέσεις και διχοτομίες του κόσμου αναγνωρίζονται ως αγώνας αντιθετικών δυνάμεων, η έκβαση του οποίου είναι η ποικιλομορφία της εξέλιξης.

Κοσμογονία και θεωρητική φυσική

Για να είναι ιεραρχικά υπέρθετη μία κοσμολογική θεωρία πρέπει: α. να περιγράφει την κατάσταση πριν την Μεγάλη Έκρηξη και πριν τον πληθωρισμό, β. να περιγράφει και άλλα σύμπαντα μαθηματικώς συγγενή/παράλληλα (πολυσύμπαν) αλλά και μη συγγενή/μη παραλληλίσιμα (εξωπολυσυμπαντικά). Η θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης δεν εξετάζει την αρχική (προμεγαλοεκρηκτική) κατάσταση του Σύμπαντος, παρά μόνο τα γεγονότα μετά. Ο Alan Guth που πρωτοδιατύπωσε την θεωρία του κοσμολογικού πληθωρισμού δεν αναλύει καθόλου την πρωταρχική αιτία. Υπάρχουν αρκετές προπληθωριστικές θεωρίες μα δεν έχουν επισημοποιηθεί ως βασικές. Μία θεωρία είναι η δομογονία (struogony: η υπόθεση του μαθηματικού σύμπαντος, αν και ο όρος «μαθηματικός» είναι ατυχής/ασαφής διότι υπάρχουν πάμπολλες θεωρίες) του Max Tegmark, η οποία βασίζεται στις μαθηματικές δομές (οι οποίες υπάγονται στη θεωρία συνόλων), με την μαθηματική εκδοχή της θεωρίας αποφάσεων να ξεσκαρτάρει όσους χωροχρόνους δεν πληρούν τις προϋποθέσεις υποστατότητας (κωλύματα που δεν επιτρέπουν σε κάποιους χωροχρόνους να αιτιολογηθούν δομικά ή να εξελίσσονται ώστε να εμφανίσουν αλληλεπιδράσεις). Μία μεγάλη λίστα θεωριών αποκαλείται κυκλικό Σύμπαν (Σύμπαν είναι το όνομα του δικού μας σύμπαντος, ενώ σύμπαν είναι το ουσιαστικό για όλα τα εφικτά). Η πιο επιφανής θεωρία κυκλικού σύμπαντος είναι αυτή του Ρότζερ Πένροουζ. Στις θεωρίες κυκλικού Σύμπαντος, το Σύμπαν είναι αέναο με αλλεπάλληλες μεγάλες εκρήξεις (με μικρά πρώτα γράμματα διότι εδώ πια ο όρος δρα ως ουσιαστικό και όχι ως όνομα), κοσμολογική εξέλιξη, και εκφυλισμένο γήρας που οδηγεί (με διαφορετικό τρόπο ανά θεωρία) σε νέα μεγάλη έκρηξη (ή πολλές νέες σε κάποιες θεωρίες κοσμογονικού διακλαδισμού). Η θεωρία των πολλών κόσμων του Hugh Everett III αρχικά αναφερόταν στην εκδήλωση κάθε κυματοσυναρτησιακής επίλυσης σε νέο αποσπασμένο σύμπαν, όμως σε ακραίες επιλύσεις (πχ γηρασμένος και εκφυλισμένος χωροχρόνος από την επικράτηση της σκοτεινής ενέργειας στο Σύμπαν) δύναται να γεννήσει νέα Σύμπαντα από μεγάλες εκρήξεις (ο Sean M. Carroll έχει ασχοληθεί με όλες τις πτυχές του εβερεττιανισμού/Everettianism). Μία άλλη θεωρία, η θεωρία κβαντικών βρόχων (δεν επικρατεί επίσημα) αρχικά αποτελούσε θεωρία επεξήγησης του μηχανισμού της βαρύτητας, αλλά έχει επεκταθεί και ως αυτοαλληλεπιδραστικό (βλ. self-interactions) δικτύωμα αλληλεπιδράσεων της πρωταρχικής κατάστασης του Σύμπαντος πριν τον εκφυλισμό/κατάρρευσή της ως Μεγάλη Έκρηξη. Ο Sean M. Carroll χωρίζει τις κοσμογονικές θεωρίες σε τέσσερις μεγάλες υποομάδες: α. θεωρίες κοσμολογικής αναπήδησης (από κατάρρευση σε έκρηξη), β. κυκλικές, γ. ληθαργικές (με τεράστιες περιόδους αδράνειας) και δ. αναπαραγωγικές (έκαστο σύμπαν διαρκώς γεννά άλλα). Η κατηγοριοποίηση του Sean M. Carroll δεν είναι απόλυτη διότι: α. πολλές (συγκεκριμένες/όχι υπερομάδα) θεωρίες έχουν σύνθετα χαρακτηριστικά και β. η ισότιμη ιεραρχική σχέση (πχ η μη υπωνυμία) των όρων του Sean M. Carroll δεν μπορεί να εγγυηθεί, άρα οι όροι παρατίθενται ως λίστα. Υπάρχουν πολλές θεωρίες «υπερώνυμης/υπέρθετης κοσμολογίας» όμως καμία δεν είναι επίσημη θεωρία της φυσικής.

Σημειώσεις-παραπομπές

• 1: "cosmogony" The Oxford Dictionary of Philosophy. Simon Blackburn. Oxford University Press, 1996.
• 2: "cosmogony" The Catholic Encyclopedia, Volume IV, K. Knight (ed) Online Edition 2003 Ανακτήθηκε 270806.
• 3: "creation", A Dictionary of Asian Mythology. David Leeming. Oxford University Press, 2001.
• 4: Radhakrishnan S. (ed.), The Principal Upanishads, New York: Harper & Row, 1953, 151-2.
• 5: W.G. Aston, (trans) Nihongi (London: Kegan, Paul, Trench, Trübner, 1896), 10-14.
• 6: "Ymir", The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. Columbia University Press 2006

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• νεκρός σύνδεσμος] Ορφική Κοσμογονία από το Δημοκρίτειο πανεπιστήμιο.
• Δ. Β. Νανόπουλος Σύγχρονη Κοσμογονία ή η κατάρρευση του υπαρκτού σκοταδισμού. Αρχειοθετήθηκε 2006-10-11 στο Wayback Machine.
• Cosmogony on Catholic Encyclopedia.
• West African Cosmogony Origin Myths of Mande, Yoruba, and Cameroon.
• Cosmogony on JewishEncyclopedia.com
• Dr. R.K. Lahiri, The Hindu View on Cosmogony.