Elewi

Elewi, oyo ke itıqadê xo Elewiyina, cı rê vaciyeno. Namey Elewi Erebki ʿalawī علوي "oyo ke raya Hz. Eli dımao" ra yeno. Labelê Hz. Eliyo ke Elewiy pê inam benê, Hz. Eliyo zahiri (heq, raştıkên) niyo, Eliyo batıniyo, yani Eliyêno ke inan be xo xeyalê xo de vıraşto. Ê Elewiyine çend çêşidê cı estê ke mıntıqa be mıntıqa ya ki gorey grubanê etnikan vıriyeno, taê hetan ra ki yewbini nêgênê, na ri ra tesnifê Elewiyine beno zor.

Zazaê Elewiy

Vacime, itıqadê Zazayanê Elewiyan de tebiet, ko u gerışi, çem u roy, aşm u roc, ziyar u diyari bımbarekê. Ê şewdırane wexto ke tici erzena, vera mınetê kenê. Aşme rê ki duae kenê, seba dınya alemi haştiye, hızur, lıngehirayiye, rızq u dewletiye, vera zılm u tada sıtar wazenê. Wahêrê dınya rê vanê Heq. Xızıro Khal ki wahêro ke dınya de geyreno, oyo saeta tenge de reseno hewarê (imdadê) mordemi. Ê her keyey wahêrê cı esto ke sıtaro, vanê "wayirê kêyi (çêyi)". Oyo ke mali şevekneno (paweno) "wayirê mali"o. Êyê ke malê koy şeveknenê, "Şarık Şıwan" (Sarık Sıvan) u "Memıko Gavan"o. Êlewiyanê Zazayan u Kırdasiyan çım de Peskovi (malê koy) malê Xızırio, nêweriyeno, xırabo. Ewliyay u erkani estê ke nê zehfêri pir u rayberi biyê u keramete veta. Ziyare ya ki mezela ninan rê ki vanê hewş.

Roci rê "Mıhemed", aşme rê "Roştia Ana Fatma" ki vanê ke no tesirê şıiyino. Labelê Mısılmani be xo ne tici u aşme vera mınete kenê, ne ki roc u aşme hına name kenê, çûnke no "şırk" hesebiyeno.

Kılamê heqiye zehfêri wexto ke cem gırê danê vaciyenê, tedıne de qalê Des u dı İmaman ya ki Hz. Eli ya ki Hz. Mıhemedi nêvêreno, qalê Xızıri, ê ziyar u diyaran, ê ewliyayan u erkanan vêreno.

Taê itıqadê Elewiyanê Zazayan u Kırdasiyan Zerduştiye ra gırê danê. No esto ke Zerduştine ki itıqadê kıtabio u dino ke emır keno. Elbet ke xeylê sembolê cı estê ke Zerduştine de ki estê, labelê Elewiyine kıtabê dini niyo u her çiyo ke itıqad de esto, zerrey mordemi ra yeno. Kam ke nefsê xo tıt keno, xo de haşto, şerr u xırabiye zerrey xo ra def keno, o beno insano kamıl u beno zey Heqi, Heqi de beno yew (jû).

Tebirê "Heq"i seba xalıqi, wahêri ya ki Homay / Ellay hıni aseno ke Sufizm ra yeno.

Elewiyin u Şıiyine

Aşkerao ke tesirê Şıiyiye Elewiyine sero esto ke sembolê cı gêriyaê; coke ra ki Elewiy xo Ehlê Beyti ra vênenê. Ehli beyti Mıhemedi peyğamberi ra dıme Hz. Eli serwerê İslami vênenê.

Tayine çım de Elewiyiye mezhebanê İslami ra jûya. Labelê ney sero Elewiyan miyan de ki werênayış ı mışewrey estê. Elewiy hawer 5 şertanê İslami nêanê ca. Qurane tenya cenazan de danê wendene, labelê suran u zerrekê (mutheway) Qurane nêzanê, gorey Quran u des u dı İmaman ki weşiya xo nêramenê.

Anatoliye de mensubanê na raye ra heto yew Bektaşi, heto bin ki Qızılbaşo. Labelê Elewiy be xo, xo Qızılbaş name nêkenê, nê namey heqaret say kenê, çımke pê nê terimi ameyê qıc diyene u qır kerdene. Elewiy vatene de baweriya (itıqadê) xo be Heq-Mıhemed-Eli rê anê u nae de Ehlê Beyti be des u dı imaman esas gênê, labelê pratik de zey Hz. Mıhemedi u des u dı İmaman nêcıwiyenê. Vacime, jû cenıka Zazaa Elewiya ke itıqadê xo de zehf bariya, a ki nêşena namey des u dı imaman bıamaro, labelê şena davist namey ziyar u diyaranê dewanê dormey xo be mesela cı ra piya vaco.

İtıqadê çehar beran u çewres meqami

Bawer beno ke baweriya çehar-beri (keyberi, çêveri) u çewres meqami Heci Bekteşê Weli vıraşto, ey tesbit kerdo cı. Heci Bekteşi vato ke "Qul çewres meqam dı reseno Homay, dostê cı beno". Sistemê hiyerarşiki miyan de merdımo ke raye rê zerrey xo dao cı, cı rê vanê tâlib. İtıqadê Elewiyine dı bınê vatışê raye dı fıkrê Çehar Beri Çewres Meqam esto.

Enê çehar keyberi u caygey inan enêyê:

Berê Şeriati (Berê Beli / Mu’miniyet),
Berê Teriqati (Berê Raye / Zâhidiyet),
Berê Heqiqati (Berê İli/ Ârifiyet),
Berê Marifeti (Asmên – Erd / Mûhibiyet).

Meqamê berê Şeriati:

İman-kerdış,
İlım-musayış,
İbadet-kerdış,
Heram ra dûri-vındertış,
Keyê xo ra faydeyın-biyayış
Dormey xo ra zerar-nêdayış,
Vatışanê peyğamberi ra riayet-kerdış,
Pak-biyayış
Karê vengi-nêkerdış

Meqamê berê Teriqati:

Tovbe-kerdış,
Vatışanê Murşidi ra riayet-kerdış
Çiyê paki xo ra dayış,
Raya hewlan dı leckerdış,
Xızmetekerdış sinayış,
Bêheqi ra tersayış,
İbret gırewtış,
Nîmet vılakerdış,

Meqamê berê Marifet:

Edebın biyayış,
Kin ra dûri vındertış
Roce gırewtış,
Sebır u kanat,
Hâya,
İlım,
Xo zanayış

Meqamê berê Heqiqati:

Şermê şari nêvênayış
Karê hewli kerdış
Çiyê ke Homay vıraştê, inan sinayış
Pêro merdıman yew vênayış
Estiya Homay ra resayış

Rocê bımbareki

Elewiy u Şıiy bawer kenê ke Mıhemmed peyğambero peyêno, Eli ibn Ebu Talib zi imamo, imameti ano. Merdımê ke Elewiyê, ê ibadetê xo Cemxanan de kenê. İbadetê rocaney Şewdır, Şan u Şewe dı yenê kerdış.^[1] Şewa Qedri ra hirê roci aşma Muherremi dı dıwês roci roc kenê u cı rê Rocê Muherremi vaciyeno. Rocê aşma Muherremi ra ver zi hirê rocan rê rocê Pakanê Mesuman yenê kerdış.