Sesotho

Sesotho
Sesotho
Ynganiad IPA	[sɪ̀sʊ́tʰʊ̀]
Siaredir yn	Lesotho ; De Affrica ; Simbabwe
Cyfanswm siaradwyr	5.6 miliwn
Teulu ieithyddol	Atlantig-Congo Benue-Congo Bantu De Affrica Sotho-Tswana Sesotho; ; ; ; ;
System ysgrifennu	Gwyddor Ladin
Statws swyddogol
Iaith swyddogol yn	Lesotho ; De Affrica ; Simbabwe
Rheoleiddir gan	Pan South African Language Board
Codau ieithoedd
ISO 639-1	st
ISO 639-2	sot
ISO 639-3	sot
Wylfa Ieithoedd	–

Mae Sesotho (a elwir hefyd yn Sotho, Sotho Deheuol, neu De Sotho ^[1]) yn iaith De Bantw o grŵp Sotho-Tswana (S.30, yn ôl tabl dosrannu'r ieithoedd Bantu), a siaredir gan mwyaf yn Ne Affrica, lle mae'n un o'r 11 iaith swyddogol ac yng ngwladwriaeth annibynnol Lesotho lle mae'n iaith genedlaethol. Dyma briod iaith y bobl Basotho sy'n trigo yn Ne Affrica a Lesotho.

Fel pob iaith Bantw mae Sesotho yn iaith dodiadol sy'n defnyddio amryw o dodiadau a rheolau deilliannol a ffurfroadau i adeiladu geiriau cyflawn.

Dosbarthiad Ieithyddol

Mae Sesotho yn iaith o gangen y Sotho-Tswana (parth S.30) sy'n rhan o deulu ieithyddol y De Bantw sydd yn ei hun yn tarddu ac yn rhan o'r tylwyth ieithyddol, perthyn i'r teulu Niger-Congo.

Mae "Sotho" hefyd yn enw a roddi'r i'r cyfan o grŵp Sotho-Tswana, ac yn yr achos hynny gelwir Sesotho ei hun yn "De Sotho". O fewn grŵp Sotho-Tswana mae Sesotho yn perthyn agosaf at Lozi (a elwir hefyd yn Silozi), lle mae'n creu is-grŵp y Sesotho-Lozi o fewn Sotho-Tswana.

Mae'r grŵp Gogledd Sotho yn ddaearyddol ac yn cynnwys nifer o dafodieithoedd sy'n perthyn i'r Sesotho-Lozi. Adnewbir yr iaith Setswana hefyd fel "Gorllewin Sesotho".

Mae'r grŵp Sotho-Tswana yn ei hun yn perthyn yn agos i'r ieithoedd De Bantw eraill sy'n cynnwys Venda, Tsonga, Tonga, a'r ieithoedd Nguni (Zulu, Xhosa, Ndebele ayyb) ac, o bosib, yr ieithoedd Makua (parth P) yn Tansanïa a Mosambic.

Mae'r gair Sotho yn olddodiad llwythol h.y. gelwir y bobl yn Sotho neu Basotho; tra bod Sesotho yn golygu "iaith y Basotho". Mae wedi dod yn gyffredin i arddel y term Sesotho am yr iaith yn hytrach na Sotho hyd yn oed ymysg siaradwyr ieithoedd tramor.

Dosbarthiad daearyddol

Yn ôl Cyfrifiad Cenedlaethol De Affrica 2011, roedd bron i b4 miliwn o siaradwyr Sesotho iaith gyntaf wedi'u cofnodi yn Ne Affrica - oddeutu 8% o'r boblogaeth. Mae'r rhan fwyaf o siaradwyr Sesotho yn Ne Affrica yn byw yn nhaleithiau 'Free State' a Gauteng. Sesotho hefyd yw'r brif iaith a siaredir gan bobl Lesotho, lle, yn ôl data 1993, fe'i siaradwyd gan tua 1,493,000 o bobl, neu 85% o'r boblogaeth. Mae'r cyfrifiad yn methu â chofnodi gallu ieithyddol llawn pobl De Affrica lle gall fod Sesotho yn ail neu drydydd iaith iddynt. Mae siaradwyr o'r fath i'w gweld ym mhob ardal breswyl o Fusnesau Metropolitan - megis Johannesburg, a Tshwane - lle mae amlieithrwydd yn uchel iawn.

Tsotsitaal

Mae Sesotho yn un o'r nifer o ieithoedd sydd wedi cyfrannu at greu'r lled-iaith neu 'rhyngiaith', Tsotsitaal. Gair Sesotho am leidr neu lowt yw "tsotsi" a'r gair Afrikaans am "iaith" yw 'taal'. Nid iaith ffurfiol mo Tsotsitaal, mae'n iaith gwaith a lingua franca a ddatblygwyd ymysg gweithwyr duon (a rheolwyr gwyn) sy'n defnyddio geirfa a gramadeg Sesotho a Zulu gan fwyaf. Mae'r lled-iaith y rhan o ddiwylliant ieuenctid ghettos de talaith Gauteng megis Soweto ac fe'i ddefnyddio mewn caneuon poblogaidd cerddoriaeth rap Kwaito.

Gramadeg

Y nodweddion mwyaf trawiadol o ramadeg Sesotho, a'r priodweddau pwysicaf sy'n ei ddatgelu fel iaith Bantu, yw ei system cenedl enwau a concórd ("cytuno"). Yn y concórd Sesotho (fel y rhan fwayf o ieithoedd Bantw, bydd berfau a rhagenwau yn cytuno gydag enwau (nouns). Nid yw'r system enwau Sesotho (fel ieithoedd Bantw) yn adnabod cenedl enwau yn seiliedig ar ryw benywaidd a gwrywaidd (fel ieithoedd Indo-Ewropeaidd megis Cymraeg, Ffrangeg ayyb).

Eiddo arall adnabyddus yr ieithoedd Bantu yw eu morffoleg dodiadol. Yn ogystal, maent yn tueddu i fod heb unrhyw systemau cyflyrau gramadegol, rhaid, felly, nodi ystyr enwau drwy eu trefn yn y frawddeg.

Enwi

Person - Mosotho

Pobl - Basotho

Iaith - Sesotho

Gwlad - Lesotho

Statws Iaith

Mae Sesotho yn iaith gyntaf i 1.5 miliwn o bobl yn Lesotho, neu 85% o'r boblogaeth.^[2] Sesotho yw un o ddwy iaith swyddogol Lesotho (gyda Saesneg).^[2] Lesotho enjoys one of Africa's highest literacy rates, with 59% of the adult population being literate chiefly in Sesotho.^[3]

Defnyddir Sesotho mewn amrywiaeth o adnoddau addysgol fel pwnc a hefyd fel cyfrwng iaith.^[3] Fe'i defnyddir yn lafar ac yn ysgrifenedig ymhob haen o addysg o'r cyn-ysgol i astudiaethau doethurol yn y brifysgol.^[3] Nodir bod anhawsterau'n dal i'w cael ym maes datblygu geirfa dechnegol ym meysydd technoleg gwybodaeth, gwyddoniaeth, mathemateg a'r gyfraith gan nad yw'r corpws o ddeunydd technegol ar gael yn Sesotho, neu, mae'n fychan iawn.^[3]

Mae Sesotho wedi dabtlygu presenoldeb go helaeth ers diwedd Apartheid. Ceir Radio Lesedi sy'n orsaf radio 24 awr Sesotho fel rhan o ddarpariaeth Corfforaeth Ddarlledu De Affrica (SABC) sy'n darlledu'n unig yn yr iaith. Ceir hefyd gorsafoedd radio lleol yn ogystal ag ar draws Lesotho a'r Free State.^[3] DArlledir rhaglenni newyddion hanner awr Sesotho yn ddyddiol ar orsafoedd teledu y llywodraeth. Mae'r ddarlledwr teledu annibynnol, eTV, hefyd yn cynnwys bwletin newyddion hanner awr yn Sesotho yn ddyddiol. Ceir hefyd amrywiaeth o raglenni ar SABC a grŵp eTV sy'n cynnwys peth deialog yn Sesotho.

Mae'r rhan fwyaf o bapurau newydd yn Lesotho wedi eu hysgrifennu gan fwayf yn Sesotho neu, yn Sesotho a Saesneg. Ceir un cylchgrawn prif-ffrwd Sesotho yn Ne Affrica, Bona ond does dim papur dyddiol llawn yn yr iaith heblaw am gylchlythyrau yn Qwaqwa, Fouriesburg, Ficksburg ac, o bosib, rhai trefi eraill yn y Free State.^[3]

Dolenni

Sesotho Online A gentle introduction to the Sesotho language and culture.
Weblog on Sesotho Archifwyd 2019-09-29 yn y Peiriant Wayback

Cyfeiriadau

↑ Historically also misspelled Suto, or Suthu, Souto, Sisutho, Sutu, or Sesutu, according to the pronunciation of the name.
↑ ^2.0 ^2.1 Central Intelligence Agency (n.d.) CIA-The World Factbook: Lesotho. Central Intelligence Agency. Retrieved 5-01-10 from https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lt.html Archifwyd 2007-06-12 yn y Peiriant Wayback
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 United Nations Scientific and Educational Council (UNESCO)(2000) World Languages Survey. Paris: UNESCO.

Eginyn erthygl sydd uchod am iaith. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

Eginyn erthygl sydd uchod am Lesotho. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.

[schizo-1] Historically also misspelled Suto, or Suthu, Souto, Sisutho, Sutu, or Sesutu, according to the pronunciation of the name.

[cia.gov-2] 2.0 ^2.1 Central Intelligence Agency (n.d.) CIA-The World Factbook: Lesotho. Central Intelligence Agency. Retrieved 5-01-10 from https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lt.html Archifwyd 2007-06-12 yn y Peiriant Wayback

[Educational_Council_2000-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 United Nations Scientific and Educational Council (UNESCO)(2000) World Languages Survey. Paris: UNESCO.

[1]

[2]

[3]