Darbi
Mae Gemau Darbi neu Gêm Darbi yn derm sy'n cyfeirio at gystadleuaeth chwaraeon rhwng dau dîm sydd â ffyrnigrwydd neu nodwedd hynod - fel rheol dau dîm lleol i'w gilydd er enghraifft dau dîm o'r un ddinas.[1] Daw o'r Saesneg, "Derby".[2]
Cyd-destun
[golygu | golygu cod]Gall dwyster y gystadleuaeth amrywio'n fawr o gêm gyfeillgar a thynnu coes ysgafn i drais difrifol. Gall cystadleuaeth sy'n mynd allan o reolaeth arwain at ymladd, hwliganiaeth, terfysg a rhai achosion gyda chanlyniadau diwedd gyrfa a hyd yn oed angheuol. Yn "Y rhyfel pêl-droed", ynghyd â ffactorau eraill, awgrymwyd mai hwn oedd y pwynt tipio wrth arwain at wrthdaro milwrol.[3]
Mae'n hysbys bod perchnogion yn annog cystadlu gan eu bod yn tueddu i wella presenoldeb gemau a sgôr teledu ar gyfer gemau cystadlu.[4] Gall clybiau leihau ymddygiad ymosodol ffan o amgylch gemau cystadlu trwy gydnabod yn hytrach na bychanu'r gwrthdaro [5] oherwydd bod y gystadleuaeth yn rhan annatod o hunaniaeth ffan.[6]
Hanes y Term
[golygu | golygu cod]
Yn aml, gelwir gemau rhwng dau gystadleuydd sydd wedi'u lleoli mewn ardaloedd sy'n agos at ddaearyddiaeth yn ddarbi leol, neu'n ddarbi yn unig (DU: / ˈdɑːrbi / DAR-bee, UDA: / ˈdɜːrbi / DUR-bee); digwyddiad chwaraeon rhwng dau dîm o'r un dref, dinas neu ranbarth. Mae'r term fel arfer yn gysylltiedig â phêl-droed [7] a bydd y cyfryngau a chefnogwyr yn aml yn cyfeirio at y gêm hon fel Diwrnod Darbi.[8]. Ond caiff ei defnyddio ar gyfer gemau eraill hefyd, megis rygbi.
Mae'r term "darbi" o bosibl yn tarddu o "The Derby", ras geffylau yn Lloegr, a sefydlwyd gan 12fed Iarll Derby ym 1780. Ers hynny mae'r 19eg Iarll wedi honni mai dim ond un digwyddiad chwaraeon arall a roddwyd i'r enw Derby yn wreiddiol: gemau rygbi'r gynghrair rhwng St Helens ar un pen i ystâd Knowsley y teulu a Wigan yn y pen arall.[9]
Mae'r theori arall ynglŷn â tharddiad yr enw yn cynnwys pêl-droed dydd Mawrth Ynyd, fersiwn gynnar, answyddogol o bêl-droed a rygbi. Fe'i chwaraewyd gyntaf yn nhref Derby yn Lloegr ers cyn y Canol Oesoedd. O mor gynnar â'r 12g roedd yn hysbys iddo gael ei chwarae yn nhref Ashbourne. Roedd yn berthynas anhrefnus ac afieithus a oedd yn cynnwys y dref gyfan, gan arwain yn aml at farwolaethau. Roedd y goliau yn Nuns Mill yn y gogledd a Gallows Balk yn ne'r dref, a digwyddodd llawer o'r gweithredu yn Afon Derwent neu Nant Markeaton. Yn enwol, daeth y chwaraewyr o blwyfi’r Holl Saint a San Pedr, ond yn ymarferol roedd y gêm yn rhad ac am ddim i bawb gyda chymaint â 1,000 o chwaraewyr. Ysgrifennodd Ffrancwr a arsylwodd yr ornest ym 1829 mewn arswyd, 'os yw Saeson yn galw'r ddrama hon, byddai'n amhosibl dweud beth maen nhw'n ei alw'n ymladd'. Mae pêl-droed dydd Mawrth Ynyd yn dal i fod yn ddigwyddiad blynyddol yn nhref Ashbourne.[10]
Ers o leiaf mor gynnar â 1840 mae 'derby' wedi cael ei ddefnyddio fel enw yn Saesneg i ddynodi unrhyw fath o gystadleuaeth chwaraeon.[11] Ymhlith yr enwau eraill ar gyfer derbïau mae El Clásico mewn rhai rhannau o'r byd Sbaenaidd a crosstown rivalries yn yr Unol Daleithiau.
Cymru
[golygu | golygu cod]Ynghenir y term 'Derby' yn y Gymraeg fel y mae yn Saesneg Lloegr, gyda'r 'e' yn cael ei yngannu'n 'a'. Felly, gellir tybied mai'r sillafiad Gymraeg o'r term, yw darbi ac nid 'derbi'.
Mae'r sillafiad yma hefyd yn gwahaniaethu'r term oddi ar enw tref Derby a hefyd Het Derby sy'n het galed.[12]
Arddelir y termau mwy ffurfiol gornest leol yng Ngeiriadur yr Academi.[13]
Gemau Darbi Cymru
[golygu | golygu cod]Pêl-droed
[golygu | golygu cod]O fewn system bêl-droed Lloegr, ystyrir unrhyw gêm rhwng clwb o Gymru gyda'i gilydd yn "gêm darbi" e.e. Caerdydd v Abertawe.
O fewn system bêl-droed Uwch Gynghrair Cymru gellid ystyried gemau rhwng Caernarfon a Bangor yn gemau darbi.
Rygbi
[golygu | golygu cod]Cyn ffurfio clybiau rhanbarthol ar gyfer Rygbi'r Undeb yng Nghymru bu sawl gêm darbi bwysig, bellach, mae llawer o'r awch wedi mynd i gemau darbi y clybiau rhanbarthol. Cynhelir hefyd "Gemau Dydd y Farn" [14] ar yr un diwrnod yn Stadiwm Genedlaethol Cymru, Caerdydd.
Disgfrifir gemau isod fel gemau darbi:
- Darbi y Gorllewin - Gweilch yn erbyn Sgarlets
- Darbi De Cymru - Gweilch yn erbyn Gleision Caerdydd
- Darbi Dwyrain Cymru - Gleision Caerdydd yn erbyn Dreigiau Gwent
Gemau Darbi Enwog
[golygu | golygu cod]Ystyrir gemau darbi ar draws y byd ac mewn sawl camp, yn bwysig. Ceir gemau darbi pêl-droed ar draws y byd,[15] Ymysg y rhai enwocaf yn Ewrop [16] mae:
- Old Firm Derby - rhwng Celtic F.C. a Glasgow Rangers F.C. yn yr Alban
- 'North London Derby - rhwng Arsenal F.C. a Tottenham Hotspur F.C. yn Llundain
- Manchester Derby - rhwng Manchester City F.C. a Manchester United F.C.
- Liverpool neu Merseyside Derby - rhwng Liverpool F.C. ac Everton F.C.
- Y Darbi Tragwyddol (вечити дерби, Večiti derbi) - rhwng Seren Goch Belgrâd a FK Partizan, Serbia.
- Derby della Madonnina (Darbi y Madonnina): Inter Milan yn erbyn A.C. Milan (yr unig darbi dinesig lle mae'r ddau glwb wedi ennill Cwpan Ewrop), Yr Eidal.
- Derby della Capitale (Darbi y Brifddinas): S.S. Lazio yn erbyn A.S. Roma a ddechreuodd yn 1929 gyda Roman'n fuddugol, Yr Eidal.
Dolenni
[golygu | golygu cod]- FootballDerbies.com
- FIFA.com
- EuroRivals.net – gemau, canlyniadau a fideos darbis pêl-droed
- 50 Greatest Rivalries in World Football – Bleacher Report
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Nodyn:Https://www.google.com/amp/s/www.manchestereveningnews.co.uk/sport/football/football-news/manchester-united-man-city-fans-11065749.amp
- ↑ https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/derby
- ↑ Nodyn:Https://www.google.com/amp/s/amp.theguardian.com/football/2007/feb/21/theknowledge.sport
- ↑ Nodyn:Https://www.google.com/amp/s/slate.com/business/2013/08/sports-rivalries-the-economics-of-crosstown-hatred.amp
- ↑ European Sport Management Quarterly (2018). "Rivalry and Fan Aggression". European Sport Management Quarterly 18 (4): 517–540. doi:10.1080/16184742.2018.1424226.
- ↑ Berendt, Johannes; Uhrich, Sebastian (2016). "Enemies With Benefits". European Sport Management Quarterly 16 (5): 613–634. doi:10.1080/16184742.2016.1188842.
- ↑ "When a City Stops for Soccer". New York Times. 8 May 2015. Cyrchwyd 11 October 2018.
- ↑ Nodyn:Https://bluemoon-mcfc.co.uk/fans/MCFCSongs.aspx
- ↑ Nodyn:Www.theguardian.com/sport/2014/oct/10/wigan-st-helens-local-products-super-league-grand-final-
- ↑ "City's Shrovetide match give birth to 'local derby' phrase". Derby Telegraph. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 September 2013. Unknown parameter
|dead-url=ignored (help) - ↑ "Definition of derby". Collins dictionary. Cyrchwyd 9 February 2015.
- ↑ http://geiriadur.ac.uk/gpc/gpc.html
- ↑ https://geiriaduracademi.org/
- ↑ http://www.s4c.cymru/cy/chwaraeon/rygbi/post/8548/dydd-y-farn-yn-stadiwm-principality-yn-torri-record/
- ↑ https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_association_football_rivalries
- ↑ List of association football club rivalries in Europe