Aymara
| Aymara | ||
|---|---|---|
| Aymar aru | ||
| Siaredir yn | Bolifia, Periw hefyd Tsile, Yr Ariannin | |
| Cyfanswm siaradwyr | 2.8 million (2000–2006) | |
| Teulu ieithyddol | Aymara | |
| System ysgrifennu | Lladin | |
| Codau ieithoedd | ||
| ISO 639-1 | ay | |
| ISO 639-2 | aym | |
| ISO 639-3 | aym | |
| Wylfa Ieithoedd | – | |
 | ||
Mae Aymara (Aymar aru) yn iaith a siaradir gan bobol Aymara yn ardal mynyddoedd yr Andes yn ne America, yn bennaf yng ngorllewin Bolifia.
Gyda 2,589,000 o siaradwyr (Bolifia: 2,098,000, Periw: 442,000, Yr Ariannin: 30,000, Tsile: 19,000) mae yn un o ychydig o ieithoedd brodorol America gyda thros dwy filiwn o siaradwyr.[1][2]
Yr ieithoedd Americanaidd brodorol gyda mwy na miliwn o siaradwyr yw Nahwatleg (Mecsico), Quechua (Andes), a Guarani (Paragwâi), Gogledd yr Ariannin a Bolifia)
Mae rhai ieithyddion yn dadlau bod Aymara yn perthyn i Quechua, ond mae gryn anghytundeb ynglŷn â hyn.
Cafodd ieithoedd brodorol de America eu hisraddio a'u gwahardd am lawer o flynyddoedd. Pan enillodd Bolifia ei annibyniaeth o Sbaen ym 1825, cadwyd Sbaeneg fel unig iaith swyddogol y wlad. Serch hynny dim ond yn 1976 ddaeth Sbaeneg i fod yn iaith mwyafrif pobl Bolifia gyda phobl Bolifia'n dod yn siaradwyr uniaith Sbaeneg neu'n ddwyieithog yn Sbaeneg ac un o 30 ieithoedd brodorol ar draws Bolifia.
Mae siaradwyr uniaith Aymara yn prinhau, ym 1950 ysgrifennodd yr hanesydd Herbet Klein roedd 664,000 o bobl Bolifia yn siarad dim ond Aymara. Erbyn 1976 roedd y rhif yn wedi'i haneri ac erbyn y ganrif newydd dim ond rhyw chwarter miliwn.
Heddiw
[golygu | golygu cod]Ond mae datblygiadau diweddaraf wedi gwella sefyllfa Aymara. Ers 2006, mae llywodraeth Evo Morales wedi cydnabod hawliau'r bobloedd frodorol gyda chyfansoddiad newydd gan newid y wlad i fod yn plurinacional (aml-genedl).
Mae Morales ei hun o dras Aymara ac yn arlywydd cyntaf y wlad o dras frodorol. Mae gweision sifil newydd yn gorfod siarad Sbaeneg ac o leiaf un iaith frodorol. Mae'r iaith Aymara yn cael ei defnyddio yn fwy ar y cyfryngau ac mewn addysg.
Agorwyd prifysgol i'r bobl Aymara Universidad Indígena Aymara de Bolivia Túpac Katari wedi'i enwi ar ôl Túpac Katari, arwr gwrthryfel 1781yn erbyn y Sbaenwyr.[3][4]
Cyfarchion a geiriau
[golygu | golygu cod]- Kamisaraki = Sut mae?
- Waliki = Iawn
- Jumasti = A chi?
- Walikiraki = Iawn hefyd
- Yuspayarpa = Diolch
- Jikisinkama = tan tro nesaf/welai chi
- Pacha Mama = Duwes y ddaear
- Aru = Iaith
- Uta = Tŷ / utanaja = tai
- Warmi = Merch
- Chacha = Dyn
Naya saparukiw jiwyapxitaxa nayxarusti, waranqa, waranqanakaw tukutaw kut'anipxani.
Heddiw maent yn fy lladd, ond byddaf yn ôl gyda miliynau (geiriau olaf Túpac Katari)
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ "Bolivia: Idioma Materno de la Población de 4 años de edad y más- UBICACIÓN, ÁREA GEOGRÁFICA, SEXO Y EDAD". 2001 Bolivian Census. Instituto Nacional de Estadística, La Paz — Bolivia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2010-09-20. Cyrchwyd 2015-12-21.
- ↑ https://www.ethnologue.com/language/ayr
- ↑ http://www.dw.com/en/bolivians-equip-ancient-language-for-digital-times/a-16102788-1
- ↑ https://es.globalvoices.org/2015/07/07/universidad-indigena-aymara-un-camino-para-ayudar-a-las-comunidades-originarias-de-bolivia/