نایەکسانیی کۆمەڵایەتی

نایەکسانیی کۆمەڵایەتی بە شێوەیەکی گشتی ڕوودەدات لە کاتی دابەشبوونی سەرچاوەکان بە شێوازێکی نایەکسان لە کۆمەڵگەیەک دا، کە زۆرجار ئەمە ڕوودەدات لەڕێی شێوازی دابەشکردنە باوەکانەوە کە دەبێتە ھۆی ھاتنەکایەی چەند چینێک لە ناو دانیشوان دا. توانای دەست گەیشتن بە سەرچاوەکان لە کۆمەڵگەدا دەگەرێتەوە بۆ جیاوازی ھێز، ئایین، ڕەگەز، نەژاد، تەمەن، چین و پلە و پایە. مافەکانی کۆمەڵایەتی ئەمانە لەخۆدەگرێت (بازاری کار، سەرچاوەی داھات، خزمەتگوزاری تەندروستی، ئازادی گووتار، پەروەردە و فێرکردن، لایەنگری سیاسی و بەژداری کردن.)^[١] یەکێک لە باوترین نموونەکانی نایەکسانیی کۆمەڵایەتی بریتییە لە دابەشکردنێکی نایەکسانی سەرچاوەکانی داھات کە بە شێوەیەکی بەردەوام لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێت.

ھەردوو بوارەکانی زانستی ئابووری و دەرووناسی چالاکانە ھەڵدەستن بە لێکۆڵینەوە و شیکارکردنی بابەتی نایەکسانی، بەڵام ھەر یەکێکیان ڕێبازێکی جیاوازی بیردۆز بەکاردەھێنێت بۆ لێکۆڵینەوە و ھەڵسەنگاندنی دیاردەکە. جگە لە لایەنە ئابووریەکە، سەرچاوە سروشتی و کۆمەڵایەتییەکانیش دەکرێت لە زۆر ناوچەدا بە نایەکسانی دابەش بکرێن کە دەبێتە ھۆی جیاوازی باری کۆمەڵایەتی. ھەروەھا ئەو شێوازی دابەشکردنە باوانە بەھەمان شێوە دەکرێت کاریگەری بکاتە سەر دابەشبوونی (ماف و تایبەتمەندێتیی، ھێزی کۆمەڵایەتی، ئاسان گەیشتن بە پەروەردە و دادوەرییەکان، ھەبوونی خانووبەرەی شیاو، گواستنەوە، خزمەتگوزاری ئابووری وەک بانکەکان و چەندەھا خزمەتگوزاری و پێداویستی کۆمەڵایەتی دیکە.)

نایەکەسانی خزمەتگوزاری تەندروستی

ئەم نایەکسانییە پێناسە دەکرێت بە بوونی بارودۆخی تەندروستی جیاواز یان دابەشبوونی خزمەتگوزاری تەندروستی جیاواز بەسەر دانیشتوانی ناوچە جیاوازەکان دا.^[٢]

نایەکسانیی تەندروستی لەزۆربەی بارەکان دا پەیوەستە بە گەیشتن بە خزمەتگوزاری تەندروستی. لە وڵاتە پیشەسازییەکان دا ئەو وڵاتانەی جێبەجێی سیستەمی بیمەی تەندروستی گشتی ناکەن زۆرترین ڕێژەی نایەکسانیی تەندروستیان تێدا تێبینی دەکرێت وەک ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا. چونکە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان دا کەرتی تەندروستی بە شێوەیەکی یەکجار زۆر بە خاوەندارێتی تایبەت کراوە، توانای خزمەتگوزاری تەندروستی بەندە لەسەر رێژەی سەرمایەی تاکەکەس، بە واتایەکی دی خزمەتی تەندروستی بە ماف تەماشا ناکرێت بەڵکو وەک کاڵایەکی بازرگانی مامەڵەی پێوە دەکرێت کە دەتوانرێت لەڕێی دامەزراوە بیمەییە تەندروستییەکانەوە بکردرێت (یان لەلایەن خاوەن ئیشەکانەوە دابین بکرێت). شێوازی ڕێکخستنی خزمەتگوزاری تەندروستی لە ویلایەتە یەکگرتووەکان دا دەبێتە ڕێ خۆشکەر بۆ نایەکسانیی تەندروستی بەھۆی ڕەگەز، نەژاد، بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری.^[٣]

وەک ڕایت و پێری ئاماژەی پێ دەکەن "پلەبەندی و چینایەتی ئاستی کەسەکان لە کۆمەڵگەدا رێکاری سەرەکییە لە نایەکسانیی کۆمەڵایەتی دا". لە ویلایەتە یەکگرتووەکان زیاد لە ٤٨ میلیۆن تاکەکەس (بە واتای یەک لەسەر شەش بەشی دانیشتوان) بە بێ بیمە و خزمەتگوزاری تەندروستین^[٤] زۆربەی ئەو ژمارەیە خۆیان لە بارودۆخێکی خراپی ئابووری، کۆمەڵایەتی و داھاتی رۆژانەدان.

ئەو وڵاتانەی کە پەیڕوەی سیستەمی بیمەی تەندروستی گشتی دەکەن نایەکسانیی تەندروستی کەمی کردووە. بۆ نموونە کەنەدا و چەند وڵاتێکی ئەورووپا، خەڵکی پێویست ناکات نیگەران بن لە بارەی تێچووی خزمەتە تەندروستی یان بارودۆخەکانی فریاکەوتنەوە چونکە خزمەتگوزاری تەندروستی بۆ ھەموو دانیشتوان دابین کراوە بەبێ جیاوازی.^[٥]^[٦]

نایەکسانیی خۆراک

کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەی بەرچاو ئەنجام دراوە لەسەر دیاردەی کەمی خۆراک. لە ناوچە و گەڕەکە ھەژارەکان، نەبوون و دەست نەگەیشتن بە خۆراکی سروشتی و نوێ بۆتە ھۆی ھاتنەکایەی ژمارەیەکی دیاریکراو لە سەرچاوە خۆراکییەکان و خۆراکی ھەژار بە پێکھاتە سوودبەخشەکان و جێ گرتنوەیان بە خۆراکە لە قوتوونراوەکان. کەمی خۆراکی سروشتی بۆتە ھۆی ئەنجامی دیاردەی قەڵەویی لە ویلایەتە یەکگرتووەکان و چەندەھا وڵاتی تردا.^[٧]

نایەکسانی و گەشەسەندنی ئابووری

لە ئابووریە سەرمایەدارییەکان دا گەشەسەندنی ئابووری چەمکێکی بنچینەییە. بەپێی سەرمایەداری، کاتێک ژمارەی دانیشتوان زیاد دەکات ئەوا دەبێت بەرھەمھێنان زیاد بکات و سەرمایەش بەھەمان شێوە لە زیادبوون دا بێت بۆی بتوانێت تێچووی ئەو بەرھەمە زیادەیە بدات.

لێکۆڵینەوەکانی دوو دەیەی کۆتایی سەدەی بیست و یەکەم، ئەو بیردۆز و گریمانەیەی خستۆتە ژیر پرسیار و شیکردنەوەوە کە بانگەشە دەکات (نایەکسانیی ئابووری پێویست و مەرجە بۆ گەشەسەندنی ئابووری). ھەرچەندە بوونی نایەکسانیی ئابووری تا ڕادەیەک پەیوەندییەکی ئەرێنی ھەیە لەگەڵ گەشەسەندنی ئابووری لە سنووری چەند مەرج و چوارچێوەیەک دا بەڵام بە شێوەیەکی گشتی نایەکسانی پەیوەندییەکی ئەرێنی نییە لەگەڵ گەشەسەندنی ئابووری دا و تەنانەت لە چەند بارێک دا کاریگەرییەکی نەرێنی توندیشی ھەیە.^[٨]^[٩]

ئەمانەش ببینە

مافی مەدەنی و سیاسی

سەرچاوەکان

^ «The Piketty phenomenon and the future of inequality» (PDF). Real World Economics Review (٦٩–٧): ٢–١٧. ٢٠١٤. لە 26 June 2017 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)
^ «United Nations Health Impact Assessment: Glossary of Terms Used». لە ڕەسەنەکە لە ١ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
^ Wright، Eric R. (٢٠١٠). «Medical Sociology and Health Services Research: Past Accomplishments and Future Policy Challenges». Journal of Health and Social Behavior: ١٠٧–١١٩.
^ Veugeulers، P (٢٠٠٣). «Socioeconomic Disparities in Health Care Use: Does Universal Coverage Reduce Inequalities in Health?». Journal of Epidemiology and Community Health. ٥٧ (٦): ١٠٧–١١٩. doi:10.1136/jech.57.6.424. PMC 1732477. PMID 12775787.
^ Guessous، I. (November 2012). «High prevalence of forgoing healthcare for economic reasons in Switzerland: A population-based study in a region with universal health insurance coverage». Preventive Medicine. ٥٥ (٥): ٥٢١–٥٢٧. doi:10.1016/j.ypmed.2012.08.005. ISSN 0091-7435. PMID 22940614.
^ Guessous، Idris (٢٠١٤). «Prevalence of Frailty Indicators and Association with Socioeconomic Status in Middle-Aged and Older Adults in a Swiss Region with Universal Health Insurance Coverage: A Population-Based Cross-Sectional Study». Journal of Aging Research. ٢٠١٤: ١٩٨٦٠٣. doi:10.1155/2014/198603. ISSN 2090-2204. PMC 4227447. PMID 25405033.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
^ Hacker، Jacob S. (٢٠٠٦). The Great Risk Shift: The Assault on American Jobs, Families, Health Care, and Retirement – and How You Can Fight Back. Oxford University Press.
^ Mankinen, M.؛ et al. (January 2000). «Inequalities in Health Care Use and Expenditures: Empirical Data from Eight Developing Countries and Countries in Transition». Bulletin of the World Health Organization. ٧٨ (١): ٥٥–٦٥. doi:10.1590/S0042-96862000000100006 (ناچالاک ٢٠١٩-٠٦-٠١). PMC 2560608. PMID 10686733. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |doi-broken-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: DOI inactive (بەستەر)
^ World Bank (١٩٩٣). World Development Report. New York: Oxford University Press.

دەروازەی سیاسەت

[:٠-1] «The Piketty phenomenon and the future of inequality» (PDF). Real World Economics Review (٦٩–٧): ٢–١٧. ٢٠١٤. لە 26 June 2017 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= (یارمەتی)

[2] «United Nations Health Impact Assessment: Glossary of Terms Used». لە ڕەسەنەکە لە ١ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی نیسانی ٢٠١٣ ھێنراوە.

[3] Wright، Eric R. (٢٠١٠). «Medical Sociology and Health Services Research: Past Accomplishments and Future Policy Challenges». Journal of Health and Social Behavior: ١٠٧–١١٩.

[4] Veugeulers، P (٢٠٠٣). «Socioeconomic Disparities in Health Care Use: Does Universal Coverage Reduce Inequalities in Health?». Journal of Epidemiology and Community Health. ٥٧ (٦): ١٠٧–١١٩. doi:10.1136/jech.57.6.424. PMC 1732477. PMID 12775787.

[:٢-5] Guessous، I. (November 2012). «High prevalence of forgoing healthcare for economic reasons in Switzerland: A population-based study in a region with universal health insurance coverage». Preventive Medicine. ٥٥ (٥): ٥٢١–٥٢٧. doi:10.1016/j.ypmed.2012.08.005. ISSN 0091-7435. PMID 22940614.

[:٣-6] Guessous، Idris (٢٠١٤). «Prevalence of Frailty Indicators and Association with Socioeconomic Status in Middle-Aged and Older Adults in a Swiss Region with Universal Health Insurance Coverage: A Population-Based Cross-Sectional Study». Journal of Aging Research. ٢٠١٤: ١٩٨٦٠٣. doi:10.1155/2014/198603. ISSN 2090-2204. PMC 4227447. PMID 25405033.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)

[7] Hacker، Jacob S. (٢٠٠٦). The Great Risk Shift: The Assault on American Jobs, Families, Health Care, and Retirement – and How You Can Fight Back. Oxford University Press.

[8] Mankinen, M.؛ et al. (January 2000). «Inequalities in Health Care Use and Expenditures: Empirical Data from Eight Developing Countries and Countries in Transition». Bulletin of the World Health Organization. ٧٨ (١): ٥٥–٦٥. doi:10.1590/S0042-96862000000100006 (ناچالاک ٢٠١٩-٠٦-٠١). PMC 2560608. PMID 10686733. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٧ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |doi-broken-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: DOI inactive (بەستەر)

[9] World Bank (١٩٩٣). World Development Report. New York: Oxford University Press.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]