Руаль Амундсен

Руаль Амундсен
нарв.: Roald Amundsen
Франтыспіс англійскага пераклада кнігі The North West Passage, 1908 год
Імя пры нараджэнні	букмал: Roald Engelbregt Gravning Amundsen
Род дзейнасці	падарожнік-даследчык, пісьменнік, марак, даследчык, палярны даследчык, лётчык, падарожнік, naval aviator, кінарэжысёр
Дата нараджэння	16 ліпеня 1872(1872-07-16)[…]
Месца нараджэння	Боргэ[d], Q12001534?
Дата смерці	мерк. 18 чэрвеня 1928(1928-06-18)[…] (55 гадоў)
Месца смерці	Баранцава мора
Месца пахавання	Баранцава мора
Грамадзянства	Нарвегія[…]
Падданства	Шведска-нарвежскае каралеўства → Нарвегія
Бацька	Енс Энгебрэгт Амундсен
Маці	Ганна Хенрыке Густава Салквіст
Узнагароды і прэміі	Кавалер Вялікага крыжа ордэна Святога Олафа Палярны медаль Канстанцінаўскі медаль Залаты медаль Кангрэса ЗША Медаль Паўднёвага полюса Медаль Чарльза Дэлі Медаль Ханса Эгедэ
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Руа́ль Э́нгельбрэгт Гра́ўнінг А́мундсен (нарв.: Roald Engelbregt Gravning Amundsen; 16 ліпеня 1872 — 18 чэрвеня 1928) — нарвежскі палярны падарожнік і рэкардсмен, «Напалеон палярных краін» паводле выразу Р. Хантфарда.

Першы чалавек, які дасягнуў Паўднёвага полюса (14 снежня 1911 года). Першы чалавек (сумесна з Оскарам Вістынгам), які пабываў на абодвух геаграфічных полюсах планеты. Першы падарожнік, які здзейсніў марскі пераход Паўночна-Заходнім праходам (па пралівах Канадскага архіпелага), пазней здзейсніў пераход Паўночна-Усходнім шляхам (уздоўж берагоў Сібіры), упершыню замкнуўшы кругасветную дыстанцыю за Палярным кругам. Адзін з піянераў прымянення авіяцыі — гідрасамалётаў і дырыжабляў — у арктычных падарожжах.

Загінуў у 1928 годзе падчас пошукаў зніклай экспедыцыі Умберта Нобіле.

Меў узнагароды многіх краін свету, у тым ліку найвышэйшую ўзнагароду ЗША — Залаты медаль Кангрэса ЗША. Імем Амундсена былі названы шматлікія геаграфічныя і іншыя аб’екты.

Паходжанне. Сям’я

Дом у Борге, дзе нарадзіўся Руаль Амундсен. Фота 2011 года.

Генеалогію рода Амундсена можна прасачыць з XVII стагоддзя: яго продкі былі сяляне з вострава Асмалёй на мяжы Нарвегіі і Швецыі. Прадзед Руаля змог набыць зямлю на мацерыку пад Шэбергам. Дзед Руаля быў першым у родзе, хто насіў прозвішча Амундсен, бацька Руаля — Енс Амундсен (1820—1886) — быў чацвёртым з 12 дзяцей. Браты Амундсены, займаючыся марскім гандлем, валодалі агульнай сядзібай у Боргу, недалёка ад Сарпсбарга, дзе рака Глома ўпадала ў Скагерак. Да 1880-х гадоў у валоданні сям’і было 20 паруснікаў і параход, мелася нават уласная суднаверф.

Енс Амундсен разбагацеў падчас Крымскай вайны, пастаўляючы брытанскім і французскім войскам збожжа і салому; яго паруснік «Фенікс» падчас аблогі Севастопаля выкарыстоўваўся для размяшчэння англійскіх афіцэраў. У 1866 годзе ён здзейсніў рэйс з Кітая на Кубу, даставіўшы на цукровыя плантацыі рабочую сілу — 300 кітайскіх кулі. Пра яго характар сведчыць наступны эпізод: падчас плавання кулі ўзбунтаваліся, але ўсё скончылася тым, што Е. Амундсен прымусіў іх павесіць важака.

У 1863 годзе ва ўзросце 43 гадоў ён ажаніўся з дачкой мытнага чыноўніка Ганнай Хенрыке Густаве Салквіст. У сям’і было чацвёра дзяцей — усе сыны:

Енс Уле Антоні (сямейная мянушка «Тоні»), нарадзіўся ў студзені 1866 года ў моры падчас бунту кітайскіх кулі. Рана праявіў прадпрымальніцкія здольнасці, займаўся таксама вынаходніцтвам: распрацаваў уласныя тэхналогіі вытворчасці маргарына і сухога малака. Густаў Салквіст, нарадзіўся 7 чэрвеня 1868 года. Атрымаў ваенную адукацыю, у 1902 годзе даслужыўся да звання лейтэнанта. Леон, нарадзіўся 4 верасня 1870 года. Скончыў камерцыйную гімназію, з 1892 года жыў у Францыі, дзе заняўся гандлем віном. Да разрыву з Руалем выконваў ролю яго асабістага паверанага ў справах. Руаль, нарадзіўся 16 ліпеня 1872 года.

Дзяцінства і юнацтва

Руаль Амундсен ва ўзросце 3 гадоў.

Пра раннія гады жыцця Амундсена вядома няшмат. Дзяцінства яго прайшло ў лясах, якія атачалі бацькоўскую сядзібу, у кампаніі братоў і суседскіх дзяцей (даходзіла да 40 чалавек), у якой Руаль быў самым малодшым. Браты Амундсены ахвотна ўдзельнічалі ў бойках; Руаля ў той час апісвалі як «напышлівага хлопчыка», якога лёгка было раззлаваць. Адным з яго таварышаў па гульнях быў будучы даследчык Антарктыкі Карстэн Борхгрэвінк.

Амундсенаў з ранняга ўзросту прывучалі да спорту: у двары сядзібы былі збудаваныя гімнастычныя брусы, усе чацвёра сталі нядрэннымі гімнастамі. На лыжы Руаля паставілі, як толькі ён навучыўся хадзіць. У школе Амундсен быў стабільна горшым вучнем, але вылучаўся ўпартасцю і абвостраным пачуццём справядлівасці. Дырэктар школы нават адмовіў яму ў здачы выпускнога іспыту з-за боязі зганьбіць установу непаспяховым вучнем. Амундсену прыйшлося запісвацца на выпускныя экзамены асобна, экстэрнам, і ў ліпені 1890 года ён атрымаў атэстат сталасці.

Руаль Амундсен у аўтабіяграфіі разглядаў два фактары, якія садзейнічалі станаўленню яго асобы. У 1886 годзе памёр бацька Енс Амундсен. Маці — Густава Салквіст — хацела, каб малодшы сын увайшоў у склад інтэлектуальнай эліты краіны, для чаго перавезла сям’ю ў сталічную Крысціянію, сямейны дом размяшчаўся паблізу каралеўскага палаца. Па патрабаванні маці Руаль паступіў вучыцца на медыцынскі факультэт універсітэта. Калі Амундсену быў 21 год, яго маці памерла (9 верасня 1893 года), і Руаль кінуў універсітэт. Характэрна, што ўласна медыцыну ён так і не вывучаў і толькі з цяжкасцю скончыў падрыхтоўчае аддзяленне. Амундсен пісаў у аўтабіяграфіі: «З вялікай палёгкай пакінуў я… універсітэт, каб цалкам прысвяціць сябе ажыццяўленню мары майго жыцця».

Іншым фактарам стала знаёмства з гісторыяй заваявання Паўночна-Заходняга праходу і лёсам капітана Джона Франкліна. У аўтабіяграфіі і кнізе «Паўночна-Заходні праход» Амундсен прыводзіў супярэчлівыя дадзеныя аб узросце, калі лёс Франкліна захапіў яго ўяўленне, — у 8 ці ў 15 гадоў.

Дзіўна, што з усяго аповяду больш за ўсё прыкоўвала маю ўвагу менавіта апісанне нястач, выпрабаваных Франклінам і яго спадарожнікамі. У мне загарэлася дзіўнае імкненне зведаць калі-небудзь такія ж пакуты. Я таксама хацеў пацярпець за сваю справу, — не ў гарачай пустыні па шляху ў Іерусалім, а на ледзяной Поўначы, на шляху да шырокага спазнання дагэтуль невядомай вялікай пустыні.

Пачынаючы з 15—16-гадовага ўзросту Амундсен увёў для сябе спартанскі рэжым жыцця: строгая дыета, фізічныя практыкаванні, сон на адкрытым паветры нават зімой, рэгулярныя лыжныя паходы ў перыяд з лістапада па красавік. Паводле ўласных слоў, Амундсен ніколі не любіў футбол, але рэгулярна гуляў у гэтую гульню, «каб трэніраваць сваё цела і прывучыць яго да вынослівасці». У 1892 годзе Амундсен прайшоў медычную камісію, у заключэнні якой было напісана: «Рост — 180 см, аб’ём грудной клеткі на выдыху — 87 см, на ўдыху — 98 см». Хтосьці з тых, хто бачылі Амундсена ў той перыяд, назваў яго «апошнім вікінгам». Пасля перасячэння пласкагор’я Хардангервіда (пад кіраўніцтвам лыжніка Л. Урда) Амундсен наняўся на зверабойнае судна «Моргенен», каб на практыцы падрыхтавацца да атрымання штурманскага звання. Пасля вяртання ў 1894 годзе з першага падарожжа Амундсен звярнуўся ў Міністэрства ўнутраных спраў з дакладной запіскай, у якой разглядалася пытанне аб зацікаўленасці Нарвегіі ў атрыманні правоў на архіпелаг Шпіцберген. Паводле Р. Хантфарда, у 1894 годзе Амундсен пісаў у Лондан, просячы, каб яго ўключылі ў склад экспедыцыі Джэксана — Хармсварта, але атрымаў адмову.

Пасля смерці маці Амундсен здымаў кватэру ў Крысціяніі. З самага нараджэння пра яго клапацілася шведка Элізабет Густаўсан, якая служыла яго бацькам з 1865 года. Амундсен, паводле ўласных слоў, ставіўся да яе як да маці. Для падарожніка, які ніколі не меў сям’і, Бэці (такая была яе сямейнае мянушка) была захавальніцай дамашняга ачагу.

Істотную ролю ў вызначэнні жыццёвых планаў Амундсена адыграла знаёмства з вядомым нарвежскім палярным даследчыкам Эйвінам Аструпам. Упершыню Амундсен пабываў на яго лекцыі 25 лютага 1893 года, калі яшчэ фармальна лічыўся студэнтам універсітэта. 24 чэрвеня 1893 года Амундсен быў у натоўпе, які праводзіў «Фрам» Нансена: адпраўлялася нацыянальная нарвежская экспедыцыя да Паўночнага полюса. Характэрна, што ў яго цікавасці да палярных даследаванняў не было ніякіх слядоў хлапечых мараў: прыняўшы рашэнне, Амундсен адразу стаў ператвараць яго ў жыццё, рыхтуючы сябе да кар’еры арктычнага падарожніка.

Вясной 1895 года Амундсен паспяхова здаў экзамен на штурмана і прыняў удзел у яшчэ адным прамысловым плаванні. Са студзеня 1896 года Руаль і яго брат Леон, імітуючы арктычны паход, вырашылі перасекчы Хардангерскае пласкагор’е з усходу на захад, але заблукалі і хадзілі па колу. На чацвёрты дзень скончыліся запасы правізіі. У «Аўтабіяграфіі» гэты эпізод апісаны як самае небяспечнае здарэнне, з якім ён сутыкаўся ў жыцці: на начоўцы Руаля занесла снегам, а ад стомы звяло сутаргай мышцы. Брат Леон здолеў адкапаць яго і выцягнуць на паветра.

Першая экспедыцыя

«Бельжыка», якая ўмёрзла ў лёд. Фота Фрэдэрыка Кука, 1898 год.

7 жніўня 1896 года Амундсен наняўся матросам у бельгійскую антарктычную экспедыцыю на судне «Бельжыка» (Belgica) пад камандаваннем Адрыена дэ Жэрлаша, асабовы склад якой быў інтэрнацыянальным. Гэта была адзіная экспедыцыя, у якой Амундсен удзельнічаў у якасці падначаленага. Мэтай паходу было дасягненне Паўднёвага магнітнага полюса, у максімальным набліжэнні да яго трэба было высадзіць чацвярых зімоўшчыкаў з магнітаметрычным абсталяваннем, пасля чаго судна забеспячэння павінна было адбыць у Рыа-дэ-Жанейра і забраць берагавую каманду наступным антарктычным летам. Узімку 1896—1897 гадоў будучы палярнік пераехаў у Антверпен для вывучэння французскай мовы і праходжання курсу навігацыі. Тут у яго завязаўся раман з кватэрнай гаспадыняй, якая 24 сакавіка 1897 года скончыла жыццё самагубствам, пасля чаго Амундсену прыйшлося паспешліва пакінуць горад.

Амундсен быў павышаны ў званні да штурмана і размешчаны ў афіцэрскім адсеку ў сувязі з тым, што ў экспедыцыі заставаліся вакантныя месцы. У аўтабіяграфіі Амундсен ні разу не называў Адрыена дэ Жэрлаша па імені, згадваючы толькі старэйшага калегу — суднавага лекара Фрэдэрыка Кука. Адплыўшы 16 жніўня 1897 года, «Бельжыка» прыбыла ў Антарктыду 30 студзеня 1898 года. У першы ж дзень высадкі Амундсен здзейсніў лыжны паход па ўзбярэжжы вострава Ту Хэмак, на думку У. С. Каракіна, — упершыню ў гісторыі антарктычных даследаванняў. 8 сакавіка судна, прасоўваючыся на поўдзень, было спынена льдамі, мелася быць незапланаваная зімоўка. Дрэйф працягваўся 13 месяцаў і праходзіў у раёнах мора Белінсгаўзена, якія да таго не наведваліся людзьмі з-за вельмі цяжкай лядовай абстаноўкі. Глыбіні ў гэтых месцах перавышалі 1500 м, так што лот не дасягнуў дна. Судовая каманда не павінна была зімаваць у Антарктыцы, таму на борце было толькі чатыры камплекты палярнага адзення, прызначанага для зімовачнай партыі. Амундсен прапанаваў пашыць цёплую вопратку з шарсцяных коўдраў чырвонага колеру, якія былі ў лішку на борце. Работы былі пачаты неадкладна.

Амундсен у палярнай экіпіроўцы, на нагах у яго снегаступы. Пастановачная фатаграфія 1899 года.

Цынга стала галоўнай праблемай экіпажа з надыходам палярнай ночы. Амундсен і Кук разгарнулі паляванне на цюленяў і пінгвінаў і не абмяжоўвалі сябе ў ежы, пры ўзважванні ў маі Амундсен паставіў рэкорд — 87,5 кг. Разам з Кукам яны таксама эксперыментавалі з палярным рыштункам, на практыцы праверыўшы ўласцівасці спальных мяшкоў канструкцыі Піры, Аструпа і Нансена. Кук быў для Амундсена адначасова настаўнікам і сувучнем, аднак астатнія члены каманды ставіліся да гэтых эксперыментаў без усякага энтузіязму. 5 чэрвеня 1898 года памёр ад цынгі і ўскладненняў на сэрцы магнітолаг Э. Данко; неўзабаве матрос-нарвежац Толефсен звар’яцеў і паспрабаваў пешшу сысці ў Нарвегію. Зрэшты, становішча на борце не было зусім беспрасветным: старэйшы памочнік Лекуан правёў «Вялікі конкурс жаночай прыгажосці» і выдаваў непрыстойны рукапісны часопіс. Ён жа ў сваім дзённіку прымеціў у 26-гадовага Амундсена відавочную схільнасць да аскетызму і нават манаства.

Ва ўмовах разлажэння і дэмаралізацыі каманды ўспыхнуў канфлікт паміж Жэрлашам і Амундсенам. Жэрлаш катэгарычна адпрэчваў усе рэкамендацыі нарвежца і да чэрвеня ўжо не ўставаў. Аднак існавала пагадненне Жэрлаша з Геаграфічным таварыствам Бельгіі, паводле якога экспедыцыя, нягледзячы на ўсе абставіны, павінна заставацца пад кіраўніцтвам любога афіцэра-бельгійца. У выніку Амундсен, які стаў да таго часу старэйшым памочнікам камандзіра, рашуча заявіў Жэрлашу, што «ніякай бельгійскай экспедыцыі для яго больш не існуе». Аднак ён абмовіўся, што цяпер разглядае «Бельжыку» не як месца службы, а як самае звычайнае судна, таму яго абавязкам з’яўляецца вывесці яе з ільдоў. У аўтабіяграфіі, апублікаванай праз чвэрць стагоддзя, Амундсен коратка пісаў, што кіраўніцтва экспедыцыяй перайшло да яго. Толькі 14 сакавіка 1899 года «Бельжыка» выйшла з зоны пакавых ільдоў, вярнуўшыся ў Антверпен 5 лістапада таго ж года.

Пра дату вяртання Амундсена на радзіму існуюць супярэчлівыя звесткі. Ён сышоў на бераг у Рыа-дэ-Жанейра і далей дабіраўся самастойна. Леон Амундсен спадзяваўся, што шлях брата пройдзе праз Каньяк, дзе ён да таго часу пасяліўся, аднак Руаль адбыў у Брусель, дзе прыняў першую са сваіх узнагарод — кавалерскі крыж ордэна Леапольда. Ён адмовіўся што-небудзь пісаць і публікаваць аб экспедыцыі Жэрлаша, хоць і прызнаваўся, што гэта прадпрыемства адыграла адметную ролю ў яго жыцці:

У час гэтага падарожжа ў мяне з’явіўся план. Мне хацелася звязаць мару дзіцячых гадоў пра Паўночна-Заходні праход са значна больш важнай для навукі мэтай: усталяваць цяперашняе месцазнаходжанне Паўночнага магнітнага полюса.

На думку Р. Хантфарда, найважнейшым урокам, вынесеным Амундсенам з экспедыцыі дэ Жэрлаша, стала тое, што з тых часоў ён маскіраваў уласныя планы пад навуковыя даследаванні. Такім чынам, дзіцячыя мары аб пакарэнні Паўночна-Заходняга праходу Амундсен прыкрываў ідэяй дасягнення Паўночнага магнітнага полюса.

Паўночна-Заходні марскі шлях

Карта арктычных экспедыцый Амундсена.

Падрыхтоўка

Вярнуўшыся з Бельгіі, Амундсен адбыў на ваенныя зборы, пасля якіх у верасні 1899 года браты Леон і Руаль на роварах праехалі з Крысціяніі ў Каньяк. З Францыі Руаль на тым жа транспарце праз Мадрыд дабраўся да Картахены. Адтуль ён пайшоў на барку «Оскар», які належаў яго сям’і, у Пенсаколу. Амундсен вярнуўся ў Еўропу ў красавіку 1900 года, прычым падчас знаходжання ў Вялікабрытаніі сабраў сабе вычарпальную бібліятэчку прац, прысвечаных заваяванню Паўночна-Заходняга праходу. Паводле вынікаў плавання быў уганараваны дыпломам капітана гандлёвага флоту. У верасні 1900 года Амундсен прыбыў у Германскую марскую геафізічную абсерваторыю ў Гамбургу, дзе яго цёпла прыняў дырэктар Георг фон Наймаер. Амундсен працаваў над авалоданнем неабходнымі звесткамі ледзь не фанатычна. Пазней ён успамінаў, што з 40 дзён, праведзеных у Гамбургу, 250 гадзін прысвяціў геафізіцы, што складала больш за 6 гадзін заняткаў у суткі. У Наймаера Амундсен быў прадстаўлены Хенрыку Мону, які на Каляды 1900 года пазнаёміў яго з Фрыцьёфам Нансенам — найвыдатнейшым з нарвежскіх палярнікаў таго часу. Адносіны паміж Нансенам і Амундсенам апісваліся рознымі біёграфамі па-рознаму. Так, Хантфард сцвярджаў, што ў «іх не было ні лёгкасці, ні сардэчнасці», аднак Т. Буман-Ларсен пісаў, што «няма падстаў лічыць, што ў Люсакеры Амундсена прымалі з меншым захапленнем, чым у Гамбургу». Паводле ўспамінаў Ліў Нансен-Хеер — старэйшай дачкі палярніка, у таварыстве Нансена Амундсен заўсёды выглядаў збянтэжаным і няўпэўненым.

«Ёа»

Асноўны артыкул: Ёа, яхта

«Ёа» пад ветразямі.

У студзені 1901 года Амундсен купіў ужываную 47-тонную зверабойную яхту «Ёа» — сваю «аднагодку» (пабудавана ў 1872 годзе). Пазычыўшы ў брата Густава 10 000 крон, Руаль пераабсталяваў яхту (быў пастаўлены газавы рухавік у 13 к. с. і механізаваныя парусныя лябёдкі). У красавіку ён адправіўся ў паўгадавое плаванне ў Баранцава мора, як для выпрабавання судна, так і для правядзення акіянаграфічных работ пад кіраўніцтвам Нансена. Адначасна ўдалося здабыць двух кітоў і некалькіх маржоў, што прынесла прыбытак у 8 000 крон. Характэрна, што камандаваў плаваннем былы ўладальнік яхты — Ханс Крысціян Ёханесен. Позняй восенню 1901 года Амундсен зрабіў даклад у Геаграфічным таварыстве Нарвегіі.

1902 год прайшоў для Амундсена напружана, паколькі не ўдавалася здабыць дастаткова сродкаў на правядзенне экспедыцыі, а першапачаткова закладзены бюджэт у 50 000 крон апынуўся недастатковым. У канцы года Амундсен упершыню пабываў у Лондане — у Каралеўскім геаграфічным таварыстве, аднак выступленне было няўдалым — Амундсен кепска валодаў англійскай мовай. Да пачатку 1903 года фінансавы дэфіцыт Амундсена дасягнуў 70 000 крон. Праблема безграшоўя пераследвала палярніка ўсё жыццё. Істотную дапамогу пры падрыхтоўцы гэтай і наступных экспедыцый Амундсену аказаў Фрыц Цапфе — аптэкар з горада Тромсё, які таксама з’яўляўся карэспандэнтам крысціянійскай газеты «Моргенбладэт».

Да апошняй хвіліны адпраўленне экспедыцыі было пад пагрозай: агульная сума выдаткаў склала 150 000 крон, не лічачы кошту судна і натуральных ахвяраванняў фабрыкантаў кансерваў, пры гэтым 14 тысяч крон было ўзята ў доўг пад даручальніцтва братоў Густава і Леона літаральна за некалькі дзён да адплыцця. Амундсен у аўтабіяграфіі, апублікаванай праз 22 гады, апісваў пачатак экспедыцыі як ледзь не крымінальнае прадпрыемства: ратуючыся ад крэдытораў, каманда «Ёа» адправілася ў шлях глыбокай ноччу пад праліўным дажджом. Тур Буман-Ларсен, маючы асабістыя лісты і дзённікі палярнікаў, якія сталі даступнымі толькі ў 1990-я гады, пісаў, што гэта не адпавядала рэчаіснасці: пры адплыцці ноччу 17 чэрвеня 1903 года на борце «Ёа» знаходзіліся ўсе чацвёра братоў Амундсенаў, а спіс фундатараў адкрывалі кароль Швецыі і Нарвегіі Оскар II і Фрыцьёф Нансен. За два дні да адплыцця Руаль Амундсен перадаў даверанасць на вядзенне ўсіх сваіх спраў брату Леону.

Заваяванне Паўночна-Заходняга праходу

Экіпаж «Ёа» святкуе Каляды 1903 года на зімоўцы. Злева направа: Х. Хансен, Р. Амундсен, Ліндстром (у башлыку), Вік, Лунд. На заднім плане Рыствет. Фота Г. Хансена.

Амундсен прайшоў праз Паўночную Атлантыку, Бафінаў заліў, пралівы Ланкастэр, Бараў, Піл, Франкліна, Джэймса Роса і 9 верасня спыніўся на зімоўку ля паўднёва-ўсходняга берага вострава Кінг-Уільям, якая, як аказалася, доўжылася два гады. Гавань атрымала назву Ёа-Хейвен. Эскімосы мясцовага племя нетсілік з’явіліся 29 кастрычніка, адносіны з імі складваліся цалкам удала. Аднак падчас зімоўкі аказалася, што падбор маленькага экіпажа — усяго 7 чалавек — быў памылковым, у выніку ўжо з лістапада ўзнікла супрацьстаянне паміж Начальнікам (як называлі Амундсена ў дзённікавых запісах усе члены экспедыцыі) і матарыстам Педэрам Рыстветам. Кок Адольф Хенрык Ліндстром пакутаваў ад алкагалізму, з часам Амундсен сапсаваў адносіны і з іншымі членамі каманды.

1 сакавіка 1904 года Амундсен, Хансен і Рыствет, экіпіраваныя па-эскімоску, адправіліся ў санкавы паход да Паўночнага магнітнага полюса, у той дзень стаяў мароз у −53 °С. Увечары таго ж дня тэмпература апусцілася да −57 °С. У выніку ўжо раніцай 5 сакавіка каманда вярнулася на «Ёа», прычым пры вяртанні сабакі за 4 гадзіны пераадолелі 10 міль, на якія па шляху на полюс спатрэбілася выдаткаваць 2½ дні. Зрэшты, ужо 16 сакавіка Амундсен і Хансен выступілі ў другі раз, 24 красавіка яны дасягнулі пазіцыі Паўночнага магнітнага полюса, вызначанай Джэймсам Кларкам Росам у 1831 годзе. Паколькі полюс змяніў становішча, Амундсен вярнуўся на карабель, правёўшы ў паходзе сем тыдняў.

Пасля гэтага, мяркуючы па дзённіках членаў экспедыцыі, Амундсен астудзеў да магнітных даследаванняў і пераключыўся на этнаграфію эскімосаў, як аказалася ў далейшым, яго адкрыцці ў гэтай галіне спрыялі поспеху яго экспедыцый. У пачатку 1905 года ён выявіў у эскімосаў сіфіліс і забараніў камандзе мець зносіны з мясцовымі жанчынамі. У лютым адносіны з эскімосамі сапсаваліся: не маючы паняцця аб прыватнай уласнасці, мясцовыя жыхары запазычылі харчовыя запасы з трумаў «Ёа», пасля чаго Начальнік падарваў ледзяное іглу з дапамогай дынаміту і наогул стаў ставіцца да абарыгенаў вельмі ваяўніча.

13 жніўня 1905 года карабель працягнуў плаванне і ўжо 26 жніўня апынуўся ў заліве Мак-Кензі на востраве Хершэл — месцы зімоўкі кітабояў. На здзіўленне Амундсена, усе яны былі ў курсе яго экспедыцыі: брат Леон пры падтрымцы Нансена правёў у ЗША вялікую рэкламную кампанію. Амундсен для замацавання адносін падзяліўся з зімоўшчыкамі мучнымі прадуктамі, якіх на «Ёа» было ў лішку. Нягледзячы на тое, што канадскае ўзбярэжжа і паўночныя берагі Аляскі ў жніўні — верасні 1905 былі свабодныя ад лёду, Амундсен вырашыў застацца на трэцюю зімоўку. Яго спадарожнікі здзіўляліся наконт прычын такога рашэння: Амундсен тлумачыў зімоўку менавіта цяжкім станам ільдоў. Т. Буман-Ларсен меркаваў, што галоўнай прычынай было тое, што Начальнік лічыў двухгадовае падарожжа занадта кароткім, бо эпахальныя экспедыцыі Нансена і Свердрупа доўжыліся 3 і 4 гады, адпаведна.

Паколькі «Ёа» была пазбаўленая прамой сувязі са знешнім светам, Амундсен 24 кастрычніка 1905 года на нартах з 12 сабакамі і эскімоскай сямейнай парай у якасці асістэнтаў выступіў у 700-кіламетровы шлях да бліжэйшага тэлеграфа ў Ігл-Сіці на Алясцы. Аднак апарат не працаваў, і толькі 5 снежня, пераадолеўшы 1300 км, палярнік прыбыў у Форт-Эгберт — золатапрамысловы горад на Юкане. Лепшы дзённы пераход быў роўны 65 км за 10 газдін. Першая тэлеграма была пасланая брату Леону, 9 снежня атрымалася звязацца з Нансенам. За час адсутнасці Амундсена рэзка змянілася палітычная сітуацыя — Нарвегія стала незалежнай краінай. Амундсен апавясціў аб сваім поспеху новага караля Хокана VII, як яму параіў Нансен.

Экіпаж «Ёа» ў порце Ном пасля пераадолення Паўночна-Заходняга праходу. У першым шэрагу злева направа: Амундсен, Педэр Рыствет, Адольф Ліндстром, Хельмер Хансен. У верхнім шэрагу Годфрыд Хансен і Антон Лунд. Густаў Вік да таго часу ўжо памёр.

3 лютага 1906 года Амундсен рушыў у зваротны шлях на востраў Хершэл і прыбыў на «Ёа» 12 сакавіка, пераадолеўшы 1300 км за 30 паходных дзён. Неўзабаве пачалося пацяпленне: ужо 22 сакавіка тэмпература паднялася вышэй за нуль, захварэў самы малодшы член каманды — Густаў Вік. Лячэннем яго займаўся Амундсен, спачатку было паляпшэнне, але 30 сакавіка хвароба абвастрылася. Да лекара, які былі ў кітабояў, звярнуліся занадта позна, і 31 сакавіка Вік памёр.

Толькі 1 ліпеня 1906 года «Ёа» змагла зняцца з месца, мыс Бараў пераадолелі 30 жніўня ў моцны шторм. На гэтым заваяванне Паўночна-Заходняга праходу было завершана. 19 кастрычніка «Ёа» прыбыла ў Сан-Францыска, дзе сціснуты ў сродках Амундсен прадаў яхту нарвежскаму зямляцтву для публічнага агляду. 18 лістапада каманда прыбыла ў Крысціянію.

Экспедыцыя цяжка далася Амундсену. У «Аўтабіяграфіі» ён пісаў:

…Па вяртанні ўсе вызначалі мой узрост паміж 59 і 75 гадамі, хоць мне было толькі 33.

Пасля экспедыцыі

«Ёа» ў Музеі Фрама ў Осла. Фота 2009 года. З 2012 года над шхунай пабудаваны ахоўны шацёр.

Паводле слоў Р. Хантфарда, Фрыцьёф Нансен, стаўшы нарвежскім пасланнікам у Вялікабрытаніі, «быў піянерам выкарыстання не звязаных з палітыкай знакамітасцей у мэтах палітычнай прапаганды». Слава заваёўніка Паўночна-Заходняга праходу павінна была выкарыстоўвацца для павышэння аўтарытэту Нарвегіі ў свеце, Нансен пастаянна прыспешваў Амундсена з вяртаннем з ЗША. Аднак Амундсен адбыў прама ў Крысціянію, дзе прэм’ер-міністр К. Мікельсен 20 лістапада 1906 года ўручыў яму Вялікі крыж ордэна св. Олафа — кароль знаходзіўся ў Лондане; у той дзень у школьнікаў адмянілі заняткі. Даклад Амундсена ў Лондане на пасяджэнні Каралеўскага геаграфічнага таварыства быў намечаны на 11 лютага 1907 года, але вынікі яго былі больш чым сціплымі, а візіт палярніка ў Брытанію наогул не афішаваўся. Для сучаснікаў стала свайго роду загадкай прахалоднае стаўленне брытанцаў да нарвежскага героя, пра што гаварылася ў абураным лісце Нарвежскага генеральнага консульства Амундсену. Насупраць, лекцыйнае турнэ Амундсена па розных краінах Еўропы праходзіла надзвычай паспяхова. Усё лета заняла падрыхтоўка кнігі аб экспедыцыі, выпушчанай у Нарвегіі накладам 10 000 асобнікаў. 20 красавіка 1907 года была апублікавана афіцыйная пастанова стортынга, у якой бюджэт экспедыцыі на «Ёа» быў ацэнены ў 160 000 крон, прычым гэтая сума была прызнана «нязначнай для шчаснага пераадолення Паўночна-Заходняга праходу пад нарвежскім сцягам». Да таго часу доўг Амундсена складаў 80 000 крон (павераным у справах экспедыцыі быў Аляксандр Нансен — малодшы брат Фрыцьёфа). У той жа дзень стортынг асігнаваў 40 000 крон для пакрыцця найбольш тэрміновых даўгоў палярніка, хоць афіцыйна гэта было аформлена як купля навуковых матэрыялаў экспедыцыі нарвежскай дзяржавай.

24 студзеня 1907 года Амундсен быў абраны замежным ганаровым чальцом Рускага геаграфічнага таварыства.

Заваяванне Паўднёвага полюса

Карта антарктычнай экспедыцыі Амундсена.

Асноўны артыкул: Нарвежская антарктычная экспедыцыя, 1910—1912

Перадгісторыя

У аўтабіяграфіі Амундсен пісаў:

Наступнай задачай, якую я задумаў вырашыць, было адкрыццё Паўночнага полюса. Мне вельмі хацелася самому зрабіць спробу, распачатую некалькі гадоў таму назад доктарам Нансенам, а менавіта — прадрэйфаваць з палярнымі плынямі праз Паўночны полюс упоперак Паўночнага Ледавітага акіяна.

На думку Т. Буман-Ларсена, палярная гонка, якая разгарнулася ў Арктыцы і Антарктыцы ў перыяд 1908—1912 гадоў, была змаганнем не краін, а асоб. Амерыканцам Фрэдэрыку Куку і Роберту Піры, якія змагаліся за Паўночны полюс, не патрабавалася навуковага камуфляжу: у ЗША рэкорд — дастатковая падстава для экспедыцыі. Эрнэст Шэклтан (які лічыўся галоўным супернікам Роберта Скота па шляху на Паўднёвы полюс) і Руаль Амундсен вымушаныя былі на першае месца ставіць навуковыя даследаванні. Да таго ж у тагачасным свеце існавала адзінае судна, спецыяльна прызначанае для дрэйфу ў пакавых ільдах, і гэта быў «Фрам», прыярытэтнымі правамі на які валодаў Нансен, які будаваў планы дасягнення Паўднёвага полюса.

Мяркуючы па перапісцы, упершыню Амундсен загаварыў пра свае паўночнапалярныя планы з Нансенам у лютым 1907 года, калі абодва яны былі ў Лондане. Сітуацыя да таго падштурхвала: у 1906 годзе Піры змог дасягнуць толькі 87° пн. ш., Амундсену марш-кідок на санях па пакавых ільдах ад мацерыковай базы здаваўся бесперспектыўным. У тэарэтычным плане праект дасягнення Паўночнага полюса Амундсенам цалкам абапіраўся на разлікі Нансена. Паколькі галінка транспалярнай плыні, якая пачынаецца ад Новасібірскіх астравоў, не дасягала Паўночнага полюса, трэба было адпраўляцца ад мыса Бараў; дрэйф у гэтым выпадку павінен быў заняць паводле разлікаў ад 4 да 5 гадоў. Нансен, аднак, прамога адказу не даў. Праз тры месяцы Амундсен накіраваў яму паважны, але настойлівы па тоне ліст, у якім нагадваў пра лютаўскую размову і прасіў даць адказ не пазней восені. Чуткі аб новых планах Амундсена пратачыліся ў прэсу ў канцы жніўня, а 3 верасня 1907 года Амундсен даў газеце «Афтэнпостэн» сенсацыйнае інтэрв’ю, у якім заявіў, што разглядае планы выкарыстання ў саннай запрэжцы белых мядзведзяў, чым яшчэ больш падагрэў ажыятаж.

У лісце сэру Клементу Маркэму — былому прэзідэнту Каралеўскага геаграфічнага таварыства і свайму сябру — Нансен апісваў далейшае:

У 1907 годзе я зноў пачаў было займацца сваёй падрыхтоўкай. Як раз у гэты самы час з’явіўся Амундсен і распавёў мне пра свой план — прайсці на малым судне Берынгавы праліў да абзы льдоў, высадзіцца на лёд і прарабіць разам з ім дрэйф праз Паўночны Ледавіты акіян. Дрэйфаваць на судне ён баяўся. Я наўпрост сказаў яму, што ўхваліць яго план не магу… Калі б ён вырашыўся на такую экспедыцыю, для гэтага ёсць адна магчымасць — праводзіць яе на «Фраме», які пабудаваны адмыслова для плавання ў ільдах. Але тады паўстануць цяжкасці, таму што я сам збіраюся скарыстацца «Фрамам» для сваёй экспедыцыі да Паўднёвага полюса. Тады ён спытаў, ці не пагаджуся я ўзяць яго з сабой перш у маю экспедыцыю, з тым каб пасля ён мог атрымаць «Фрам» для свайго дрэйфу ў Ледавітым моры.

Амундсен прыйшоў да Нансена ў канцы верасня або ў пачатку кастрычніка 1907 года, у момант, калі вялікі палярнік і навуковец перажываў востры маральны крызіс: пасля моцных непаразуменняў з жонкай Нансен зноў аднаўляў іх адносіны. Сведкай гутаркі бацькоў стала старэйшая дачка Нансена — Ліў (тады ёй было 14 гадоў), якая ў сваіх мемуарах 1955 года пісала, што Ева Нансен вымавіла адзіную фразу: «Я ведаю, чым усё гэта скончыцца». Пасля гэтага Нансен спусціўся ў гасціную да Амундсена, які яго чакаў, і сказаў коратка: «Вы атрымаеце „Фрам“».

Падрыхтоўка

Судна з’яўлялася дзяржаўнай уласнасцю. Амундсен звярнуўся да ўрада за субсідыяй, неабходнай для рэканструкцыі судна, якое вытрымала дзве арктычныя экспедыцыі. Гэтая субсідыя, якая дасягала 75 000 крон, была атрымана згодна з пастановай стортынга 9 лютага 1909 года. Восенню 1907 года Амундсен адправіўся ў турнэ па ЗША для збору сродкаў. Яно пачалося 20 кастрычніка выступленнем у Карнегі-Хол, якое прайшло няўдала — сабралася толькі 300 чалавек, у асноўным нарвежцаў, у зале, якая змяшчае больш за 2000 гледачоў. Тым не менш, да свята Нараджэння Хрыстовага Амундсену ўдалося выручыць 1 000 долараў чыстага прыбытку, пра што ён паведамляў брату Леону. Таксама адной з мэтаў паездкі ў ЗША была сустрэча са старым сябрам — доктарам Кукам, аднак 7 лістапада Амундсен атрымаў ад яго ліст, напісаны ў надзвычай абцякальных выразах: Кук адпраўляўся ў паход на Паўночны полюс, але не жадаў паведамляць пра гэта калегу і сябру. У ЗША Руаль Амундсен атрымаў весткі аб смерці Евы Нансен, і, хоць яе крэмацыя была закрытай для ўсіх, Леон Амундсен перадаў вянок. Турнэ па ЗША скончылася ў маі 1908 года, але мэтаў не апраўдала — грошай адчайна не хапала, удалося толькі пагасіць даўгі па экспедыцыі на «Ёа». Тым не менш, Амундсен, вярнуўшыся з Амерыкі, купіў сабе дом у 15 км на паўднёвы ўсход ад Крысціяніі на беразе Бунефіёрда ў Сварцкуге; катэдж атрымаў імя «Ураніенборг».

Улетку 1908 года Амундсен на працягу двух месяцаў па рэкамендацыі Нансена прайшоў курс акіянаграфіі ў Б. Хеланд-Хансена ў Бергене. 10 лістапада Амундсен абвясціў свой план на пасяджэнні Геаграфічнага таварыства Нарвегіі ў прысутнасці Нансена і дыпламатычнага корпуса. На наступны дзень — 11 лістапада 1908 года — кароль Хокан VII і каралева Мод ахвяравалі будучай экспедыцыі 30 000 крон. Да Амундсена сталі сцякацца заяўкі ад ахвотных удзельнічаць у экспедыцыі, 24 лістапада прыйшоў ліст з Шыена ад Ялмара Ёхансена, хадайніцтва неадкладна было задаволена. 25 студзеня 1909 года Амундсен зрабіў даклад на пасяджэнні Каралеўскага геаграфічнага таварыства ў Лондане і быў сустрэты захоплена. Тагачасны сакратар грамадства — Скот Келці — адначасова асвятляў у лонданскай «Таймс» навіны палярных даследаванняў. Перад пасяджэннем Амундсен быў ганараваны аўдыенцыі караля Эдуарда VII.

Змена планаў

Амундсен у сваім працоўным кабінеце ў сядзібе «Ураніенборг». 7 сакавіка 1910 года.

Улетку 1909 года ў Лондан вярнуўся Эрнэст Шэклтан, які не дайшоў у пачатку таго ж года да Паўднёвага полюса 180 км. 1 верасня 1909 года стары сябар і паплечнік Амундсена Фрэдэрык Кук афіцыйна абвясціў аб дасягненні Паўночнага полюса 21 красавіка 1908 года. 7 верасня таго ж года аб дасягненні Паўночнага полюса абвясціў і Роберт Піры: паводле яго заявы, гэта адбылося 6 красавіка 1909 года. У прэсе ўпарта мусіраваліся чуткі, што наступнай мэтай Піры (як і Кука) будзе Паўднёвы полюс, аналагічныя экспедыцыі рыхтавалі: у Францыі — Жан-Батыст Шарко, у Германіі — Вільгельм Фільхнер, у Японіі — Сірасэ Нобу. Рыхтаваліся экспедыцыі ў Бельгіі і Аўстраліі (Дуглас Моўсан). Ніхто з іх, уключаючы Роберта Скота, не называў канкрэтных дат пачатку экспедыцыі.

У сітуацыі, якая склалася, Амундсен прыняў імгненнае рашэнне: яго мэтай з гэтага часу стаў супрацьлеглы полюс. Раніцай 8 верасня ён адбыў у Капенгаген, дзе тады знаходзіўся доктар Кук. Адначасова з ім у сталіцы Даніі апынуўся і Ота Свердруп, які публічна заявіў, што «Піры дарэмна 26 гадоў шукаў Паўночны полюс». Імаверна, у выніку размовы з Фрэдэрыкам Кукам, 9 верасня Амундсен зрабіў заказ кампаніі «Каралеўскі грэнландскі гандаль» на набыццё 50 ездавых грэнландскіх лаек, 14 поўных камплектаў эскімоскага футравага адзення, палярнага абутку, матэрыялаў для яго рамонту, неапрацаваных аленевых шкур і т. п. Першапачаткова меркавалася ўсё гэта закупіць на Алясцы. Тым самым становіцца зразумела, што па меншай меры 9 верасня 1909 года Амундсен адважыўся на штурм Паўднёвага полюса.

13 верасня пра свае планы дасягнення Паўднёвага полюса заявіў Роберт Скот, чыя экспедыцыя мела палітычную мэту: «дасягненне Паўднёвага полюса, з тым, каб гонар гэтага здзяйснення даставіць Брытанскай імперыі». У кастрычніку ў Крысціянію прыбыў Эрнэст Шэклтан, на ўшаноўванні якога выступіў і Амундсен — з той пары іх звязвалі сяброўскія адносіны. У лістападзе Амундсен адправіўся ў ЗША заказваць правіянт для экспедыцыі; у Амерыцы поўным ходам ішлі судовыя разгляды паміж Піры і Кукам. Да таго часу аб змене планаў Руаля Амундсена было вядома ўсяго траім людзям, якія далі падпіску пра неразгалошванне: Леону Амундсену, Б’ёрну Хеланд-Хансену і камандзіру «Фрама» Торвальду Нільсену. У пачатку 1910 года пра ўсё даведаўся і Фрыц Цапфе, які збіраўся ўдзельнічаць у паходзе, але потым ад яго адмовіўся.

Усю першую палову 1910 года Амундсен вёў адасоблены лад жыцця, наогул не паказваючыся на публіцы. Неабходныя работы па экспедыцыі вяліся наўпрост на яго віле «Ураніенборг» у Сварцкуге. З Грэнландыі даставілі 90 сабак і 10 сук мясцовай пароды лаек; першапачаткова Амундсен хацеў узяць двух каюраў-эскімосаў, якія выдатна зарэкамендавалі сябе ў экспедыцыях Піры, але потым прыйшоў да высновы, што ў Антарктыдзе яны будуць такімі ж пачаткоўцамі, як і нарвежцы. На Вялікдзень у Нарвегію прыехаў Роберт Скот, каб выпрабаваць маторныя сані для экспедыцыі «Тэра Нова» і сустрэцца з Нансенам і Амундсенам — вядучымі палярнікамі свету, пракансультавацца з імі і абмяняцца інфармацыяй: Скот разлічваў, што яго экспедыцыя ў Антарктыдзе і арктычная каманда Амундсена будуць дзейнічаць па адзінаму навукова-даследчаму плану. Амундсен не адказаў на лісты і тэлеграмы Скота, а таксама на яго тэлефанаванні. Пасля ён пісаў:

Я ведаў, што паспею паведаміць капітану Скоту пра свой пашыраны план ва ўсякім выпадку да таго, як ён пакіне цывілізаваны свет, некалькі месяцаў раней ці пазней тут вялікай ролі не гралі. Планы і рыштунак Скота настолькі адрозніваліся ад маіх, што я лічыў тэлеграму, якую паслаў яму пазней, паведамляючы аб нашым адплыцці ў Антарктыку, хутчэй знакам ветлівасці, чым пасланнем, разлічаным на тое, каб ён хоць неяк змяніў сваю праграму. Англійская экспедыцыя ставіла сваёй задачай навуковыя даследаванні. Полюс для яе быў, так бы мовіць, другараднай справай, а ў маім пашыраным плане ён стаяў на першым месцы.

Напярэдадні выхаду ў мора фінансавы дэфіцыт Амундсена дасягнуў 150 000 крон, пры гэтым не было адкуль было ўзяць грошай нават для зваротнага рэйса «Фрама». Спонсар нечакана знайшоўся ў Аргенціне: гэта быў магнат-жывёлавод дон Педра Крыстоферсен, які перасяліўся ў Новы свет у 1871 годзе. Яго брат Крыстафер Крыстоферсен стаў у 1910 годзе нарвежскім паслом у Аргенціне, а да таго займаў пасаду міністра замежных спраў (у 1908—1910 гадах) і быў блізка знаёмы з Нансенам. Дон Педра бязвыплатна забяспечыў «Фрам» газай і неабходнымі харчамі. Тым не менш, Амундсен залез у даўгі і быў вымушаны закласці свой дом за 25 тыс. крон. З Крысціяніі «Фрам» выйшаў 7 чэрвеня 1910 года ў поўнач, яго адплыццё назіраў са свайго кабінета Нансен, які пазней прызнаўся сыну Оду, што гэта быў самы горкі час яго жыцця.

Шлях у Антарктыду

«Фрам» пад ветразямі.

Вядзенне ўсіх сваіх спраў Руаль Амундсен зноў перадаў брату Леону. Яшчэ да выхаду «Фрама» з Крысціяніі Леон Амундсен здзейсніў паездку на Мадэйру, дзе праверыў колькасць і якасць запасаў для пераходу каманды яго брата ў Антарктыду, наступнай зімоўкі і штурму полюса. «Фрам» прыйшоў у Фуншал 6 верасня 1910 года. На некалькі дзён каманда была адпушчаная ў звальненне, усе (уключаючы Л. Амундсена) сабраліся на борце ў палове на пятую вечара 9 верасня. Тады Амундсен усяго за 15 хвілін паведаміў сваёй камандзе аб радыкальнай змене маршруту, прычым каманда весткі аб кароткім марш-кідку да полюса замест шматгадовага дрэйфу прыняла з вялікім энтузіязмам. Леон Амундсен сышоў на бераг, забраўшы тры лісты брата, адрасаваных каралю, Нансену і нарвежскаму народу. Характэрна, што ні стортынг, ні прэм’ер-міністра Амундсен апавяшчаць не стаў, каралю і Нансену пасланні былі дастаўлены 1 кастрычніка. Каралю пасланне ўручаў асабіста Л. Амундсен, ён жа даваў неабходныя тлумачэнні, ліст для Нансена быў перададзены Б. Хеланд-Хансенам. Т. Буман-Ларсен адзначае, што ліст Нансену быў напісаны ва ўмольных танах своеасаблівай арфаграфяй Амундсена, якая ўпершыню з’явілася ў яго лістах і дзённіках з восені 1909 года.

Ліст Руаля Амундсена нарвежскаму народу (з папраўкамі Леона Амундсена) быў перадрукаваны многімі газетамі Нарвегіі 2 кастрычніка. У той жа дзень Леон Амундсен адправіў у Крайстчэрч тэлеграму на англійскай мове за подпісам брата, адрасаваную Роберту Скоту: «Маю гонар паведаміць „Фрам“ накіроўваецца ў Антарктыку. Амундсен». Адрасата яна дасягнула 12 кастрычніка. Навіны былі ўспрынятыя ў Нарвегіі спакойна, пракаментаваць заяву Амундсена папрасілі Карстэна Борхгрэвінка. Палярнік заявіў, што паўночныя алені — лепшая за сабак цяглавая сіла, і пашкадаваў, што ні Амундсен, ні Скот не выкарыстоўваюць іх. Акрамя таго, ён сцвярджаў, што з самага пачатку зразумеў, куды накіроўваўся Амундсен, улічваючы, што ў спісе рыштунку было 100 сабак і разабраны дом з печчу. Аб апошнім пісаў і Ялмар Ёхансен у сваім дзённіку, выказваючы здзіўленне, што нават Нансен не здагадаўся пра сапраўдную мэту пахода, хоць і здзіўляўся наконт мноства сабак.

Палаткі ў «Фрамхейме», прызначаныя для размяшчэння сабак і захоўвання харчоў. На пярэднім плане — склад свежага мяса, абгароджаны снежным плотам.

Высадка каманды Амундсена на ўзбярэжжы Кітовай бухты прайшла 15 студзеня 1911 года, да таго часу колькасць сабак натуральным чынам прырасла да 116 галоў. Перавозка будаўнічых матэрыялаў праходзіла 15—16 студзеня 1911 года (на ёй было занята 80 сабак, якія працавалі ў запрэжцы па 10 праз дзень), пад дах зімовачны дом быў падведзены ўжо 21 студзеня. Наваселле адсвяткавалі 28 студзеня, дом атрымаў імя «Фрамхейм». У гэты дзень было перавезена больш за 900 скрынь з правіянтам з судна на базу. 4 лютага Кітовую бухту наведаў барк «Тэра Нова» — судна забеспячэння Роберта Скота, некаторыя ўдзельнікі экспедыцыі якога наведалі і «Фрам», і берагавую базу Амундсена.

Удзельнік экспедыцыі Скота Эпслі Чэры-Гарард пісаў, што, даведаўшыся навіны аб прыбыцці Амундсена, англійская каманда некалькі гадзін хацела неадкладна плыць у Кітовую бухту і расправіцца з нарвежцамі. Пазней ён перамяніў думку:

…Амундсен быў даследчыкам высокага інтэлекту, па складзе розуму больш нагадваў яўрэя, чым скандынава; досыць успомніць, з якой дальнабачнасцю, кіруючыся адной толькі логікай, ён выбраў месца для зімоўкі. Прызнаюся, у той момант мы ўсе яго недаацэньвалі і не маглі пазбавіцца ад адчування, што ён хоча апярэдзіць нас падманным шляхам.

Калі ў Англіі вестка пра сустрэчу канкуруючых каманд выклікала змешаныя пачуцці ў публікі, то ў Нарвегіі адбыўся імгненны выбух патрыятызму і пачуцця канкурэнцыі; адначасова фонд экспедыцыі стаў хутка папаўняцца ахвяраваннямі. 5 чэрвеня 1911 года Леон Амундсен наведаў Лондан, дзе сустракаўся з імпрэсарыа Фрыцьёфа Нансена — Джэральдам Крысці, а таксама з Эрнэстам Шэклтанам і Дугласам Моўсанам, якія ў будучай інфармацыйнай вайне прынялі бок Руаля Амундсена. Прэзідэнт Каралеўскага геаграфічнага таварыства лорд Керзон падчас сустрэчы з Л. Амундсенам заявіў: «Няхай пераможа наймацнейшы!»

Зімоўка

Каманда Амундсена займаецца падганяннем адзення ў «Фрамхейме» палярнай зімой 1911 года. Амундсен — першы справа, побач з ім Ялмар Ёхансен.

Спіс удзельнікаў паходу да Паўднёвага полюса Амундсен абвясціў 1 снежня 1910 года, калі «Фрам» яшчэ знаходзіўся ў моры. У склад зімовачнага атрада ўвайшлі наступныя асобы:

Руаль Амундсен (нарв.: Roald Amundsen) — начальнік экспедыцыі, начальнік саннай партыі ў паходзе да Паўднёвага полюса. Олаф Бьёланд (нарв.: Olav Bjaaland) — дасведчаны лыжнік і цясляр. Оскар Вістынг (нарв.: Oscar Wisting) — лыжнік і каюр. Служыў артылерыстам на Хортэнскай верфі. Амундсен узяў яго ў каманду, нягледзячы на тое, што Вістынг не ўмеў хадзіць на лыжах і абыходзіцца з сабакамі, але хутка ўсяму навучыўся. Ёрген Стуберуд (нарв.: Jørgen Stubberud) — цясляр, удзельнік паходу да Зямлі караля Эдуарда VII. Крысціян Прэструд (нарв.: Kristian Prestrud) — лейтэнант ВМФ Нарвегіі, непасрэдны начальнік Вістынга на Хортэнскай верфі, начальнік саннай партыі да Зямлі караля Эдуарда VII. У экспедыцыі праводзіў метэаралагічныя і іншыя вымярэнні. Ялмар Ёхансен (нарв.: Fredrik Hjalmar Johansen) — капітан запаса нарвежскай арміі, удзельнік Нарвежскай палярнай экспедыцыі ў 1893—1896 гадах. Самы дасведчаны каюр у экспедыцыі. Хельмер Хансен (нарв.: Helmer Hanssen) — лыжнік. Сверэ Хасель (нарв.: Sverre Hassel) — лыжнік. Адольф Хенрык Ліндстром (нарв.: Adolf Henrik Lindstrøm) — кок і правіантмайстр, удзельнік экспедыцый Свердрупа і Амундсена.

Амундсен падбіраў каманду зыходзячы з двух крытэрыяў: асабістай адданасці начальніку і палярнага вопыту. У выніку Прэструд і Б’ёланд упершыню апынуліся ў палярнай экспедыцыі. Ёхансен і Сверэ Хасель прадстаўлялі ў камандзе Нансена і Свердрупа, з якімі працавалі раней.

10 лютага 1911 года Амундсен, Ёхансен, Хансен і Прэструд адправіліся на 80° пд. ш. на трох санках, дасягнуўшы месца прызначэння 14-га чысла. Яны павінны былі закласці базавы склад для паходу на Поўдзень. Вярнуліся яны 16 лютага, днём раней «Фрам» пакінуў Кітовую бухту. Наступныя паходы групы Амундсена на поўдзень грунтаваліся на лагеры 80-й шыраты. Дарогу пазначалі бамбукавымі вехамі з чорнымі сцягамі; калі вехі скончыліся, іх выдатна замяніла сушаная траска. Людзі, якія заставаліся на базе, нарыхтавалі больш за 60 т мяса цюленяў. У выніку трох паходаў (да 11 красавіка) былі закладзеныя склады аж да 82° пд. ш., куды былі звезеныя звыш 3 000 кг правіянту, у тым ліку 1 200 кг цюленіны, і гаручага. У апошнім (красавіцкім) паходзе начальнік не ўдзельнічаў: ён пакутаваў ад крывацёкаў з прамой кішкі і акрыяў толькі да чэрвеня. Гэта былі наступствы траўмы, атрыманай яшчэ на «Ёа». Камандаваў апошнім паходам Ёхансен як самы дасведчаны палярнік у камандзе.

Складскія памяшканні «Фрамхейма», абсталяваныя ў ледавіку. На фота — Оскар Вістынг на складе газы.

Палярная ноч на шыраце «Фрамхейма» пачалася 21 красавіка 1911 года і доўжылася да 24 жніўня. Зімоўка праходзіла ў спрыяльнай абстаноўцы, для неабходных работ нарвежцы пабудавалі падснежны гарадок, дзе была нават саўна, і маглі на некалькі гадзін у дзень адасабляцца. Зімоўшчыкі мелі грамафон і набор пласцінак, у асноўным класічнага рэпертуару. Для забавы служылі карты і дартс, а таксама чытанне (бібліятэчка ўключала 80 кніг). Амундсен успамінаў, што ў «Фрамхейме» асаблівай папулярнасцю карыстаўся дэтэктыў «Экспрэс Рым — Парыж». Ялмар Ёхансен пісаў у дзённіку:

12 красавіка: мы жывем цяпер сапраўды раскошна, пры добрай ежы і добрых напоях. Сёння падалі цудоўны абед: курыны суп, смажаную цялячую грудзінку, спаржу, на дэсерт — пудынг, з напояў — гарэлку, партвейн, фруктовую ваду, каву і лікёр «Бенедыктын». У дзверы ўжо стукаецца Вялікдзень — наперадзе цэлы тыдзень адпачынку і бесклапотнага жыцця. Сёння вечарам настала чарга мне і Прэструду грунтоўна памыцца: пасля вячэры для дваіх чалавек ёсць магчымасць прыняць у кухні ванну.

Усю палярную зіму ішла інтэнсіўная падрыхтоўка да паходу. Б’ёланд, пераканаўшыся, што паверхня ледавіка роўная, паменшыў вагу санак з 80 да 30 кг, — першапачаткова яны прызначаліся для цяжкага рэльефу. Ёхансен усю зіму займаўся ўкладкай правіянту, каб не марнаваць час на яго распакаванне і ўзважванне ў дарозе. Усяго ён расклаў у строгім парадку 42000 аўсяных галет, адкрыў 1321 банку пемікана, разламаў кавалачкамі 100 кг шакаладу і набіў 203 «каўбасы» сухім малаком. У харчовую скрыню ўкладвалася 5400 галет або 4 шэрагі кавалкаў пемікана. Паколькі яны мелі форму кансервавай банкі (12 см дыяметрам і 5 см вышыні), ромбападобныя прамежкі запаўняліся малочнымі «каўбасамі», а іншая прастора — кавалачкамі шакаладу. Стандартны дзённы рацыён каманды Амундсена ў паходзе складаў: 40 галет (400 г), 75 г сухога малака, 125 г шакаладу і 375 г пемікана, усяго 975 г цвёрдай ежы. Да гэтага варта дадаць мяса цюленяў і сабак, якое таксама ўжывалася рэгулярна. Энергетычная каштоўнасць рацыёну 4560 кілакалорый (у каманды Р. Скота — 4430). Сутачныя энергетычныя выдаткі члена каманды ў Амундсена складалі прыкладна 4500 кілакалорый (5500 кілакалорый у Р. Скота).

Няўдалы выхад да полюса

Амундсен у эскімоскай палярнай экіпіроўцы. Абутак перароблены пад лыжнае мацаванне Вітфельда — Хёер-Элефсена, якое пакідае пятку свабоднай.

Да наступу палярнага дня Начальніка апанавала нецярпенне — яго каманда знаходзілася ў 650 км ад групы Скота і на 96 км бліжэй да полюса, таму нельга было судзіць аб умовах надвор’я ў канкурэнтаў (тады яшчэ не было вядома, што ў «Фрамхейме» было халадней, чым на базе Скота. Сярэдняя зімовая тэмпература дасягала ў Амундсена −38 °С, у Скота −27 °С, але асноўнай цяглавай сілай у Скота былі коні, што вызначала пазнейшыя тэрміны выхаду). Амундсена асабліва турбавалі весткі аб маторных санках Скота, таму ён вырашыў выступаць 1 верасня 1911 года. Аднак нават за 4 дні да адпраўлення тэмпература не падымалася вышэй −57 °С. Толькі 31 жніўня пацяплела да −26 °С, але потым надвор'е зноў сапсавалася.

У каманду ўвайшлі 8 чалавек (акрамя Ліндстрома — нязменнага захавальніка базы) з усімі 86 сабакамі, якія перажылі зіму. Першая спроба паходу да Паўднёвага полюса была прадпрынятая 8 верасня 1911 года пры −37 °С. Ёхансен лічыў гэты выхад заўчасным, але абавязаны быў падпарадкавацца. Паход аказаўся няўдалым: пры падзенні тэмпературы да −56 °C лыжы не слізгалі, а сабакі не маглі спаць. Узятая ў паход гарэлка замёрзла.

Палярнікі вырашылі дабрацца да склада на 80° пд. ш., разгрузіць там нарты і вяртацца ў «Фрамхейм». 16 верасня Амундсен, які меў лепшую сабачую запрэжку, накіраваўся назад на базу, не паклапаціўшыся пра бяспеку сваіх людзей, якія знаходзіліся ў больш складаных умовах. Вяртанне ператварылася ў неарганізаваныя ўцёкі. Інтэрвал часу паміж вяртаннем членаў экспедыцыі ў «Фрамхейм» склаў 6 гадзін, ліхтар на базе не быў запаленым, каб палегчыць адстаўшым арыентацыю ў прасторы. На гэтым шляху Ёхансен выратаваў менш дасведчанага Прэструда ад смерці ў снежнай завеі і на экстрэмальным холадзе −60 °C: у таго ўпала ўся сабачая запрэжка. У Ёхансена нават не было палаткі і прымуса, іх пазычыў яму Хасель. Вынікам былі абмаражэнні ног у трох чалавек, лячэнне якіх было доўгім. Характэрна, што Ёхансена і Прэструда Амундсен сустрэў пытаннем: «Куды вы зніклі?!».

Назаўтра па вяртанні ў «Фрамхейм» Ёхансен, грунтуючыся на сваім досведзе палярных падарожжаў з Нансенам, рэзка раскрытыкаваў кіраўніцтва Амундсена. Раздражнёны апазіцыяй, Амундсен выключыў Ёхансена з палярнай партыі, нягледзячы на тое, што ён быў самым дасведчаным каюрам экспедыцыі. Адносіны былі сапсаваныя канчаткова: Амундсен і Ёхансен не размаўлялі да самога 20 кастрычніка. Ёхансен разам з Прэструдам і Стуберудам, якія падтрымалі яго, замест прэстыжнага паходу да геаграфічнага полюса былі накіраваны Амундсенам на другарадную экспедыцыю да Зямлі караля Эдуарда VII. Акрамя таго, капітан Ёхансен з гэтага часу быў падпарадкаваны загадзя менш падрыхтаванаму трыццацігадоваму лейтэнанту Прэструду. Р. Хантфард параўнаў адносіны Амундсена і Ёхансена з непаразуменнямі Скота і Шэклтана ў экспедыцыі на «Дыскаверы».

Пакарэнне Паўднёвага полюса

Ледавік Акселя Хейберга, па якім каманда Амундсена паднялася на Палярнае плато.

Асноўны артыкул: Пульхейм

Толькі ў кастрычніку 1911 года з’явіліся прыкметы антарктычнай вясны. Тым не менш надвор’е ў сезон 1911/1912 гадоў было анамальна халодным: тэмпературы трымаліся паміж -30 °C і -20 °C, пры норме -15 °C — -10 °C.

20 кастрычніка ў шлях адправіліся пяцёра ўдзельнікаў палярнага паходу. У іх было 4 нарт і 52 сабакі. Ёхансен палічыў, што гэтага рэсурсу не хопіць для паспяховага вяртання. Першага склада на 80° пд. ш. дасягнулі 23 кастрычніка і наладзілі двухдзённы прывал. Пачынаючы з 26 кастрычніка экспедыцыя стала будаваць снежныя піраміды вышынёй каля 2 м для арыентацыі ў прасторы (частая дрэнная пагода на ледавіку Антарктыды наогул прыводзіць да дэзарыентацыі), іх узводзілі праз кожныя 3 мілі. Пачатковыя 180 міль шляху былі размечаныя шастамі са сцягамі і іншымі вехамі. Апошні з закладзеных раней складоў быў дасягнуты 5 лістапада ў густым тумане. Далей шлях праходзіў па невядомай тэрыторыі. 9 лістапада каманда дасягнула 83° пд. ш., дзе быў закладзены вялікі склад для зваротнага шляху. Тут прыйшлося прыстрэліць некалькіх цяжарных сук, якія былі закапаныя ў снег пра запас. 11 лістапада стала бачна Трансантарктычныя горы, самыя высокія вяршыні атрымалі імёны Фрыцьёфа Нансена і дона Педра Крыстоферсена. Тут былі сабраныя і пакінутыя на прамежкавым складзе геалагічныя ўзоры. 17 лістапада каманда падышла да мяжы шэльфавага ледавіка, трэба было падымацца на Палярнае плато. Да полюса заставалася 550 км.

Спачатку Амундсен меркаваў скарачаць групу па меры паходу, каб да полюса дабралася не больш двух чалавек. Не абышлося без скандалу: 19 лістапада Начальнік вырашыў адправіць назад Хаселя і Б’ёланда, пасля чаго апошні поўзаў перад Амундсенам на каленях і вельмі зняважана прасіў перамяніць рашэнне. Звесткі пра гэтыя падзеі засталіся толькі ў дзённіку Хаселя, Амундсен абмежаваўся ў той дзень апісаннем горных панарам.

У апошні рывок на полюс Амундсен браў правіянт на 60 дзён, 30-дзённы запас заставаўся на складзе 84° пд. ш. Сабак да гэтага часу засталося 42. Было вырашана падняцца на плато, забіць 24 сабакі і з 18-ю рушыць да полюса. Па шляху меркавалася забіць яшчэ шэсць сабак, у лагер павінны былі вярнуцца 12 жывёл. Планы цалкам апраўдаліся.

Уздым на плато пачаўся 18 лістапада пад гарой Бэці, названай так у гонар старой нянькі Амундсена — шведкі Элізабет Густаўсан. У першы дзень каманда прайшла 18,5 км, падняўшыся на 600 м над узроўнем мора. Вістынг і Хансен разведалі ўздым па ледавіку вышынёй каля 1300 м, працягласці якога вызначыць не ўдалося (ён атрымаў імя Акселя Хейберга). Далей былі іншыя перавалы вышынёй да 2400 м.

21 лістапада быў пройдзены 31 км з уздымам на вышыню 1800 м.

Падводзячы вынік гэтага дня… бачыш, на што здольныя добра трэніраваныя сабакі. І сані заставаліся досыць цяжкімі. Ці трэба казаць што-небудзь яшчэ, ці мала аднаго гэтага факту?

Лагер 21 лістапада атрымаў назву «Бойні»: кожны каюр забіваў сваіх сабак, на якіх упаў выбар, Амундсен у гэтым не ўдзельнічаў, узяўшы на сябе абавязкі кока. 24 сабакі былі разабраныя і пахаваныя ў ледавік, а таксама часткова з’едзеныя на месцы. На кароткі час вызірнула сонца, пасля чаго ўдалося вызначыць, што экспедыцыя дасягнула 85° 36' пд. ш. Двухдзённы адпачынак з багатай ежай падмацаваў сабак, аднак далей каманда сустрэлася з вялізнымі цяжкасцямі, пра што сведчаць дадзеныя гэтым месцам назвы: Чортаў ледавік і Танцпляцоўка д’ябла. Гэта былі зоны глыбокіх расколін на вышыні 3030 м над узроўнем мора і круты ледавік. Выяўленыя далей горы атрымалі імя Хеланд-Хансена. Амундсен непакоіўся: альпінісцкае абсталяванне засталося на складзе ўнізе, але атрымалася знайсці адносна спадзісты ледавік для ўздыму.

Тэмпературы ўвесь гэты час трымаліся на ўзроўні −20 °C пры штармавых вятрах, сабакі і члены каманды пакутавалі ад горнай хваробы. Пастаянныя штармавыя вятры прыносілі новыя праблемы. Амундсен пісаў:

Ну і выгляд быў у нас! Вістынг, Хансен і я асабліва пацярпелі падчас апошняга бурану, у кожнага з нас левая шчака ператварылася ў суцэльную больку, з якой сачыліся сукравіцы з гноем.

6 снежня нарвежцы дасягнулі найвышэйшага пункту на шляху — 3260 м над узроўнем мора — і ў той жа дзень пабілі рэкорд Шэклтана 1909 года. Нервы каманды былі на мяжы: часта разгараліся дробныя сваркі. Сверэ Хасель адкрыта называў у дзённіку Начальніка — «зваднікам», а Вістынга і Хансена — «яго падхалімамі».

На Паўднёвым полюсе. Злева направа: Амундсен, Хельмер Хансен, Сверэ Хасель, Оскар Вістынг.
Фатограф: Олаф Б’ёланд, снежань 1911 года.

Полюса Амундсен і таварышы дасягнулі 14 снежня ў 15:00 па часе «Фрамхейма». Раўніна вакол яго была названая імем Хокана VII (Шэклтан назваў яе ў гонар Эдуарда VII). Заваяванне полюса адсвяткавалі курэннем цыгар, якія былі ў Б’ёланда. Паколькі цыгар было восем — па колькасці першапачатковых удзельнікаў каманды, тры з іх дасталіся Амундсену.

З-за вострых дэбатаў, якімі суправаджаліся абмеркаванні справаздач палярных экспедыцый і, у прыватнасці, канкуруючых сцвярджэнняў Фрэдэрыка Кука і Роберта Піры аб дасягненні імі Паўночнага полюса першымі, Амундсен падышоў да вызначэння геаграфічнага становішча з асаблівай адказнасцю. Амундсен лічыў, што яго прылады дазволяць вызначыць месцазнаходжанне з хібнасцю не лепш адной марской мілі, таму ён вырашыў «атачаць» полюс лыжны прабег на адлегласці 10 міль ад разліковага пункту.

Паколькі тэадаліт быў пашкоджаны, абсервацыя рабілася з дапамогай секстанта. Сонца за 24 гадзіны зрабіла вакол лагера круг, не хаваючыся за гарызонтам. Выканаўшы вымярэнні і вылічэнні, Амундсен вызначыў, што іх бягучая пазіцыя прыкладна на 5,5 міль (8,5 кіламетраў) аддаленая ад матэматычнага пункту Паўднёвага полюса. Гэта месца было таксама «акружана» на лыжах.

Хельмер Хансен і Амундсен вызначаюць свае каардынаты на Паўднёвым полюсе. Добра бачны штучны гарызонт, пакладзены на харчовую скрыню.

17 снежня Амундсен вырашыў, што знаходзіцца ў сапраўдным пункце Паўднёвага полюса і распачаў новы 24-гадзінны цыкл вымярэнняў, прычым кожную абсервацыю выконвалі два чалавекі з дбайнай фіксацыяй у навігацыйным часопісе. Чацвёра з пяці падарожнікаў мелі кваліфікацыю навігатара (акрамя Олафа Б’ёланда).

На гэты раз з вылічэнняў Амундсена вынікала, што група знаходзіцца ў 1,5 мілях (каля 2,4 кіламетраў) ад полюса, і двое экспедыцыянераў пазначылі сцягамі і «атачылі» разліковае месца. Такім чынам, дзеля дакладнасці заваявання Паўднёвы полюс быў «акружаны» экспедыцыяй тройчы. На полюсе была пакінутая шаўковая палатка — «Пульхейм» — з лістамі Роберту Скоту і каралю Нарвегіі. Хасель у дзённіку пісаў, што, калі Скот дабярэцца да полюса, яму будзе непрыемна выявіць там палатку з нарвежскім сцягам і вымпелам «Фрама»…

Амундсен пакінуў на Паўднёвым полюсе ліст наступнага зместу:

Дарагі капітан Скот, паколькі Вы, імаверна, станеце першым, хто дасягне гэтага месца пасля нас, я ласкава прашу накіраваць гэты ліст каралю Хокану VII. Калі Вам спатрэбяцца любыя з рэчаў у гэтым намёце, не саромейцеся іх выкарыстоўваць. З павагай жадаю Вам шчаснага вяртання. Шчыра Ваш, Руаль Амундсен. Арыгінальны тэкст (англ.)   Dear Captain Scott, As you probably are the first to reach this area after us, I will ask you kindly to forward this letter to King Haakon VII. If you can use any of the articles left in the tent please do not hesitate to do so. With kind regards I wish you a safe return. Yours truly, Roald Amundsen.

Вярталіся хутка: Чортаў ледавік быў дасягнуты 2 студзеня 1912 года, спуск заняў адзін дзень. Надвор’е рэзка сапсавалася: спусціўся туман. У тумане 5 студзеня экспедыцыя ледзь не прапусціла Бойню, якую выпадкова знайшоў Вістынг, наткнуўшыся на ўласную зламаную лыжу. У той жа дзень пачаўся шторм пры тэмпературы −23 °C. Дасягнуты поспех, аднак, не змяніў адносіны членаў каманды ў лепшы бок: аднойчы Б’ёланда і Хаселя сурова адчыталі за храп. Хасель у дзённіку скардзіўся, што Амундсен «заўсёды абірае самы непрыязны і напышлівы тон вымовы»; да таго часу добрыя адносіны з Начальнікам захаваў адзін толькі Х. Хансен.

7 студзеня нарвежцы былі ля падножжа ледніка Акселя Хейберга, у тым жа месцы, якое пакінулі 19 лістапада, на вышыні 900 м над узроўнем мора. Тут каманда прыняла новы распарадак: пасля 28 кіламетраў пераходу рабіўся 6-гадзінны прывал, затым — новы пераход і г. д.. Пасля новага збору геалагічных дадзеных быў забіты адзін сабака (засталося 11), і ля падножжа ледавіка ў каменнай пірамідзе былі пахаваны 17 л газы ў бітоне і запалкі. У экспедыцыі было правіянту на 35 дзён шляху і прамежкавыя склады на кожным градусе шыраты. З таго дня экспедіціянеры кожны дзень елі мяса.

У «Фрамхейм» каманда прыбыла ў 04:00 26 студзеня 1912 года з двума нартамі і 11-ю сабакамі. Пройдзеная адлегласць склала крыху менш за 3000 км, такім чынам, за 99 дзён шляху сярэдні пераход склаў 36 км.

Сверэ Хасель у дзённіку пакінуў важную нататку пра стаўленне Амундсена да паходу: напярэдадні вяртання ў «Фрамхейм» Начальнік успомніў, як лейтэнант Прэструд заявіў перад выхадам, што гэта не важна, хто першым прыйдзе да полюса — нарвежцы ці англічане. Амундсен быў абураны гэтымі словамі. 25 студзеня Начальнік рашуча заявіў, што «не пагадзіўся б стаць на полюсе другім і за мільён».

Вяртанне

Залаты медаль Паўднёвага полюса, якім былі ўзнагароджаныя Амундсен і яго каманда. 1912 год.

Нервовае напружанне Амундсена толькі ўзрасло пасля вяртання з полюса, тым больш, што ён не ведаў, што ўжо атрымаў перамогу над Скотам: трэба было як мага хутчэй вярнуцца да цывілізацыі і паведаміць аб выніках. Вонкава гэта выявілася ў тым, што ў дзённіку і лістах Амундсен наогул перастае прытрымлівацца агульнапрынятай нарвежскай арфаграфіі. Увечары 30 студзеня «Фрам» у густым тумане пакінуў Кітовую бухту і каля 5 тыдняў перасякаў палі пакавых ільдоў, накіроўваючыся ў Хобарт, хоць Літэлтан у Новай Зеландыі быў бліжэй, але гэта была галоўная база Скота.

У Хобарт «Фрам» прыбыў 7 сакавіка 1912 года (адлегласць ад знясіленай каманды Скота ў гэты момант да антарктычнай базы была больш за 300 км). На бераг сышоў адзін толькі Амундсен з тэчкай, якая змяшчала тэксты тэлеграм, складзеных загадзя. Аб Скоце не было ніякіх вестак. Амундсен інкогніта зняў нумар у партовай гасцініцы, пасля чаго неадкладна звязаўся з Нарвегіяй, даслаўшы тры тэлеграмы — брату Леону, Нансену і каралю, нават спонсарам весткі былі адпраўленыя пазней. У ранішняй тэлеграме ад брата паведамлялася, што Леон Амундсен да таго часу прадаў эксклюзіўныя правы на публікацыю матэрыялаў аб Нарвежскай палярнай экспедыцыі лонданскай газеце «Daily Chronicle». Ганарар Руаля Амундсена склаў 2000 фунтаў — па найвышэйшай стаўцы. Неацэнную дапамогу ў заключэнні дагавора аказаў Эрнэст Шэклтан. Паводле ўмоў кантракту, Амундсену належала выключнае права публікацыі справаздач і дзённікаў усіх удзельнікаў экспедыцыі. Яны не маглі публікаваць што-небудзь без згоды Амундсена на працягу трох гадоў пасля вяртання. Тэлеграма Нансену была вельмі лаканічная: «Дзякуй за ўсё. Задача выканана. Усё ў парадку». З каралём Нарвегіі Леону Амундсену сустрэцца не ўдалося — ён засядаў у штабе ваенных вучэнняў, але змест тэлеграмы яму перадаў ад’ютант.

Толькі 11 сакавіка 1912 года камандзе «Фрама» дазволілі сысці на бераг у Хобарце, выдаўшы 10 шылінгаў на кішэнныя выдаткі. Ялмар Ёхансен, не адышоўшы ад разлад з Амундсенам, пусціўся ў запой, 15 сакавіка Амундсен скасаваў з ім кантракт і адправіў на радзіму. Яго жонцы перасталі пералічваць грошы. Ганарар Ёхансена склаў 600 крон, што адпавядала 33 фунтам 10 шылінгам. Білет для Ёхансена з Мельбурна да Крысціяніі абыйшоўся фонду экспедыцыі ў 505 крон.

20 сакавіка 1912 года Амундсен адбыў у лекцыйнае турнэ па Аўстраліі і Новай Зеландыі, у той жа дзень атрымаўшы весткі, што выдавецтва Якаба Дзюбвада заключыла з ім дагавор аб кнізе пра падарожжа на суму 111 000 крон — рэкордную для таго часу. 21 мая ён прыбыў у Буэнас-Айрэс, выдаючы сябе за камерсанта Энгельбрэгта Граўнінга, урачыстае ўшанаванне адбылося 30 мая ў Нарвежскім таварыстве Ла-Платы. Каманду адправілі ў Нарвегію, «Фрам» заставаўся ў Аргенціне пад наглядам лейтэнанта Т. Нільсена.

Жыццё Амундсена ў 1912—1917 гадах

Амундсен. Франтыспіс англійскага выдання кнігі «Паўднёвы полюс».

1912

З 11 чэрвеня 1912 года Амундсен жыў у маёнтку дона Педра Крыстоферсена «Кармэн» пад Буэнас-Айрэсам, дзе пісаў кнігу аб экспедыцыі. Раздзелы аб марскім пераходзе напісаў К. Прэструд (не згаданы ў кнізе як аўтар), тэкст перасылаўся ў Нарвегію і публікаваўся перыядычнымі выданнямі практычна без літаратурнай праўкі. Да таго часу намеціліся два скандалы: Фрэдэрык Кук, жадаючы аднавіць сваю рэпутацыю і аўтарытэт палярніка, заявіў, што мае намер нанесці ў Нарвегію візіт і сустрэцца з Амундсенам. У гэты ж час Леон Амундсен настойваў на выключэнні з кнігі «Паўднёвы полюс» любога згадвання пра Кука.

Новыя ўскладненні паўсталі ў Лондане, дзе стаўленне да Амундсена па меры чакання вестак аб Скоце змянялася ў горшы бок. Хоць Каралеўскае геаграфічнае таварыства першым запрасіла заваёўніка Паўднёвага полюса выступіць з лекцыйным турнэ, яго адкрыццё было намечана зрабіць не ў Альберт-холе, дзе раней выступалі Нансен, Піры і Шэклтан, а ў Куінс-холе, на што Амундсен абразіўся. Лорд Керзон тады ж выступіў з двухсэнсоўным выразам аб «планах Амундсена, якія змяніліся», які можна было патлумачыць і як крытычны. Праблема была вырашана толькі пасля ўмяшання караля Хокана VII — Амундсен быў вымушаны прыцішыць свае амбіцыі.

1 ліпеня 1912 года ў Берген прыбылі амаль усе ўдзельнікі экспедыцыі да Паўднёвага полюса, за выключэннем Ёхансена, які вярнуўся яшчэ 11 чэрвеня. 31 ліпеня з Буэнас-Айрэса праз Капенгаген прыбыў і Амундсен, які пад псеўданімам Энгельбрэгт Граўнінг так нікім і не быў апазнаны, хоць карыстаўся грамадскім транспартам. 20 жніўня ў яго гонар быў дадзены абед у каралеўскім палацы, але астатні час Амундсен невылазна сядзеў дома, сканчаючы кнігу аб экспедыцыі.

Даклад Амундсена ў Геаграфічным таварыстве Нарвегіі быў прачытаны 9 верасня ў прысутнасці дыпламатычнага корпуса і каралеўскага сямейства, «стаўшы самым значным мерапрыемствам Таварыства за ўсе 25 гадоў яго існавання». Нансена пры гэтым не было — ён знаходзіўся ў экспедыцыі на Шпіцбергене. Адразу пасля выступлення Амундсен адправіўся ў Берген, адкуль, пасля наведвання некалькіх нарвежскіх гарадоў, павінен быў адправіцца ў Швецыю, Данію і Германію, адтуль — у Англію, Францыю і Італію. Турнэ ў ЗША вызначалася з пачаткам 1913 года, прычым меркавалася да лета перавесці «Фрам» у Сан-Францыска і адразу пасля заканчэння гастролей адправіцца да Берынгавага праліва і Паўночнага полюса. Да таго часу фонд экспедыцыі на «Фраме» меў 330 тыс. крон, у далейшым яго планавалася папаўняць ганарарамі за кнігу Амундсена і яго выступленняў у розных краінах свету.

14 лістапада 1912 года Амундсен прыбыў у Дуўр, у той жа вечар у Лондане быў уладкаваны грандыёзны прыём у гонар палярніка. Да таго часу толькі што трыумфальна завяршылася турнэ па Германіі (якое прынесла 40 000 марак) і Бельгіі. 15 лістапада адбыўся скандал у Каралеўскім геаграфічным таварыстве ў Лондане: прэзідэнт Таварыства — лорд Джордж Натаніэль Керзон — сказаў двухсэнсоўную прамову. Амундсен апісваў гэты эпізод так:

Старанна ўзважваючы словы, лорд Керзон абгрунтаваў запрашэнне мяне ў якасці дакладчыка, прычым асабліва адзначыў тую акалічнасць, што я прыпісваю частку нашага поспеху сабакам, пасля чаго завяршыў сваю прамову словамі: «Таму прапаную ўсім прысутным грымнуць трохразовае „ура“ ў гонар сабак», — ды яшчэ падкрэсліў саркастычны і зневажальны сэнс свайго выказвання заспакойлівым жэстам у мой бок.

Менавіта гэты эпізод, на думку Р. Хантфарда, стаў для Амундсена заахвочвальным матывам прыпыніць сяброўства ў Каралеўскім геаграфічным таварыстве. Некаторае суцяшэнне палярнік атрымаў ад захопленага прыёму ў Парыжы 16 снежня, дзе ён быў узведзены ў афіцэры Ганаровага легіёну, і прыёму ў Рыме 19 снежня з аўдыенцыі ў караля Віктара-Эмануіла. Стортынг прызначыў Амундсену ганаровы аклад у 6 000 крон у год, а кожны член экспедыцыі атрымаў яшчэ прэмію ў 4 000 крон.

1913 і 1914 гады

Злева направа: Руаль Амундсен, Эрнэст Шэклтан, Роберт Піры. Фота 1913 года.

4 студзеня 1913 года, калі Амундсен знаходзіўся на шляху ў ЗША, у крысціянійскім Солі-парку застрэліўся Ялмар Ёхансен. Яго цела даставілі ў родны Шыен Леон Амундсен і Ёрген Стуберуд, было гэта 7 студзеня. Пахаванне адбылося 9 студзеня, выдаткі падзялілі напалову Нансен і Амундсен, абодвух на цырымоніі не было — у Нансена паміраў малодшы сын Осмунд.

Амерыканскія гастролі Амундсена пачаліся ў Карнегі-холе 15 студзеня 1913 года і сталі трыумфальнымі. Палярнікаў запрасілі на абед да прэзідэнта ЗША Тэадора Рузвельта і ўшаноўвалі разам з адміралам Піры. Газеты ўсяго свету абышоў здымак, на якім разам былі Піры, Амундсен і Шэклтан.

11 лютага 1913 года з Літэлтана прыйшла тэлеграма, якая абвясціла свет аб трагедыі капітана Скота. Руаль Амундсен знаходзіўся тады ў Мадысане, Вісконсін. Леон Амундсен адразу адправіў у англійскае пасольства ў Крысціянію паштоўку са спачуваннямі, Руаль Амундсен на наступны дзень з Чыкага адправіў тэлеграмы капітану Эдварду Эвансу — камандзіру «Тэра Нова» — і ўдовам Скота і Уілсана. Леон Амундсен пісаў брату:

…Экспедыцыя (Скота) арганізоўвалася спосабамі, якія не выклікалі даверу. Мне здаецца… усе павінны радавацца, што ты ўжо пабываў на Паўднёвым полюсе. Інакш… імгненна сабралі б новую брытанскую экспедыцыю для дасягнення той жа мэты, хутчэй за ўсё не змяніўшы методыку паходу. У выніку катастрофа была б за катастрофай, як гэта было ў выпадку з Паўночна-Заходнім праходам.

Весткі аб катастрофе выклікалі ў ЗША ажыятаж: Руаль Амундсен у канчатковым выніку даў 160 выступленняў. Хоць ён і казаў у адным з інтэрв’ю: «Я ахвяраваў бы славай і ўсімі грашыма, здолей я такім шляхам зберагчы Скота ад жудаснай гібелі», але брату Леону пісаў адкрыта: «Сумны лёс Скота выклікаў незвычайную цікавасць да маіх дакладаў. Наведвальнасць, якая пачала было падаць, зноў узляцела на недасягальную вышыню». Леон усяляк заклікаў брата да асцярожнасці і заяўляў, што перад староннімі ніяк нельга звязваць трыумф ля Паўднёвага полюса і катастрофу Скота. Аднак папулярнасць Амундсена ў свеце істотна вырасла пасля вестак аб Скоце, асабліва ў Германіі і Аўстраліі. Пры гэтым віцэ-консул Нарвегіі ў Мельбурне адзначаў, што абнародаванне таго факту, што Скот знайшоў ліст Амундсена на полюсе, развеяла ў свядомасці абывацеляў сумневы, ці сапраўды нарвежцы пабывалі на Паўднёвым полюсе, і прымусіла зразумець, які подзвіг здзейсніў Амундсен.

Галоўнай задачай Амундсена ў 1913 годзе стала падрыхтоўка да паходу «Фрама». 19 красавіка ён пісаў дону Педра Крыстоферсену, што замовіў сабе два гідрасамалёты, якія могуць прынесці экспедыцыі вялікую карысць. Аднак спонсары не спяшаліся ахвяраваць на другаснае дасягненне Паўночнага полюса, у дадатак пачала радзець каманда. Яшчэ ў сакавіку 1912 года, вяртаючыся з Антарктыды, Амундсен сабраў каманду і спытаў, хто згодны суправаджаць яго ў дрэйфе па Паўночным Ледавітым акіяне, у выніку ўсе, акрамя лядовага штурмана Андрэаса Бека, адказалі адмоўна. Амундсен вымушаны быў апытваць членаў каманды па адным, у выніку пагадзіліся ўсе, акрамя Б’ёланда. Олаф Б’ёланд у 1913 годзе канчаткова звольніўся, аднак Амундсен выдаў яму за 20 000 крон на адкрыццё фабрыкі па вытворчасці лыж.

У маі Амундсен з ЗША адправіўся ў Канаду, адкуль вярнуўся ў Лондан 10 ліпеня 1913 года, правёўшы ў імперскай сталіцы 10 дзён. Далей яго чакалі ў Бергене, дзе прапанавалі заняць пасаду судырэктара Інстытута акіянаграфіі. Амундсен адхіліў гэтую прапанову, бо ніколі не цікавіўся навукай, выклікаўшы здзіўленне ў Ф. Нансена.

Да восені прадставілася магчымасць выкарыстоўваць «Фрам» у цырымоніі адкрыцця Панамскага канала. 3 кастрычніка 1913 года «Фрам» пад камандаваннем Т. Нільсена прыбыў у Калон. Паколькі да снежня канал усё яшчэ не быў адкрыты, ад гэтай ідэі Амундсен адмовіўся. Пераход з Калона назад у Буэнас-Айрэс быў вельмі цяжкі: 100 дзён бесперапынна працягваліся штармы. Драўляная канструкцыя, якая вытрымала дзве арктычныя экспедыцыі і кругасветнае плаванне, была непапраўна сапсаваная трапічнымі шашалямі. Нашэсце насякомых 2 студзеня 1914 года знішчыла ўсе бартавыя запасы правіянту. 18 сакавіка 1914 года памёр матрос Андрэас Бек. Толькі 25 сакавіка 1914 года «Фрам» прыбыў у Мантэвідэа, маючы патрэбу ў капітальным рамонце.

16 чэрвеня 1914 года старое судна вярнулася ў Хортэн і было пастаўлена на прыкол. «Фрам» з 7 чэрвеня 1910 года два з паловай разы абмінуў зямны шар, прайшоўшы 54 тыс. марскія мілі, у асноўным — ва ўмераных і экватарыяльных водах. 11 жніўня судна было абследавана класіфікацыйным бюро: гніеннем была пашкоджаная ўся падводная частка судна, унутраная і вонкавая абшыўкі, палуба і палубныя бімсы. Кошт капітальнага рамонту ацэньваўся ў 150 тыс. крон, што прыкладна раўнялася кошту пабудовы «Фрама».

Яшчэ ў лютым 1914 года Амундсен у Берліне арганізаваў Антарктычную канферэнцыю, на якой прысутнічаў Эдвард Эванс — намеснік Скота, з якім у нарвежца склаліся выдатныя адносіны, і Вільгельм Фільхнер. Меркавалася, што з Германіі палярнік адправіцца адразу ў ЗША, але ён нечакана для ўсіх вярнуўся ў Нарвегію. 29 красавіка 1914 года Амундсен тэлеграфаваў нарвежскаму консулу ў Сан-Францыска, што экспедыцыя да Паўночнага полюса адкладаецца да 1915 года.

Першая сусветная вайна

Э. Сем-Якабсен і Амундсен (сядзіць ззаду).

У 1909 годзе, пасля сенсацыйных палётаў Луі Блерыо, Амундсену стала відавочна, што авіяцыя з’яўляецца транспартам будучыні. Яшчэ да адпраўлення да Паўднёвага полюса летам 1909 года ён эксперыментаваў з паветранымі змеямі, аднак разумеў, што выкарыстанне авіяцыі ў Антарктыдзе пры тэхнічным узроўні 1900-х гадоў немагчыма. З пачаткам Першай сусветнай вайны Амундсен распарадзіўся прадаць набытыя ім у Сан-Францыска гідрасамалёты, бо дастаўка іх марскім шляхам у Нарвегію была занадта накладнай.

Увесну 1914 года ў Парыжы Амундсен купіў аэраплан «Морыс-Фарман» за 20 000 франкаў, паставіўшы сабе мэтай стаць першай грамадзянскай асобай у Нарвегіі, якая мае пасведчанне пілота. Яго настаўнікам у авіяцыйнай справе быў капітан Эйнар Сем-Якабсен. Экзамен на пілота Амундсен здаваў 11 чэрвеня 1914 года, маючы да таго часу налёт у 20 гадзін. На экзамене пілот здолеў вывесці машыну з піке, кароль даслаў віншавальную тэлеграму. Пасля пачатку вайны, 3 жніўня Амундсен напісаў афіцыйны ліст нарвежскаму ўраду, у якім прапаноўваў свой самалёт ВПС і прасіў уключыць яго ў гэты ж род войскаў у званні радавога. Тады ж Амундсен адмовіўся ад 200 000 крон, выдзеленых яму стортынгам на правядзенне новай экспедыцыі. Нансен пры гэтым падлічыў, што заваяванне Паўночнага полюса абыйдзецца ўдвая даражэй, і браўся сам унесці сродкі, якіх не хапала.

Пасля пачатку баявых дзеянняў Нарвегія засталася нейтральнай краінай, Амундсен так і не быў прызваны на ваенную службу. Паводле слоў Т. Буман-Ларсена, у 1914—1917 гадах Амундсен уступіў у найбольш спакойны перыяд свайго бурнага жыцця. У Амундсена да таго часу было 25 000 долараў свабодных грошай, якія ён пачаў актыўна інвеставаць у традыцыйны бізнес сваёй сям’і — фрахт. Аднаразовы продаж акцый у 1916 годзе забяспечыў яго мільёнамі. У палітычным дачыненні Амундсен быў на баку Германіі і працягваў перапіску з Вільгельмам Фільхнерам, якога прызвалі ў кайзераўскія ВПС: нямецкі палярнік хацеў удзельнічаць у экспедыцыі Амундсена. У 1916 годзе ён быў прызначаны ў Берген кіраўніком місіі германскага ваенна-марскога міністэрства, але пасля шпіёнскага скандалу высланы з краіны. Як сцвярджаў сам Фільхнер у мемуарах, гэта паклала канец таемным перамовам аб спыненні вайны, якія вяліся па ініцыятыве Нансена ў яго ўласнай рэзідэнцыі.

Вясной 1916 года Амундсен адважыўся вярнуцца да сваіх паўночнапалярных планаў, зарабіўшы дастаткова, каб фінансаваць экспедыцыю з уласных сродкаў. У перапісцы ён называў датай адыходу лета 1917 года. Паколькі «Фрам» моцна састарэў і быў дзяржаўнай уласнасцю, Амундсен распачаў будаўніцтва ўласнага палярнага судна.

Паўночна-Усходні марскі шлях

Асноўны артыкул: Мод, карабель

«Мод» у моры 7 сакавіка 1918 года.

Экспедыцыйнае судна будавалася па чарцяжах «Фрама», але быў улічаны досвед папярэдніх паходаў: паменшаны памер каманды да 9 чалавек (кожны меў індывідуальную каюту), прадугледжаны асобныя памяшканні для майстэрні і лабараторыі, наяўнасць гідрасамалётаў і радыёстанцыі, усталяванай ужо ў 1922 годзе. Спуск на ваду прайшоў 7 чэрвеня 1917 года, прычым замест шампанскага пры цырымоніі асвячэння быў выкарыстаны лядзяш. Карабель атрымаў імя «Мод» у гонар каралевы Нарвегіі — Мод Уэльскай, на што кароль Хокан VII даў спецыяльны дазвол. Рыштунак экспедыцыі быў вельмі абцяжараны, так як нават правіянт прыйшлося заказваць у ЗША, ды яшчэ і атрымліваць спецыяльны дазвол для яго перавозкі ў Нарвегію: у 1917 годзе ЗША ўступілі ў вайну і ўвялі эмбарга. Неацэнную дапамогу пры атрыманні ліцэнзіі для вывазу правіянту аказаў Фрыцьёф Нансен — тагачасны дыпламатычны павераны Нарвегіі ў ЗША. Большую частку абсталявання і нават мэблю для жылых памяшканняў прыйшлося дэмантаваць з «Фрама». Меркавалася, што дрэйфам судна вынесе за полюс, што дазволіць здзейсніць паходы да паўночнай Грэнландыі, для чаго на мысе Калумбія былі арганізаваны дадатковыя склады. З-за развязанай Германіяй неабмежаванай падводнай вайны прыйшлося змяніць планы. Да Берынгавага праліву экспедыцыі трэба было дабрацца Паўночна-Усходнім праходам. Амундсен таксама вярнуў Вільгельму II усе некалі атрыманыя ім германскія ўзнагароды, перадаўшы іх праз пасла ў Нарвегіі — князя Віда.

Амундсен у 1920 годзе.

«Мод» адплыла з Крысціяніі 24 чэрвеня 1918 года. На судне было 9 чалавек каманды, з іх чацвёра ўдзельнічалі ў папярэдніх экспедыцыях Амундсена. Камандзірам судна быў прызначаны Хельмер Хансен (ветэран заваявання Паўднёвага полюса), у склад каманды ўваходзіў таксама геафізік Харальд Свердруп. Амундсен узышоў на борт свайго карабля толькі 14 ліпеня ў Тромсё, праз некалькі дзён пасля вяртання з ЗША. Карабель выйшаў у мора 16 ліпеня — у 47-ы дзень нараджэння Начальніка. У Югорскім Шары ў каманду быў прыняты паўрускі-паўнарвежац Генадзь Алонкін у якасці другога матарыста і радыста. Яго бацьку і маці штомесяц пералічвалася жалаванне сына ў 200 крон.

9 верасня 1918 года «Мод» была заціснутая льдамі ля мыса Чалюскін — у 25-ю гадавіну праходжання мыса «Фрамам», давялося ўстаць на незапланаваную зімоўку. Бухта ў 21-й марской мілі на ўсход ад мыса Чалюскін атрымала назву Мод Хейвен (Гавань «Мод»). 30 верасня Амундсен зваліўся з борта на лёд, зламаўшы левую руку ў двух месцах, вышэй і ніжэй плечавага сустава. Пералом суправаджаўся цягліцавымі сутаргамі. Яшчэ праз пяць тыдняў Амундсен ледзь не быў разарваны мядзведзіцай і атрымаў сур’ёзныя траўмы спіны. Ужо ў ЗША высветлілася, што пераломы зрасліся няправільна, зламаная рука стала карацей другой. Спецыялісты нават сцвярджалі, што Амундсен зусім не павінен быў валодаць рукой, але яна працавала. 10 снежня Амундсен цяжка атруціўся чадным газам з-за няспраўнасці газавай лямпы і з тых часоў стаў мець сур’ёзныя праблемы з сэрцам. Зімоўка наогул была цяжкай: парусны майстар Роне пакутаваў ад алкагалізму (ён быў па сумяшчальніцтву кокам і меў доступ да судовых запасаў спіртнога), у некаторых членаў каманды з’явіліся прыкметы псіхічнага засмучэння. Пачасціліся і канфлікты членаў каманды з хворым Амундсенам.

У верасні 1919 года судна пакінулі два матросы: дасведчаны палярнік Петэр Тэсем і малады Паўль Кнудсен. Амундсен у розны час па-рознаму тлумачыў прычыны іх адпраўкі на Дыксан, які знаходзіцца ў 800 км на паўднёвы захад ад месца зімоўкі. Першапачаткова ён гаварыў пра неабходнасць дастаўкі пошты з вынікамі даследаванняў у Нарвегію. Гэта не вельмі пераканаўча, бо там гэтую пошту ніхто не чакаў. У напісанай праз 5 гадоў аўтабіяграфіі ён тлумачыў рашэнне хваробай Петэра Тэсема, у якога былі моцныя галаўныя болі. На радзіму Тэсем і Кнудсен так і не вярнуліся, астанкі былі знойдзеныя толькі ў 1921—1922 гадах экспедыцыямі Н. А. Бегічава і М. М. Урванцава. Відаць, Кнудсен праваліўся ў палонку, а Тэсем па нявызначанай прычыне памёр у некалькіх кіламетрах ад палярнай станцыі на в. Дыксан. Фатаграфію шкілета Тэсема зрабіў Георгій Рыбін у ліпені 1922 года.

Вызваліўшыся з ільдоў 12 верасня 1919 года, ужо праз 11 дзён «Мод» была вымушана стаць на зімоўку ля вострава Аён на паўдарозе паміж Новасібірскімі астравамі і Берынгавым пралівам. На борце ледзь не адбыўся бунт. Харальд Свердруп тады зацікавіўся этнаграфіяй і на год пасяліўся ў чукоцкім племі. З 1 снежня 1919 года па 14 чэрвеня 1920 года Оскар Вістынг і Хельмер Хансен паспрабавалі дабрацца на сабаках да Нома на Алясцы, але з-за перыпетый Грамадзянскай вайны ў Расіі дайшлі толькі да Анадыра і шчасна вярнуліся. Там жа яны даведаліся аб заканчэнні Першай сусветнай вайны.

Каманда «Мод» на Чукотцы.

Толькі праз два гады «Мод» дасягнула Аляскі, дзе высветлілася, што экспедыцыя збанкрутавала, прыйшлося прасіць урадавую субсідыю. Адбыўся буйны канфлікт з Хельмерам Хансенам, ён быў звольнены, а неўзабаве на радзіму запрасіліся і парусны майстар Роне з матарыстам Сюндбекам — абодва былі ветэранамі заваявання Паўднёвага полюса. Амундсен тым не менш паспрабаваў з экіпажам у 4 чалавекі прабіцца праз Берынгаў праліў (даўкамплектаваць каманду планавалася мясцовымі чукчамі і рускімі паляўнічымі), але давялося ў трэці раз зімаваць ля мыса Сэрца-Камень. У «Мод» была зламаная вяслярная шруба, а валам ільдоў судна вынесла на бераг, але вясной пасля раставання лёду яно зноў апынулася на вадзе. На зімоўцы Амундсен удачарыў двух чукоцкіх дзяўчынак 4 і 10 гадоў — Каканіту і Камілу, пазней адправіўшы іх на навучанне ў Нарвегію і даўшы сваё прозвішча.

У 1921 годзе Амундсен перадаў камандаванне экспедыцыяй Вістынгу і адышоў ад спраў. Судна адправілася ў Сіэтл для рамонту і ўкамплектавання. Асістэнтам Свердрупа стаў Фін Мальмгрэн. Нарвежскі ўрад прадаставіў 500 000 крон для працягу экспедыцыі. «Мод» у 1922—1925 гадах дрэйфавала над шэльфам Усходне-Сібірскага мора і вызвалілася недалёка ад месца ўмярзання ў лёд «Фрама». Экспедыцыя даставіла новыя звесткі па метэаралогіі і геафізіцы, шырокія этнаграфічныя, заалагічныя і арніталагічныя калекцыі, а таксама дадзеныя па палярным плыням. Транспалярны дрэйф не атрымаўся. Паводле сучасных уяўленняў, план Амундсена мог стаць удалым, калі б дрэйф пачаўся ад паўночнага ўзбярэжжа Аляскі, але не Чукоткі.

У апошнія дні чэрвеня 1921 года Амундсен з прыёмнымі дачкамі Каканітай і Камілай узышоў на борт парахода «Вікторыя» — адзінага ў тыя часы, які падтрымліваў прамую сувязь Нома і Сіэтла. 4 ліпеня кампанія прыбыла ў Сіэтл, куды Амундсен распарадзіўся даставіць жонку Вістынга — Элізу-Марыю, а таксама вялікую колькасць харчоў і два самалёты. Прыёмных дачок Амундсен адправіў брату Леону, каб яго сям’я занялася іх выхаваннем.

Трансарктычныя палёты

Змена планаў

О. Омдаль і Р. Амундсен. Дырынг, Аляска, 28 чэрвеня 1922 года.

Амундсен пісаў, што, прыбыўшы ў 1921 годзе ў Сіэтл, ён даведаўся, што сусветны рэкорд няспыннага палёту даведзены да 27 гадзін. Гэта прывяло да рэзкага змянення планаў: 5 студзеня 1922 года ён адправіўся ў Еўропу, перадаўшы камандаванне «Мод» Вістынгу, а свае справы — ураджэнцу Нарвегіі Хокану Хамеру. У Нью-Ёрку вялікі фурор у свецкім грамадстве выклікалі чукоцкія выхаванкі Амундсена, старэйшую з якіх — Камілу — ён планаваў аддаць у балетную школу. 13 студзеня Э. Вістынг з Камілай і Каканітай былі адпраўленыя ў Нарвегію. Амундсен вярнуўся ў Лондан 30 студзеня. Афіцыйна ён пры гэтым не пакідаў Злучаных Штатаў.

17 сакавіка 1922 года Амундсен адплыў з Крысціяніі ў суправаджэнні пілотаў Оскара Омдаля і Ода Даля. У маі 1922 года Амундсен планаваў пералёт з Нью-Ёрка ў Сіэтл на самалёце фірмы «Кёрціс», аднак пералёт завяршыўся аварыяй — спыніўся рухавік у 125 мілях ад Кліўленда. Адбылася аварыя, усе пілоты засталіся ў жывых і амаль не пацярпелі. Амундсен працягнуў шлях і чыгункай прыбыў у Сіэтл.

3 чэрвеня 1922 года «Мод» пачала чацвёрты сезон палярнай экспедыцыі (у «Аўтабіяграфіі» называлася дата 1 чэрвеня), Амундсен адплыў у той жа дзень на «Вікторыі», накіроўваючыся ў Ном. 9 чэрвеня Леон Амундсен у Крысціяніі зладзіў вялікую прэс-канферэнцыю, на якой абвясціў, што Руаль Амундсен мае намер здзейсніць транспалярны пералёт з мыса Бараў на мыс Калумбія, дзе Г. Хансен — ветэран «Ёа» — арганізаваў склады для саннай экспедыцыі з «Мод». Быў заключаны дагавор з вядучымі нарвежскімі газетамі аб выключным праве публікацыі паведамленняў аб палёце на 15 000 крон. На «Мод» Амундсен і лейтэнант Омдаль дабраліся да пасёлка Дырынг у заліве Кацэбу, дзе 16 чэрвеня палярнік адсвяткаваў сваё 50-годдзе. У канцы ліпеня радыёстанцыя «Мод» паведаміла ў Нарвегію, што ў сувязі з вельмі цяжкім лядовым становішчам пералёт адкладаецца на будучы год. 28 ліпеня «Мод» накіравалася дрэйфаваць у Чукоцкае мора, а Начальнік, Омдаль і аператар Рэйдар Лун адправіліся да мыса Бараў на шхуне «Холмс».

Хоць зімоўку меркавалася заснаваць ля мыса Бараў, Амундсен пабудаваў зімовачную ля Уэйнрайта, назваўшы яе «Модхейм». Зімавалі ўтрох, Начальнік узяў на сябе ролю кока. 19 лістапада Амундсен адправіўся на мыс Бараў у пошуках паштальёна і разам з ім пакрыў на лыжах 1000 км да заліва Кацэбу ўсяго за 10 дзён, а потым адправіўся ў Дырынг, 180 км да якога пераадолеў за два дні. З Дырынга Амундсен прайшоў 400 км да Нома, сярэдні пераход складаў 100 км у дзень. Прыбыўшы ў Ном у гадавіну заваявання Паўднёвага полюса, Амундсен правёў там усю зіму.

У пачатку 1923 года Амундсен даведаўся, што знаходзіцца на мяжы фінансавага краху: толькі ў Сіэтле даўгі складалі 20 000 долараў. У нарвежскіх газетах над ім адкрыта здзекаваліся, а таксама змяшчалі зласлівыя матэрыялы, што прыёмныя чукоцкія дзяўчынкі на самай справе — незаконныя дзеці Амундсена. 12 мая 1923 года палярнік вярнуўся ў Модхейм, дзе неадкладна пачалі зборку аэраплана. Пералёт быў прызначаны на 20 чэрвеня, а 14 мая Омдаль паспрабаваў у першы раз падняць самалёт у паветра. Пры пасадцы адмовіў рухавік, і была зламаная адна з лыж. 10 чэрвеня пры паўторнай спробе ўзляцець зноў была зламаная стойка шасі. 19 чэрвеня ў Нарвегію сышла дэпеша аб адмене пералёту.

Фінансавыя цяжкасці

17 верасня 1923 года Амундсен вярнуўся ў Сіэтл, а 29 кастрычніка дабраўся да Лондана. На радзіму ён вярнуўся 9 лістапада праз Капенгаген, дзе на гэты раз быў апазнаны. Ужо ў пачатку студзеня 1924 года Амундсен зноў адправіўся ў Капенгаген, дзе вёў перамовы з прадстаўнікамі фірмы «Дорнье», 7 студзеня падпісаўшы кантракт на пабудову двух гідрапланаў для транспалярнага пералёту, які базуецца на Шпіцбергене. Сродкі прадаставіў Х. Хамер, доўг Амундсена перад якім вырас ужо да 100 000 крон.

Канчатковае пагадненне з Хамьмерам прадугледжвала экспедыцыю на трох самалётах, з удзелам амерыканскіх і італьянскіх пілотаў. Акрамя Омдаля і Амундсена, Нарвегію прадстаўлялі Ялмар Рысер-Ларсен, знаёмы з палярнікам яшчэ па Алясцы, а таксама Лейф Дытрыксан. Праблемы паўсталі адразу: Хамер разлічваў знайсці ў недаследаванай частцы Паўночнага Ледавітага акіяна шырокія землі, якія павінны былі быць далучаныя да ЗША; гэта было шырока разрэкламавана ў амерыканскай прэсе. Узнікалі і праблемы арганізацыйнага плану: гідрапланы, патрэбныя Амундсену, паводле ўмоў Версальскай дамовы нельга было будаваць у Германіі. Было вырашана, што яны будуць сабраныя ў італьянскай Марына-ды-Піза, адкуль сваім ходам будуць дастаўлены ў Осла. Хамер да таго часу відавочна прыступіў да будаўніцтва «фінансавай піраміды», у выніку Амундсен 26 чэрвеня 1924 года загадаў перапыніць зборы. Рысер-Ларсена і Омдаля, якія знаходзіліся ў Рыме, адклікалі на радзіму.

Амундсен апынуўся ў бязвыхадным фінансавым становішчы і 2 верасня 1924 года абвясціў сябе банкрутам, што выклікала ў Нарвегіі, а затым і ў свеце вялікі скандал. Ён парваў усялякія адносіны з братам Леонам, які з 1902 года займаўся ўсімі яго справамі, прыёмных дачок Камілу і Каканіту, аб якіх сям’я Леона клапацілася, Амундсен загадаў «адправіць дадому». Адначасова была апісана сядзіба «Ураніенборг», ацэненая ў 30 тысяч крон.

У канцы верасня Амундсен адправіўся ў ЗША, спрабуючы зарабіць грошай для расплаты з крэдыторамі, аднак сам жа вылічыў, што лекцыйнае турнэ і ганарары за артыкулы ў СМІ пакрыюць усе выдаткі, толькі калі яму споўніцца 110 гадоў. У аўтабіяграфіі ён пісаў, што «больш чым калі-небудзь за ўсе 53 гады жыцця быў блізкі да змрочнага адчаю».

Выхад знайшоўся ў час сустрэчы з журналістамі 8 кастрычніка. Падчас прэс-канферэнцыі Амундсену патэлефанаваў Лінкальн Элсварт — сын уладальніка буйных вугальных шахт, з якім палярнік сустракаўся ў Парыжы яшчэ да адплыцця «Мод». 26 кастрычніка бацька Элсварта прадаставіў Амундсену 85 000 долараў, што азначала, што пералёт практычна забяспечаны. У снежні Амундсену давялося прайсці працэдуру банкруцтва і ў ЗША, аднак 5 студзеня 1925 года ён пачаў новае турнэ з дыяпраектарам і змог у самыя кароткія тэрміны зарабіць 27 000 крон, неабходных для пакрыцця найбольш тэрміновых плацяжоў па даўгах. Фінансавую дапамогу палярніку прапанавалі і старыя сябры — дон Педра Крыстоферсен і Герман Гадзе. У лютым Амундсен і Рысер-Ларсен праінспектавалі свае самалёты ў Марына-ды-Піза, прызнаўшы іх цалкам падрыхтаванымі. Да таго часу экспедыцыю ўзяло пад сваё заступніцтва Нарвежскае таварыства паветраплавання.

Палёт 1925 года

Амундсен у Ню-Олесуне ля свайго самалёта «Дорнье».

Экспедыцыя пачалася 11 сакавіка 1925 года, калі судна з самалётамі выйшла з Італіі. Стортынг 24 сакавіка галасаваў за прадастаўленне Амундсену ваеннага транспарту «Фарм» і 25 тысяч крон на яго абсталяванне. «За» прагаласавалі 87 дэпутатаў, «супраць» — 54. Каманда Амундсена на двух караблях — «Хобі» і «Фарме» — адплыла з Тромсё 9 красавіка, вечарам напярэдадні іх ушаноўвала Таварыства паветраплавання на чале з Ота Свердрупам. На борце «Хобі» знаходзіліся Рысер-Ларсен, Дытрыксан і Омдаль, а таксама разабраныя самалёты, на «Фарме» — Амундсен, Фрыц Цапфе, Лінкальн Элсварт, журналісты, дырэктар пізанскіх заводаў — немец Шультэ-Фроліндэ, і многія іншыя.

N25 на Шпіцбергене пры падрыхтоўцы да старта. Май 1925 года.

13 красавіка «Фарм» увайшоў у Конгсфіёрд на Шпіцбергене пад 79° пн. ш. У практычным плане Амундсен ужо не кантраляваў правядзенне экспедыцыі, галоўнымі фігурамі тут сталі Рысер-Ларсен і дырэктар фірмы «Дорнье» Шультэ-Фроліндэ. 3 мая прыйшла тэлеграма прэм’ер-міністра Мувінкеля, які ўпаўнаважыў Амундсена ад імя караля прыняць у валоданне новыя землі. Старт, аднак, пераносіўся з-за мясцовай непагадзі. А 15:00 21 мая 1925 года каманда была гатовая. Самалёты мелі завадскія нумары N24 і N25. На старце выявіўся перагруз прыкладна ў 500 кг (агульны груз — 3100 кг).

На борце кожнага самалёта было па тры чалавекі: N24 пілатаваў Лейф Дытрыксан, штурманам-навігатарам быў Лінкальн Элсварт, механікам ішоў Оскар Омдаль. Пілотам N25 быў Я. Рысер-Ларсен, Амундсен — штурманам, механікам ішоў немец Карл Фойхт — прадстаўнік фірмы «Дорнье». Сярэдняя тэмпература ў час палёту складала −13 °С, сонца было відаць добра, але гарызонт не падыходзіў для навігацыйных назіранняў, неба злівалася з ледзянымі палямі. Пасля васьмі гадзін палёту, калі палова бензіну была выдаткаваная, экспедыцыя павінна была знаходзіцца на 88° пн. ш. Было вырашана знізіцца, тым больш што ўнізе з’явілася шырокае разводдзе. Цудам пазбегшы крушэння аб таросы, Рысер-Ларсен пасадзіў машыну. Назіранні пасля пасадкі паказалі каардынаты: 87° 43' пн. ш., 10° 20' з. д., да полюса заставалася 136 марскіх міль. Галоўнай задачай каманды было развярнуць самалёт, а таксама скапаць тарос, які пагражаў фюзеляжу, і сутыкнуць машыну з грэбня лядовага сціску. Пры гэтым на борце былі наступныя прылады: 3 фінкі, 1 нож, 1 скаўцкая сякерка і 2 драўляныя рыдлёўкі. Правіянту на першы час хапала (меўся месячны запас, зыходзячы з рацыёну ў 1 кг цвёрдай ежы ў суткі на чалавека), а бензінавыя печкі пры −15 °C дазвалялі падтрымліваць у кабінах ніштаватыя ўмовы. Неўзабаве Амундсен распарадзіўся скараціць пайку да 300 г цвёрдай ежы ў суткі. На борце самалёта меліся нарты і каяк, каманда была гатовая ў выпадку гібелі самалёта ісці да мысу Калумбія, да якога было 650 км.

23 мая Амундсен залез з біноклем на тарос і неўзабаве выявіў N24, які на выгляд быў у поўным парадку. На борце былі сігнальныя сцягі, а пілоты былі знаёмыя з кодам, удалося высветліць, што Дытрыксан ужо на старце выявіў пашкоджанне фюзеляжа, але сядаць не стаў. Больш нічога не атрымалася высветліць, бо перамовы азбукай Морзэ займалі шмат часу. Увесь дзень 24 мая каманда Амундсена рыла тарос, 25 мая машына ўжо ляжала на схіле. Днём 26 мая каманда Элсварта з вялікай працай перабралася праз граду таросаў і правалілася ў палонку. Элсварту ўдалося выратаваць Дытраксана і Омдаля. Цяпер шасцярым паветраплавальнікам трэба было падняцца ў паветра на адным самалёце.

Нягледзячы на адчайнае становішча, Амундсен правёў вымярэнне глыбіні акіяна рэхалотам і высветліў, што яна роўная 3750 метрам, гэта даказвала, што ніякага палярнага мацерыка не існуе. У ноч на 29 мая льды сталі змыкацца, і адлегласць паміж самалётамі зменшылася прыкладна да кіламетра. Так атрымалася вярнуць усе запасы авіяцыйнага бензіну. Дзве спробы старту праваліліся — малады лёд быў тонкі, а корпус гідрасамалётаў працаваў як ледакол. Пасля трэцяй няўдалай спробы старту Амундсен знайшоў палонку даўжынёю каля 400 м, за якой адразу пачыналася поле маладога лёду — быў шанец, што, набраўшы хуткасць на чыстай вадзе, самалёт не затармозіцца на лядовым полі, атрымаўшы яшчэ 700 м для разбегу. Акрамя таго, трэба было высечы з тароса стартавую горку і працягнуць самалёт 300 м да яе па полі маладога лёду. Гэтая праца пачалася раніцай 6 чэрвеня і была вельмі цяжкай. Элсварт у сваіх мемуарах пісаў, што Амундсен моцна пастарэў за гэтыя некалькі дзён, а ў механіка Фойхта развілася дэпрэсія. Яшчэ дзве спробы старту апынуліся няўдалымі.

8 чэрвеня тэмпература пераваліла за нулявую адзнаку, і пачаўся дождж. У гэты дзень камандзе прыйшлося разгортваць самалёт у густым друзлым снезе, а Амундсен паменшыў пайку з 300 да 250 г. На гэтым рацыёне трэба было цягнуць па паламаным лёдзе самалёт вагой 4½ тоны. 10 чэрвеня пачалося збудаванне новай стартавай пляцоўкі 500 м даўжынёй і 12 м шырынёй з трохфутавага пласта ўтрамбаванага мокрага снегу. Сіл палярнікаў бракавала на працу рыдлёўкамі, аднак 11 чэрвеня Омдаль выявіў, што снег нядрэнна ўтоптваць. Шостая і сёмая спробы ўзляцець зноў не ўвянчаліся поспехам. Між тым 15 чэрвеня было апошнім тэрмінам, у які яшчэ можна было выступіць у пешы паход да Грэнландыі. Правіянту камандзе нават на паменшанай пайцы павінна было хапіць да 1 жніўня.

Гідраплан Dornier N25 Амундсена над Осла-фіёрдам 5 ліпеня 1925 года.

Увечары 14 чэрвеня з самалётаў было выкінута ўсё, без чаго можна абыйсціся. Пакінулі бензіну і масла на 8 гадзін працы рухавіка, 2 драбавікі і 200 патронаў, спальныя мяшкі, палатку і правізію на два тыдні. У 10:30 раніцы па Грынвічу атрымалася ўзляцець. Палёт праходзіў у цяжкіх метэаўмовах на вышыні 50 м у густым тумане і працягваўся 8½ гадзін. Прывадненне адбылося ў 25 км ад мыса Нордкап у групе Сямі астравоў, дзе аэранаўтаў неўзабаве прыняла на борт шхуна «Шоліў», даставіўшы з самалётам у Конгсфіёрд 18 чэрвеня. На радзіму палярнікі адплылі 25 чэрвеня, а 5 ліпеня быў уладкаваны трыумфальны ўезд у Осла, у якім удзельнічаў і самалёт N25.

Амундсен да і пасля спробы авіяпералёту.

Тур Буман-Ларсен пісаў:

І вось пераможцы паляць цыгары, як Руаль Амундсен і яго таварышы палілі іх на Паўднёвым полюсе. Пстрыкаюць фотаапараты. Але калі здымкі праяўляюць… яны падобныя на зробленыя… аўтаматычнай камерай капітана Скота. Усе шасцёра адзначаны смерцю. Напэўна, так выглядалі б Роберт Скот і яго таварышы, калі б ім спадарожнічала ўдача…

Перасячэнне Арктыкі

Дырыжабль N‑1 «Нарвегія».

16 ліпеня 1925 года Амундсен тэлеграфаваў у Рым Умберта Нобіле, з якім быў знаёмы яшчэ з лета 1924 года, просячы сустрэцца з ім у Осла. Нобіле быў у Нарвегіі 25 ліпеня, сустрэча з Амундсенам і Рысер-Ларсенам адбылася ва «Ураніенборге», у якім палярнік жыў толькі дзякуючы ласцы конкурснага кіраўніка. Амундсен адразу сказаў італьянскаму будаўніку дырыжабляў, што яго цікавіць пералёт ад Шпіцбергена да мыса Бараў на дыстанцыю 3500 км. Нобіле пісаў, што разгубіўся, бо не быў упэўнены, што дырыжаблю аб’ёмам 19 000 м³ пад сілу пераадолець такую адлегласць. Амундсен заявіў, што мае намер пачаць экспедыцыю вясной 1926 года, Нобіле звязваў гэта з суперніцтвам з Нансенам, які рыхтаваў экспедыцыю ў Арктыку на той жа год. Элсварт гарантаваў фінансавы бок палёту, падаўшы 100 000 долараў, зрэшты, Нобіле называў суму 125 000 долараў.

22 жніўня 1925 года Амундсен і Рысер-Ларсен адбылі ў Італію, у Рыме 1 верасня быў падпісана пагадненне паміж Нарвежскім таварыствам паветраплавання і італьянскім урадам. Амундсен пісаў, што дзякуючы зацікаўленасці Мусаліні справа была ўладжана лёгка. Паводле пагаднення дырыжабль N-1 пераходзіў у распараджэнне Таварыства паветраплавання Нарвегіі, італьянскі ўрад ж падаваў тэхнікаў, рабочых і ўсё палётнае абсталяванне, уключаючы экіпаж. У Осла дагавор быў абвешчаны 9 верасня, тады ж было абвешчана, што дырыжабль перайменуюць у «Нарвегію».

Прычальная мачта «Нарвегіі» ў Ню-Олесуне. Фота 2005 года.

Нобіле трэба было падрыхтаваць дырыжабль да палёту і перагнаць яго ў Кінгсбей з Рыма праз Пулхэм, Осла і Гатчыну. У Ню-Олесуне былі пабудаваныя ангар для дырыжабля і прычальная мачта, з Італіі туды даставілі бензін, запасныя часткі, у тым ліку цэлыя маторы, інструменты і сціснуты вадарод у балонах. Выпрабавальныя палёты праводзіліся з 27 лютага па 3 красавіка 1926 года, было здзейснена 5 палётаў сумарнай працягласцю 27 гадзін. У выпрабаваннях прымаў удзел Рысер-Ларсен, які жадаў навучыцца пілатаванню дырыжабля. 29 сакавіка на дырыжаблі быў узняты нарвежскі сцяг, і ён афіцыйна быў перайменаваны, хоць не было змыта і ранейшае абазначэнне N-1, пад якім ён быў зарэгістраваны і ў Нарвегіі.

Рысер-Ларсен выконваў абавязкі штурмана, яго памочнікам быў нарвежац Э. Хорген. Іншыя члены каманды — нарвежцы: радыст Б. Готвальд, механік О. Омдаль, Оскар Вістынг кіраваў рулём вышыні. Скандынавію прадстаўлялі таксама шведскі метэаролаг Фін Мальмгрэн і радыст «Мод» Генадзь Алонкін.

Амундсен і яго асяроддзе прыбылі на Шпіцберген параходам 21 красавіка 1926 года, Нобіле вылецеў з Рыма 10 красавіка. 29 красавіка, калі «Нарвегія» яшчэ стаяла ў ангары пад Гатчынай, у Ню-Олесун прыбыў са сваёй камандай Рычард Іўлін Бэрд, які вырашыў ляцець да Паўночнага полюса на самалёце. «Нарвегія» прыляцела толькі 7 мая, а ў ноч на 9 мая Бэрд з пілотам Флойдам Бенетам вылецелі на поўнач і вярнуліся ў 16:00 на наступны дзень, заявіўшы, што пабывалі на Паўночным полюсе. Амундсен, паводле выразу Буман-Ларсена, «сустрэў амерыканцаў з распасцёртымі абдымкамі»: палярны прыярытэт яго не моцна хваляваў, бо полюс толькі адкрываў перасячэнне ўсёй Арктыкі. Характэрна, што сумневы ў дасягненні Бэрда паўсталі адразу ж — яшчэ на Шпіцбергене. Гэта было даказана ўжо ў 1996 годзе: пры даследаванні палётнага дзённіка Бэрда былі выяўленыя сляды падчыстак — фальсіфікацыя часткі палётных дадзеных у афіцыйнай справаздачы ў Нацыянальнае Геаграфічнае таварыства.

Да 11 мая — запланаванага вылету — адбыўся канфлікт паміж Амундсенам і італьянцамі з-за складу каманды. Склад экіпажа вызначыўся толькі ў дзень вылету, ён павінен быў налічваць 16 чалавек. У апошні момант Алонкіна пад падставай дэфекту слыху замянілі радыстам з Ню-Олесуна Ф. Сторм-Ёнсенам; Нобіле пісаў, што Амундсен жадаў мець на борце яшчэ аднаго нарвежца. У каманду ўваходзілі цяпер 7 італьянцаў, 7 нарвежцаў, швед і амерыканец. Размаўлялі яны паміж сабой па-англійску.

«Нарвегія» ў Ню-Олесуне.

«Нарвегія» адчаліла ад мачты ў Ню-Олесуне 11 мая 1926 года ў 08:55 па Грынвічы пры тэмпературы −4,5 °С. Да полюса было 1280 км. Амундсен пісаў у аўтабіяграфіі:

Мне выпала самая лёгкая праца на борце. <…> Я вывучаў мясцовасць пад намі, яе характар і галоўным чынам пільна назіраў, ці не выявяцца якія-небудзь прыкметы новай зямлі.

Гэтыя ж радкі цытуе і Нобіле, дадаючы, што для Амундсена паставілі спецыяльнае скураное крэсла каля ілюмінатара. Сам жа Амундсен сцвярджаў, што сядзеў на вадзяным баку. Апоўначы, калі дырыжабль знаходзіўся на 88° 30' пн. ш., адсвяткавалі дзень нараджэння Элсварта, якому споўнілася 46 гадоў. У 02:20 12 мая дасягнулі Паўночнага полюса: у дзённіку Амундсен пісаў, што дырыжабль завіс на вышыні 200 м над моцна паламаным ледзяным полем, над якім і былі скінутыя сцягі. У апісанні падарожжа гэтая сцэна была моцна афарбаванай (Амундсен пісаў пра сябе ў трэцяй асобе):

…Амундсен павярнуўся і моцна сціснуў руку Вістынга. Не было вымаўлена ні слова, словы былі залішнія. Дзве тыя ж самыя рукі ўзнялі нарвежскі сцяг на Паўднёвым полюсе 14 снежня 1911 года.

Пасля дасягнення Паўночнага полюса знікла радыёсувязь, бартавая станцыя не працавала ні на прыём, ні на перадачу. Усяго радыёстанцыя «Нарвегіі» перадала ў эфір 55 паведамленняў сумарным аб’ёмам у 1494 словы. Да 14 гадзін 12 мая адбылася першая аварыя з-за абледзянення дырыжабля. Сур’ёзныя праблемы, зрэшты, пачаліся толькі на Алясцы 13 мая, калі дырыжабль трапіў у складаныя атмасферныя ўмовы. Каманда была змучана працай — больш за 80 гадзін без сну (перад вылетам ніхто не адпачываў), у дадатак на караблі забыліся ўсталяваць печку для камбуза, і харчавацца даводзілася марожанай ежай, а гарбата і кава ў тэрмасах хутка скончыліся. У 07:35 13 мая ўбачылі зямлю, у 08:40 Вістынг апазнаў Уэйнрайт — эскімоскую вёску. Нобіле пісаў, што ў яго нават была ідэя прызямліцца на мысе Бараў, дазаправіцца і вярнуцца назад на Шпіцберген. З-за абледзянення дырыжабля, аднак, прыйшлося садзіцца, не даляцеўшы да Нома. Рысер-Ларсен быў гэтак стомлены, што ў яго пачаліся галюцынацыі — ён «убачыў» на зямлі кавалерыйскі корпус, гатовы прыйсці на дапамогу. У 07:40 14 мая 1926 года па Грынвічу (20:30 13 мая па мясцовым часе) «Нарвегія» прызямлілася ў Тэлеры, у 100 мілях ад Нома.

У Еўропе да таго часу пра лёс экспедыцыі не было ніякіх звестак ужо на працягу трох сутак. Першыя смутныя чуткі сталі пранікаць з Аляскі 15 мая, і толькі 17 мая — у нацыянальны дзень Нарвегіі — газета «Афтэнпостэн» падрабязна апісала сенсацыйныя весткі. Тэлер італьянцы пакінулі толькі 31 мая — трэба было разабраць дырыжабль, каб вярнуць яго ў Еўропу. Амундсен разам з Элсвартам, Вістынгам і Омдалем з’ехаў на сабачых запрэжках ужо 15 мая, і гэта не выпадкова: да таго часу разгарэўся канфлікт паміж Амундсенам і Нобіле. Праблема складалася ў пытанні, каму належыць гонар дасягнення Паўночнага полюса, — канструктару і пілоту дырыжабля Нобіле або Амундсену як начальніку экспедыцыі: у Нарвегіі і ЗША гэтая экспедыцыя афіцыйна лічылася транспалярным пералётам Амундсена — Элсварта, а Нобіле разглядаўся як тэхнічны спецыяліст. Аднак з пункту гледжання і Таварыства паветраплавання, і грамадскай думкі замаўчаць ролю Нобіле было немагчыма, што выводзіла Амундсена з сябе. Сітуацыя пагаршалася тым, што экспедыцыя завяршылася поўным поспехам, правёўшы ў паветры 171 гадзіну, з якіх 72 гадзіны — у беспасадкавым пералёце над Паўночным Ледавітым акіянам. Пасварыўшыся з Нобіле, Амундсен 16 чэрвеня адбыў у Сіэтл. 5 ліпеня яго ўшаноўвалі ў Нью-Ёрку. 12 ліпеня Амундсен вярнуўся ў Берген як трыумфатар, прычым мясцовыя жыхары аднеслі палярнікаў з парахода на бераг на руках. У Осла Патрыятычнае аб’яднанне моладзі, у рады якога ўваходзіў і Ф. Нансен, арганізавала ўрачыстую сустрэчу палярніка ў дзень яго нараджэння.

Апошнія гады

Пасля заканчэння трансарктычнага пералёту настрой Амундсена моцна змяніўся, ён стаў зусім непрадказальным: кіраўнік спраў Таварыства паветраплавання Шолбарг, наведаўшы Амундсена, заявіў, што ён шалёны. Нават надзвычай стрыманы Фрыцьёф Нансен у 1927 годзе пісаў аднаму з сваіх сяброў: «У мяне складваецца ўражанне, што Амундсен канчаткова страціў душэўную раўнавагу і не цалкам адказвае за свае ўчынкі». Дом у Сварцкуге быў выкуплены даўнімі сябрамі — Германам Гадзе і донам Педра Крыстоферсенам, аднак у Амундсена заставаліся велізарныя даўгі. У лістападзе 1926 года яго запрашалі ў Берлін на ўстаноўчы з’езд Міжнароднага таварыства арктычных даследаванняў, але ён адмовіўся. Амундсен адплыў у ЗША, дзе арганізаваў гастрольнае турнэ. У ЗША зноў разгарэўся канфлікт Амундсена і Нобіле, які ў дадатак быў узмоцнены прапагандай італьянскай фашысцкай партыі, якая ўслаўляла Нобіле і памяншала заслугі нарвежцаў. У сваю чаргу Амундсен называў Нобіле «ганарыстым, дурнем, эгаістычным выскачкай», «недарэчным афіцэрам», «чалавекам дзікай, паўтрапічнай расы».

9 чэрвеня 1927 года Амундсен адплыў з Ванкувера ў трохтыднёвае турнэ па Японіі. Амундсен правёў 10 выступленняў, у тым ліку асобнае для імператарскага сямейства. Нарвежац зрабіў моцнае ўражанне на японскую публіку, адзін з каментатараў асабліва адзначаў, як палярнік «нястомна паўтараў, што патрыятызм ахоўвае людзей ад кепскіх учынкаў, і высокімі словамі падкрэсліваў каштоўнасць нацыянальнага духу». Амундсена ў японскай прэсе параўноўвалі нават з адміралам Тога. 15 ліпеня Амундсен выехаў ва Уладзівасток і далей не рабіў прыпынкаў да самой Масквы. У нарвежскім пасольстве ў СССР яго апекаваў Відкун Квіслінг. 6 жніўня палярнік вярнуўся ў Нарвегію.

Галоўнай справай Амундсена на працягу 1926—1927 гадоў стала напісанне мемуараў. Яны ствараліся па замове нью-ёркскага выдавецтва «Doubleday», прычым кантракт Амундсен падпісаў яшчэ 24 лютага 1926 года, калі быў у Нью-Ёрку. У ЗША кніга выйшла ў штомесячніку «Worlds Work» пад назвай «My Life as an Explorer». Нарвежскае выданне («Mitt liv som polarforsker») было выдадзена 23 верасня 1927 года і, паводле слоў Т. Буман-Ларсена, «стала самагубствам», засведчыўшы чуткі, што Амундсен не зусім пры свядомасці. У нарвежскім збору твораў палярніка гэтая кніга не ўключаецца з моманту яе публікацыі. Р. Хантфард пісаў, што «гэта горкая кніга… Стыль адрозніваецца ад ранніх работ Амундсена, ствараецца ўражанне, што яе пісаў іншы чалавек. Знік мяккі гумар, кніга сур’ёзная, а яе аўтар без канца атакуе ворагаў, асабліва рэзкі і бязлітасны ён у адносінах да Нобіле». Аўтабіяграфія прывяла да паўторнага скандалу ў Вялікабрытаніі: Амундсен з’едліва пісаў, як у Англіі школьнікаў вучаць, што Паўднёвы полюс заваяваў Скот, і падрабязна апісаў гісторыю з ужо нежывым лордам Керзонам, які падняў тост за сабак палярніка. У амерыканскім выданні ён назваў англічан bad losers (па-англійску: «людзі, якія падалі духам пры паразе і вінавацяць у ім іншых»), Каралеўскае геаграфічнае таварыства запатрабавала выбачэнняў, заявіўшы, што ніякіх звестак аб паводзінах лорда Керзона ў архівах не знойдзена. Шмат старонак у кнізе прысвечана Леону Амундсену, які паказаны з самага благога боку і ні разу не названы па імі. Адзіным чалавекам, пра якога Амундсен нязменна цёпла адгукаўся ў аўтабіяграфіі, быў Фрэдэрык Кук. Яшчэ ў 1925 годзе, калі Кук апынуўся ў турме Лівенворт, адзіным з сяброў, які наведаў яго ў самы цяжкі перыяд знаходжання за кратамі, апынуўся Амундсен, якому гэты візіт каштаваў зрыву гастролей у ЗША. Кук падрабязна апісаў візіт ужо пасля гібелі Амундсена, але апублікаваныя ўспаміны былі толькі ў 1995 годзе.

У заключэнні «Майго жыцця» Амундсен пісаў:

…Я хачу прызнацца чытачу, што з гэтага часу лічу сваю кар’еру даследчыка скончанай. Мне было дадзена здзейсніць тое, да чаго я сябе прызначыў. Гэтай славы дастаткова для аднаго чалавека.

Гэта аб’ява не азначала пустэльніцтва: ужо 7 кастрычніка 1927 года Амундсен накіраваўся ў ЗША, дзе планаваў правесці 5-месячнае турнэ, а далей прайсці ў Паўднёвую Амерыку. Аднак ужо 25 кастрычніка, калі яму трэба было быць госцем на ўрачыстым прыёме ў «Клубе даследчыкаў», ён нечакана сеў на параход і 7 лістапада вярнуўся ў Нарвегію. Сам палярнік тлумачыў сваё рашэнне рознагалоссямі з-за 10 000 долараў з імпрэсарыа — Лі Кідзікам. На радзіме Амундсена ізноў чакала трагедыя: 11 лістапада застрэліўся Крысціян Прэструд — адзін з удзельнікаў антарктычнага паходу. Пасля гэтага да вясны 1928 года Амундсена не бачылі на публіцы.

Гібель

Асноўны артыкул: Экспедыцыя на дырыжаблі «Італія»

Амундсен у палярнай экіпіроўцы.

Пасля палёту «Нарвегіі», Беніта Мусаліні зрабіў Нобіле генералам і ганаровым членам фашысцкай партыі. 5 лютага 1928 года Нобіле прыбыў у Осла, рыхтуючыся паўтарыць палёт да Паўночнага полюса на дырыжаблі «Італія», аднатыпным з «Нарвегіяй». Стартаваўшы са Шпіцбергена 24 мая, ён дасягнуў полюса, але на зваротным шляху з-за абледзянення дырыжабль разбіўся, члены экспедыцыі былі выкінутыя на лёд, радыёсувязь з імі перарвалася. Амундсен у гэтыя дні прымаў амерыканскіх палярнікаў — лётчыкаў Джорджа Уілкінса і Карла Эйлсана, у разгар урачыстасцей ва «Ураніенборг» патэлефанаваў нарвежскі міністр абароны і выклікаў Амундсена на нараду па пытанні знікнення «Італіі».

Амундсен апынуўся ў двухсэнсоўным становішчы: нарвежскі ўрад хацеў, каб менавіта ён узначаліў выратавальную аперацыю, тады як палярнік неаднаразова дэклараваў канфлікт з Нобіле і разрыў усялякіх адносін з ім. У першы дзень Тройцы італьянскі пасол граф Сені даслаў адказ ад Мусаліні — адмову ад аперацыі пад кіраўніцтвам нарвежцаў. Аднак Італія не пярэчыла супраць пасылкі разведвальнага самалёта. Пілатаваць яго браўся Рысер-Ларсен, на што Амундсен пакрыўдзіўся і з’ехаў да сябе ў Сварцкуг. Да Амундсена звярнуўся Элсварт, і яны склалі план уласнай выратавальнай аперацыі на нямецкім гідрасамалёце. План быў шырока разрэкламаваны 30 мая газетай «Афтэнпостэн», але так і застаўся на паперы: нямецкая фірма патрабавала 200 000 крон страхавога ўнёску.

3 чэрвеня першыя сігналы тых, хто выжыў з «Італіі» былі злоўленыя савецкім радыёаматарам Мікалаем Шмітам з сяла Вазнясенне-Вохма, аднак на Захадзе лічыцца, што іх прынялі толькі 7 чэрвеня. У гэты дзень Рысер-Ларсен прыбыў у Ню-Олесун з разабраным самалётам. Напярэдадні, 6 чэрвеня, у садзе сядзібы Амундсена памёр ад спынення сэрца Сверэ Хасель, удзельнік заваявання Паўднёвага полюса: ён гуляў там з Густавам Амундсенам — старэйшым братам Руаля. Даючы ў тыя ж дні інтэрв’ю італьянскаму журналісту Гуідычы, Амундсен сказаў:

О, калі б вам калі-небудзь давялося ўбачыць на свае вочы, як там цудоўна, у высокіх шыротах! Там я хацеў бы памерці, толькі хай смерць прыйдзе да мяне па-рыцарску, дагоніць мяне пры выкананні вялікай місіі, хутка і без пакут!

«Латам-47» — апошні самалёт Амундсена. Тромсё, 18 чэрвеня 1928 года.

14 чэрвеня Амундсену патэлефанаваў з Парыжа нарвежскі прадпрымальнік Фрэдэрык Петэрсан, які сачыў за ходам выратавальнай аперацыі па газетах. Петэрсан на свае грошы замовіў палярніку гідраплан, прыдатны да эксплуатацыі пры тэмпературы каля 0 °С. Нарвежскі пасол у Францыі барон Ведэль-Ярлсберг афіцыйна звярнуўся да французскага ўраду, ужо ў канцы дня 14 чэрвеня Амундсен ведаў, што ў яго распараджэнні знаходзіцца гідрасамалёт «Латам-47» («Latham») з французскім экіпажам.

16 чэрвеня ў 23:00 Амундсен цягніком выехаў у Берген, у 25-ю гадавіну адпраўлення «Ёа». Яго праводзілі брат Густаў, а таксама паслы Францыі і Італіі і Герман Гадзе — былы пасол Нарвегіі ў Бразіліі, юрыдычны ўладальнік «Ураніенборга». Палярніка суправаджалі Оскар Вістынг і лейтэнант Дытрыксан. У Берген «Латам» прыляцеў з Нармандыі, пілатуемы Рэнэ Гільбо, кавалерам ордэна Ганаровага легіёна. У экіпажы былі таксама другі пілот Альбер дэ Кювервіль, механік Браза і радыст Валета. Дытрыксан і Амундсен увайшлі ў склад каманды, Вістынг адбыў у Тромсё параходам.

У 06:00 18 чэрвеня 1928 года «Латам» прыляцеў у Тромсё, нарвежцы традыцыйна наведалі Фрыца Цапфе, у якога засталіся вельмі цяжкія ўражанні ад зносін з Амундсенам. Роўна ў 16:00 гідраплан стартаваў, пасля з’явілася мноства супярэчлівых сведчанняў пра складанасці ўзлёту, сцвярджалася, што гідраплан быў перагружаны. Апошняе радыёпаведамленне было прынята ў 18:45 — радыст дарэмна спрабаваў звязацца з Ню-Олесунам і казаў, што мае некалькі неадпраўленых паведамленняў. Пасля трох гадзін палёту машына павінна была знаходзіцца на паўдарозе да вострава Мядзвежы. Больш аб Амундсене ніхто нічога не чуў. Генерал Нобіле быў выратаваны праз 5 дзён пасля знікнення палярніка — 23 чэрвеня.

Паліўны бак «Латама-47», экспануемы ў Палярным музеі Тромсё.

Пасля знікнення «Латама» з’явілася мноства прапаноў ад празорцаў, якія жадалі кіраваць выратавальнымі аперацыямі. Я. Рысер-Ларсен прыводзіў у мемуарах тэлепатычныае пасланне, нібыта атрыманае ім ад зніклага Амундсена праз нейкага дацкага качагара. У ноч з 31 жніўня на 1 верасня паблізу Тромсё быў знойдзены паплавок «Латам-47», моцна пашкоджаны ад удару аб ваду. 13 кастрычніка 1928 года, на поўдні ад Тромсё, мора вынесла бензабак. Высветлілася, што была спроба выкарыстання яго ў якасці паплаўка, мабыць, наўзамен страчанага. Камісія па пошуку выпрацавала наступную карціну: «Латам» заўважылі рыбакі ў другой палове дня 18 чэрвеня, ён ляцеў у туман. Пры навігацыйнай тэхніцы 1928 года ў тумане было немагчыма арыентавацца, імаверна, сапсавалася надвор’е, але тагачасная сетка метэастанцый была не ў стане гэтага назіраць. Што адбывалася пасля прываднення, сказаць немагчыма. Я. Рысер-Ларсен удзельнічаў у экспертызе паплаўка і бензабака і лічыў, што ў бурным моры пашкоджаны гідраплан перавярнуўся (ён не быў прыстасаваны для пасадкі пры моцных хвалях), а шасцёра пілотаў хутка памерлі ў ледзяной вадзе.

Італьянскі пасол у Нарвегіі змясціў у газеце «Афтэнпостэн» афіцыйны зварот:

Трагічны лёс адабраў у роднай краіны чалавека, якога ўсе любяць і шануюць, але адначасова той жа лёс даруе Нарвегіі несмяротнага героя, і для Італіі Руаль Амундсен назаўжды застанецца адным з найвялікшых людзей на свеце.

14 снежня 1928 года — у гадавіну заваявання Паўднёвага полюса — роўна апоўдні ў Нарвегіі было абвешчана дзвюххвіліннае маўчанне ў памяць аб палярніку. Афіцыйны прыём у гонар Амундсена быў уладкаваны ў крэпасці Акерсхус, на ім прысутнічалі кароль, Ф. Нансен і О. Свердруп, са сваякоў палярніка прысутнічаў брат — лейтэнант Густаў Амундсен. Нансен у сваім выступленні ні словам не згадаў пра ахвярнасць і пакутніцтва, хоць менавіта гэтая тэма вызначала большасць вымаўленых прамоў. Фрыцьёф Нансен канстатаваў, што Амундсен не быў навукоўцам, ды і не хацеў ім быць, галоўным у яго дзеяннях быў сам факт гэтых дзей. Скончыўшы даследчыя працы, Амундсен зноў вярнуўся да Ледавітага акіяна, дзе была справа ўсяго яго жыцця.

У жніўні 2009 года былі зроблены спробы пошуку рэшткаў самалёта «Латам» на марскім дне. Двухтыднёвую экспедыцыю ўзначальваў новазеландзец Роб Мак-Калум, у пошуку былі занятыя два караблі нарвежскага ВМФ. З дапамогай гідралакатараў і падводных аўтаномных апаратаў былі абследаваны 117 км² дна ў ваколіцах Тромсё, але беспаспяхова.

Прыватнае жыццё

Руаль Амундсен ніколі не быў жанаты і не меў сям’і і дзяцей. Большая частка яго жыцця прайшла ў экспедыцыях і працяглых лекцыйных турнэ ў розных краінах свету. Яго дом доўгія гады ўладкоўвала старая нянька Бэці, пасля яе адпраўкі ў дом састарэлых у 1925 годзе гэтыя функцыі выконваў пляменнік, адзіны сын старэйшага брата Густава — Густаў С. Амундсен.

Сваякі палярніка меркавалі, што ён быў асексуальны або па крайняй меры не цікавіўся жанчынамі. Амундсен заўсёды быў надзвычай скрытны ва ўсім, што тычылася прыватнага боку яго жыцця, але часам ён знаходзіў выраз у лістах, якія адпраўляліся брату Леону і абраным сябрам, асабліва Герману Гадзе, які жыў у ЗША. Існаваў і інтымны дзённік (журналы, якія вяліся ў паходах, мелі значэнне дакумента, акрамя таго, з’яўляючыся матэрыяламі для напісання справаздач і кніг), які Амундсен з перапынкамі вёў з 1912 года. Гэты дзённік Густаў С. Амундсен у запячатаным выглядзе ў 1940 годзе прадаў мемарыяльнаму фонду Руаля Амундсена. Фонд перадаў дакумент Універсітэту Осла з умовай, што ён будзе абнародаваны не раней 1990 года.

Працяглыя адносіны звязвалі Амундсена з трыма жанчынамі — усе яны былі замужнімі. Ва ўзросце 37 гадоў (у сакавіку 1909 года) палярнік закахаўся ў 32-гадовую Сігрыд Кастберг, народжаная Флуд, — жонку прысяжнага паверанага, у іх было трое дзяцей. Паводле Хантфарда, Амундсен не хацеў скандалу і прасіў Сігрыд развесціся з мужам і ўступіць у новы шлюб, аднак яна цягнула час. У 1913 годзе С. Кастберг развялася з мужам і нават атрымала пасаду ў міністэрстве сацыяльнай абароны, аднак Амундсен не стаў аднаўляць з ёй адносін. Яна памерла ў 1958 годзе, так і не выйшаўшы паўторна замуж.

К. Бенет у 1900-я гады.

Самую працяглую прыхільнасць Амундсен адчуваў да Крысціны Элізабет Бенет (народжанай Гудэ), якая нарадзілася 10 лютага 1886 года ў Тронхейме. У 17 гадоў яна выйшла замуж за брытанскага прадпрымальніка Чарльза Піта Бенета, які з’яўляўся аднагодкам яе бацькі, і мела ад яго двух дзяцей. Знаёмства з Амундсенам адбылося ў Лондане ў лістападзе 1912 года, неўзабаве пасля скандалу ў Каралеўскім геаграфічным таварыстве. Сувязь Амундсена з К. Бенет тлумачыць пастаяннае зацягванне палярнікам тэрмінаў адпраўлення экспедыцыі да Паўночнага полюса. Як і ў выпадку з С. Кастберг, К. Бенет адмаўлялася мяняць свой сямейны статус. Адносіны такога роду прычынялі палярніку значныя нязручнасці, тым больш што па характары Амундсен ніколі не быў схільны да кампрамісаў. Любоўная сувязь умацавалася на працягу 1915 года, калі К. Бенет наведвала Нарвегію, аднак у сакавіку 1916 года Амундсен, імаверна, паставіў яе перад выбарам. Вынікам стала вяртанне палярніка да планаў дрэйфу ў Паўночным Ледавітым акіяне. Перад адплыццём у 1918 годзе, Амундсен перадаў адвакату Тругве Гудэ — брату К. Бенет — даверанасць на сядзібу «Ураніенборг» і склаў завяшчанне на яе карысць. Аднаўленне адносін адбылося пасля вяртання Амундсена ў 1922 годзе, але яны сталі прыкметна халадней. Канчатковы разрыў адбыўся ў жніўні 1925 года. Пасля знікнення палярніка К. Бенет выкупіла ў спадчыннікаў Амундсена свае лісты да яго. Памерла яна ва ўзросце 96 гадоў, у 1982 годзе на востраве Джэрсі.

Р. Хантфард згадваў і пра трэцюю каханую Амундсена — Бес Магідс. Іх адносіны сталі вядомыя яшчэ ў 1941 годзе праз газету «Афтэнпостэн», але там не называлася імёнаў. Толькі 7 мая 1968 года Элізабэт Патрыцыя Магідс, народжаная Бергер, у кароткім лісце распавяла гісторыю сваіх адносін з Амундсенам нейкай нарвежскай пары на Алясцы. Яна нарадзілася ў Вініпегу ў 1897 годзе і была дачкой эльзасца і ўраджэнкі Кіева, у 16-гадовым узросце выйшла замуж за Сэмюэла Магідса, Аляскінскага прадпрымальніка руска-яўрэйскага паходжання, які разбагацеў падчас «Залатой ліхаманкі». У дзённіку Амундсена яна ўпершыню згадваецца ў ліпені 1921 года, калі «Мод» знаходзілася ў Номе. Разам Амундсен і Магідс правялі зіму 1922—1923 гадоў у Номе, сустракаліся яны і падчас турнэ палярніка па ЗША ў 1925 і 1926 гадах. Паводле звестак, якія прыводзіліся Т. Буман-Ларсенам і Р. Хантфардам, Э. Магідс у снежні 1927 года прыязджала ў Нарвегію і жыла ў доме Амундсена да сакавіка 1928 года. Затым, мяркуючы па лістах Г. Гадзе і неапублікаванай біяграфіі Амундсена, напісанай Х. Свердрупам, Э. Магідс вярнулася ў ЗША, каб развесціся з мужам. Зноў у Нарвегію яна адплыла 23 чэрвеня 1928 года, у дзень, калі быў выратаваны У. Нобіле, а наконт Амундсена не было вестак ужо 5 дзён. У лісце 1968 года яна паведамляла:

«Апошні раз я бачыла Руала Амундсона ў 1928 годзе ў Осла, Нарвегія. Я паехала туды, каб выйсці за яго замуж. Як раз тады прапаў італьянскі генерал Умберта Нобіле, і Руаль адправіўся шукаць яго. Назад ён не вярнуўся».

Э. Магідс захавала многія рэчы, якія належалі Амундсену, і незадоўга да сваёй смерці ў 1971 годзе прадала іх Олафу Лілегравену з Джуна, у суправаджальным лісце паведаміўшы некаторыя падрабязнасці адносін з Амундсенам. У 1976 годзе Лілегравен перадаў рэліквіі Музею Руаля Амундсена ў Сварцкуге.

Памяць

Помнік Амундсену ў Ню-Олесуне.

Праз паўгода пасля знікнення Амундсена сядзіба «Ураніенборг» у Сварцкуге, на беразе Бунефіёрда, яе юрыдычным уладальнікам Германам Гадзе была перададзена дзяржаве для стварэння мемарыяльнага музея Руаля Амундсена.

У гонар падарожніка названыя мора Амундсена, гара Амундсена, ледавік Амундсена, палярная станцыя Амундсен—Скот у Антарктыдзе, заліў Амундсена, катлавіна Амундсена ў Паўночным Ледавітым акіяне, кратар Амундсена ля Паўднёвага полюса Месяца, а таксама астэроід № 1065 Amundsenia, адкрыты Сяргеем Бяляўскім 4 жніўня 1926 года.

У пачатку 2000-х гадоў на ўзбраенне ВМФ Нарвегіі паступілі фрэгаты тыпу «Фрыцьёф Нансен». Другое судна гэтага тыпу, якое ўступіла ў строй у 2004 годзе, атрымала імя «Руаль Амундсен».

У савецка-італьянскім фільме Міхаіла Калатозава «Чырвоная палатка» (1969) ролю Руаля Амундсена выканаў Шон Конэры. Стваральнікі фільма ўвялі выдуманы эпізод пра тое, што Амундсену атрымалася выявіць абломкі «Італіі», і толькі затым ён загінуў, заявіўшы, што людзям няма чаго рабіць у Арктыцы. Амундсену прысвечана верш Канстанціна Сіманава «Стары».

Ва ўніверсітэце горада Тромсё з 1989 года існуе Цэнтр палярных даследаванняў імя Амундсена (нарв.: Roald Amundsens senter for arktisk forskning). Сярэдняя школа камуны Апегор з 2012 года перайменаваная ў гонар Руаля Амундсена.

23 студзеня 2011 года ў горадзе Тромсё афіцыйна адкрыўся юбілейны год Нансена — Амундсена, паколькі ў 2011 годзе супалі 150-годдзе з дня нараджэння Фрыцьёфа Нансена і 100-годдзе з дня дасягнення экспедыцыяй Руаля Амундсена Паўднёвага полюса. Аб адкрыцці года абвясціў міністр замежных спраў Нарвегіі Ёнас Гар Сцёрэ. Цырымонія праходзіла пад адкрытым небам побач з цэнтрам «Фрам», што названы ў гонар знакамітага карабля, і арктычным музеем «Палярыя».

12 снежня 2011 года прэм’ер-міністр Нарвегіі Енс Столтэнберг прыбыў на Паўднёвы полюс, каб адзначыць стагоддзе экспедыцыі Руаля Амундсена.

Доўгі час памяць і спадчына Амундсена наогул не падвяргаліся ў Нарвегіі спробам рэвізіі. Толькі ў дакументальным рамане Карэ Холта (нарв.: Kåre Holt, 1916—1997) «Змаганне» (нарв.: Kappløpet), апублікаваным у 1974 годзе, Р. Амундсен быў паказаны ў даволі непрывабным святле. Сродкі масавай інфармацыі ў Нарвегіі абвінавацілі аўтара ў тым, што ён развянчаў вобраз нацыянальнага героя, абвеянага арэолам сусветнай славы. Холт паказаў Амундсена як эгаістычнага, зайздроснага, двудушнага чалавека з празмерным славалюбствам і апантанага пагоняй за славай і грашыма, які валодае нездаровай псіхікай і не здольнага на шчырую праяву сяброўскіх пачуццяў. Разам з тым, і Роберт Скот быў апісаны як адкрыты дылетант і нічым не характэрная асоба. Выкрывальную лінію працягнулі ў 1990-я гады Тур Буман-Ларсен і Рагнар Кваме-малодшы, які займаўся гісторыяй жыцця Ялмара Ёхансена. Па кнізе Буман-Ларсена ў 1999 годзе быў зняты дакументальны фільм «Змёрзлае сэрца» (нарв.: Frosset hjerte). Крытыкі Амундсена асуджалі яго аўтарытарныя метады кіравання і нецярпімасць да меркаванняў апанентаў.

Бібліяграфія

• Nordvestpassagen. Beretning om Gjøa-ekspeditionen 1903—1907. Med et tillæg af Godfred Hansen (Северо-Западный проход. Отчёт об экспедиции на «Йоа» 1903—1907. С дополнениями Годфрида Хансена). — Kristiania: Aschehoug, 1907. — 511 s.
• Sydpolen. Den norske sydpolsfærd med Fram 1910—1912 (Южный полюс. Норвежская южнополярная экспедиция на «Фраме» 1910—1912). — Kristiania: Jacob Dybwads forlag, 1912. — 2 bind, 528+424 s.
• Nordostpassagen. Maudfærden langs Asiens kyst 1918—1920. H. U. Sverdrups ophold blandt tsjuktsjerne. Godfred Hansens depotekspedition 1919—1920 (Северо-Восточный проход. Путешествие на «Мод» вдоль побережья Азии 1918—1920. Пребывание Х. У. Свердрупа среди чукчей. Экспедиция Г. Хансена для закладки складов в 1919—1920). — Kristiania: Gyldendal, 1921. — 467 s.
• Gjennem luften til 88°nord (Amundsen-Ellsworths polflyvning 1925). Med bidrag av Hj. Riiser-Larsen, Leif Dietrichson, Fredrik Ramm, J. Bjerknes (По воздуху на 88° с.ш. Полярная аэроэкспедиция Амундсена — Эллсворта 1925. При участии Я. Рисер-Ларсена, Лейфа Дитриксона, Фредерика Рамма, Й. Бьеркнеса). — Oslo: Gyldendal, 1925. — 278 s.
• Med Lincoln Ellsworth: Den første flukt over polhavet. Med bidrag av Gustav S. Amundsen, B. L. Gottwaldt, Joh. Høyer, Finn Malmgren, Hj. Riiser-Larsen (С Линкольном Эллсвортом: первый полёт над Ледовитым океаном. При участии Густава С. Амундсена, Б. Готтвальдта, Й. Хёйера, Финна Мальмгрена, Я. Рисер-Ларсена). — Oslo: Gyldendal, 1926. — 264 s.
• Mitt liv som polarforsker (Моя жизнь как полярного исследователя). — Oslo: Gyldendal, 1927. — 256 s.
• К Северному магнитному полюсу и через Северо-Западный проход. — М.: Типография М. М. Стасюлевича, 1908. — 34 с.
• Завоевание Южного полюса: Норвежская экспедиция на «Фраме» 1910—1912. — М.: Новая Москва, 1924. — 450 с.
• На крыльях в страну безмолвия: Путешествие к Северному полюсу на аэроплане. — М.; Л.: Госиздат, 1926. — 62 с.
• По воздуху до 88° северной широты: Перелет через Ледовитый океан. — М.; Л.: Госиздат, 1927. — 204 с.
• Завоевание полюсов. 2-е изд. — М.: Госиздат, 1928. — 232 с.
• То, что сохранилось в памяти. — М.: Госиздат, 1929. — 44 с.
• На корабле «Мод»: Экспедиция вдоль северного побережья Азии. — М.; Л.: Госиздат, 1929. — 310 с.
• Моя жизнь. — Л.: Прибой, 1930. — 166 с.
• То, что сохранилось в памяти. — Сталинабад: Таджикгосиздат, 1935. — 48 с.
• Плавание Северо-Западным проходом на судне «Йоа». — Л.: Главсевморпуть, 1935. — 468 с.
• Северо-Восточный проход: Экспедиция на «Мод» вдоль северного побережья Азии // Собрание сочинений: в 5 т. — Л.: Главсевморпуть, 1936. — Т. 3. — 450 с.
• Полет до 88° северной широты: Первый полет над Северным Ледовитым океаном // Собрание сочинений: в 5 т. — Л.: Главсевморпуть, 1936. — Т. 4. — 386 с.
• Южный полюс: Плавание «Фрама» в Антарктике 1910—1912 // Собрание сочинений: в 5 т. — Л.: Главсевморпуть, 1937. — Т. 2. — 424 с.
• Моя жизнь // Собрание сочинений: в 5 т. — Л.: Главсевморпуть, 1937. — Т. 5. — 228 с.
• Южный полюс / Под ред. М. А. Дьяконова; Предисловие В. Ю. Визе; Переплет Ю.Скалдина. — М.: Молодая гвардия, 1937. — 434 с.
• Южный полюс. Плавание «Фрама» в Антарктике 1910—1912. — Л.: Воениздат, 1937. — 424 с.
• Северо-Западный проход: Плавание на судне «Йоа» 1903—1907 // Собрание сочинений: в 5 т. — Л.: Главсевморпуть, 1939. — Т. 1. — 436 с.
• Моя жизнь. Серия: Путешествия. Приключения. Фантастика. — М.: Географгиз, 1959. — 167 с.
• Пири Р. Северный полюс. Амундсен Р. Южный полюс. Серия: XX век. Путешествия, открытия, исследования. — М.: Мысль, 1976. — 550 с. (Это издание было повторено тем же издательством в 1981 году; перепечатано издательством «Дрофа» в 2007 году)
• Южный полюс. Серия: Зелёная серия — М.: Армада-Пресс, 2002. — 384 с.
• Плавание Северо-Западным проходом на судне «Йоа». Серия: Сквозь белое безмолвие / Пер. с норвежского М. Дьяконовой. — М.: Терра-Книжный клуб, 2004. — 352 с.
• Южный полюс. Серия: Путешествия вокруг света. — М.: Мир книги, 2009. — 384 с.
• Южный полюс / Пер. с норв. М. Дьяконовой; Вступ. ст. В. Визе. — М.: Мир книги, Литература, 2009. — 384 с.
• Пири Р., Амундсен Р. Северный полюс. Южный полюс. Серия: Великие путешествия / Пер. с англ. В. А. Смирнова; Пер. с норвежск. Л. Л. Жданова. — М.: ЭКСМО, 2010. — 480 с. (Большеформатное, обильно иллюстрированное издание)
• Моя жизнь. Южный полюс. Серия: Великие путешествия. — М.: Эксмо, 2012. — 480 с. (Большеформатное, обильно иллюстрированное издание)

Гл. таксама

• Роберт Скот
• Эрнэст Шэклтан
• Фрыцьёф Нансен
• Карстэн Борхгрэвінк
• Фрэдэрык Кук
• Нарвежская антарктычная экспедыцыя (1910—1912)

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).
• Амундсен Р. Моя жизнь; Южный полюс.. — М.: Эксмо, 2012. — ISBN 978-5-699-53608-5.
• Амундсен Р. Плавание Северо-Западным проходом на судне «Йоа». — М.: ТЕРРА — Книжный клуб, 2004.
• Амундсен Р. Собрание сочинений. — Л.: Изд-во Главсевморпути, 1936. — Т. 4: Полёт до 88° северной широты. Первый полёт над Северным Ледовитым океаном.
• Амундсен Р. Собрание сочинений. — Л.: Изд-во Главсевморпути, 1937. — Т. 5: Моя жизнь.
• Амундсен Р. Южный полюс / Пер. Л. Л. Жданова. — М.: Мысль, 1972.
• Буманн-Ларсен Т. Амундсен (ЖЗЛ). — М.: Молодая гвардия, 2005.
• Дьяконов М. Амундсен. — М.: Журнально-газетное объединение, 1937.
• Корякин В. С. Фредерик Альберт Кук. — М.: Наука, 2002.
• Ладлэм Г. Капитан Скотт. — Л.: Гидрометеоиздат, 1989.
• Нансен-Хейер Л. Кніга об отце. — Л.: Гидрометеоиздат, 1973.
• Нобиле У. Крылья над полюсом / Пер. А. А. Чернова, Э. А. Черновой. — М.: Мысль, 1984.
• Саннес Т. Б. «Фрам»: приключения полярных экспедиций. — Л.: Судостроение, 1991.
• Центкевич Чеслав и Алина. Человек, которого позвало море. — Л.: Гидрометеоиздат, 1971.
• Черри-Гаррард Э. Самое ужасное путешествие. — Л.: Гидрометеоиздат, 1991.
• Яковлев А. Руал Амундсен. 1872—1928. — М.: Выдавецтва ЦК ВЛКСМ «Молодая гвардия», 1957.
• Crane D. Scott of the Antarctic. — L.: Harper-Collins, 2002.
• Huntford R. The Last Place on Earth. Scott and Amundsen's Race to the South Pole. — N. Y.: The Modern Library, 1999.
• Mills, William J. Exploring polar frontiers : a historical encyclopedia in 2 vols. — Santa Barbara (etc.): ABC-CLIO, Inc., 2003.

Спасылкі

• Великие норвежцы. Руаль Амундсн.
• Вся Норвегия на русском. Руаль Амундсен.
• Галерея знаменитых путешественников. Руаль Амундсен — полярные исследования.
• Руаль Амундсен на сайте музея «Фрама» в Осло Архівавана 13 лістапада 2011.
• Енеке Г. Руаль Амундсен // GEO. — № 5. — 2001.
• Александер К. Южный полюс: Амундсен против Скотта Архівавана 27 кастрычніка 2011. // National Geographic Россия. — № 9. — 2011.
• Фильм, запечатлевший старт воздушной экспедиции Амундсена — Эллсворта 1925 года, на Youtube